«بايعۇستىڭ اسىن باي قىزعانادىنىڭ» كەرى

وسى ورايدا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ 2020 جىلعى 1 قىركۇيەكتە جاريالاعان «جاڭا جاعدايداعى قازاقستان: ءىس-قيمىل كەزەڭى» جولداۋىندا ءوز بەتىنشە باسپانا ماسەلەسىن شەشۋگە تابىسى جەتپەيتىن ازاماتتارعا ءتيىمدى الەۋمەتتىك كومەك كورسەتىلەتىنىن مالىمدەي كەلىپ: «كەزەكتە تۇرعان ادامداردىڭ باسپانا ماسەلەسىن تەزىرەك شەشۋ كەرەك... قاراجاتتى تەك ءۇي قۇرىلىسىنا عانا ەمەس، جالداۋ اقىسىن سۋبسيديالاۋعا دا بولگەن ءجون. ونىڭ اۋقىمى وسى شارانىڭ ارقاسىندا العاشقى جىلدىڭ وزىندە-اق 10 ەسە ءوسىپ، ءجۇز مىڭنان استام وتباسىنا ناقتى كومەك كورسەتىلەدى. بۇل جۇمىستى رەتتەۋدى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جي­ناق بانكى نەگىزىندە قۇرىلىپ جاتقان «وتباسى بانككە» تاپسىردىم. بانك باسشىلىعى تىكەلەي جاۋاپتى بولادى»، دەگەن ەدى.

الايدا «وتباسى بانك» اكتسيو­نەرلىك قوعامى مەملەكەت باس­شى­سىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋدى ۇزاققا سوزىپ جىبەردى. سول سەبەپتى ۇكىمەتتىڭ بيىلعى 8 اقپاندا بولعان كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا پرەزيدەنت: «مەنىڭ جالعا بەرىلەتىن تۇرعىنجايدى سۋبسيديالاۋ جونىندەگى باستامام بۇدان ءبىر جىل بۇرىن باس­تا­لۋعا ءتيىس بولاتىن. بىراق سىل­بىر قيمىلداۋدىڭ، بالكىم، سابوتاج جاساۋدىڭ سالدارىنان جۇزدەگەن مىڭ قازاقستاندىق مۇنداي قولداۋ ءتۇرىن ءالى كۇنگە العان جوق. شەنەۋنىكتەر ۇزاق ۋاقىت بويى از قامتاماسىز ەتىلگەن ازاماتتاردىڭ تۇرعىنجايعا جۇم­سايتىن شىعىنىن ازايتۋ جو­نىن­دەگى قاراپايىم دا تۇسىنىكتى باس­تامادان ءىرى قۇرىلىس كومپانيالارىن قولداۋدىڭ كەزەكتى قۇرالىن جاساۋعا تىرىستى. سوڭعى رەت ايتامىن، بۇل – الەۋمەتتىك باستاما»، دەپ قاتاڭ تالاپ قويعاننان كەيىن عانا سەڭ قوزعالدى. ناقتى ايتساق، ۇكىمەتتىڭ سول كەڭەيتىلگەن وتىرىسى وتكەن كۇنى يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ ءمينيسترى قايىربەك وسكەنباەۆ «جەكە تۇرعىن ءۇي قورىنان جالعا الىنعان تۇرعىنجاي ءۇشىن ازا­مات­تاردىڭ جەكەلەگەن ساناتتارىنا تو­لەمدەر تاعايىنداۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ قاعيدالارىن بەكىتۋ تۋرالى» №60 بۇيرىققا قول قويدى.

اتالعان قاعيدالارعا سايكەس جەكە تۇرعىن ءۇي قورىنان جالعا الىنعان تۇرعىنجاي ءۇشىن تولەم­دەر مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ قارا­جا­تى ەسەبىنەن 50 پايىز جانە تۇر­عىنجاي جالداۋشىلاردىڭ ەسەبىنەن 50 پا­يىز تەپە-تەڭدىكتە جۇزەگە اسىرىلادى. وسى ماقساتتا «وتباسى بانككە» رەسپۋبليكالىق بيۋد­جەتتەن بيىلعى جىلعا 40 ملرد تەڭگە قارجى بو­لىن­گەن. بۇعان قوسا، جەرگىلىكتى بيۋدجەت­تەر­دەن 10 ملرد تەڭگە ءبولۋ كوز­­دەلگەن. الايدا قىركۇيەك ايى­نىڭ سوڭىندا ءماجىلىس دەپۋتاتى ەكاتەرينا سمىشلياەۆا جالعا بەرىلەتىن تۇرعىنجاي اقىسىن سۋب­سي­ديالاۋعا ەل قازىناسىنان بولىنگەن قاراجاتتىڭ نەبارى 10 پايىزدايى عانا يگەرىلگەنىن ايتىپ دابىل قاقتى. بۇل قالاي؟ الدە، ەلىمىزدە پاتەر جالداپ تۇ­رىپ جاتقان ازاماتتار مەن وتبا­سىلار از با؟ بىراق ولاي ەمەستىگى بارشاعا ءمالىم. بىزدىڭشە، گاپ مىنادا – «وتباسى بانك» اتالعان مەملەكەتتىك قولداۋدى تۇرعىنجاي كەزەگىندە تۇرعان ازاماتتاردىڭ ءتورت ساناتىنا عانا كورسەتىپ وتىر. ولار – كوپبالالى وتباسىلار، ءى جانە ءىى توپتاعى مۇگەدەكتىگى بار ادامدار، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالا تاربيەلەپ وتىرعان وتباسىلار جانە جەتىم بالالار. ال پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىندا ءوز بەتىنشە باسپانا ماسەلەسىن شەشۋگە تابىسى جەتپەيتىن، تۇرعىنجاي كەزەگىندە تۇرعان ازاماتتارعا ءتيىم­دى الەۋمەتتىك كومەك كورسەتۋ تۋرالى ايتىلعان جانە ولاردىڭ ساناتى بۇلايشا شەكتەلمەگەن. وسى ورايدا «تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى» زاڭنىڭ 68-بابىنا سايكەس حالىقتىڭ الەۋمەتتiك جا­عى­نان وسال توپتارىنا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرلەرى، جە­ڭىلدىكتەر بو­يىنشا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرلەرىنە تەڭەستىرىلگەن ارداگەرلەر، باسقا مەملەكەتتەردىڭ اۋماعىنداعى ۇرىس قيمىلدارىنىڭ ارداگەرلەرى; ءى جانە ءىى توپتارداعى مۇگە­دەكتىگى بار ادامدار; مۇگە­دەكتىگى بار بالالاردى تاربيەلەپ وتىرعان وتباسىلار; كەيبiر سوزىلمالى اۋرۋلاردىڭ اۋىر تۇرلەرiمەن اۋىراتىن ادامدار; جاسىنا قاراي زەينەت دەمالىسىنا شىققان زەينەتكەرلەر; جيىرما توعىز جاسقا تولماعان جەتىم بالالار مەن اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالار; قانداستار; تابيعي جانە تەحنوگەندi سيپاتتاعى توتەنشە جاعدايلار سال­دارىنان تۇرعىن ۇيiنەن ايى­رىلعان ادامدار; كوپبالالى انالار، كوپبالالى وتبا­سىلار; مەملەكەتتiك نەمەسە قوعامدىق مiندەتتەرiن، اسكەري قىزمەتiن ورىنداۋ، عارىش كە­ڭىس­تى­گىنە ۇشۋدى دايىنداۋ نەمەسە جۇزەگە اسىرۋ، ادام ءومiرiن قۇتقارۋ جانە قۇقىق ءتارتiبiن قورعاۋ كەزiندە قازا تاپقان ادامداردىڭ وتباسىلارى; تولىق ەمەس وتباسىلار جاتاتىنىن ايتقان ءجون. ەڭ بولماسا وسى 11 ساناتتاعى ازاماتتار ءتيىستى مەملەكەتتىك قولداۋمەن نەگە تۇگەل قامتىلماعانى تۇسى­نىك­سىز. مۇنىڭ ءوزى پرەزيدەنت تاپ­سىرماسىن يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مي­نيس­ترلىگىنىڭ وسى ماسەلەگە جەتەك­شى­لىك ەتەتىن شەنەۋنىكتەرى مەن تىكەلەي جاۋاپكەرشىلىك جۇك­تەل­گەن «وتباسى بانك» اكتسيو­نەرلىك قوعامىنىڭ باسشىلىعى جەتە تۇسىنبەي، «بۇي­رەك­تەن سيراق شىعارعانداي» بۇر­مالاۋعا جول بەرگەنىنىڭ ايعاعى ەمەس پە؟

تۇرعىنجاي جالداعانى ءۇشىن سۋبسيديا الۋشىلار سانى ازدى­عىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى مىناداي قوسىمشا شەكتەۋگە بايلانىستى: اتالعان مەملەكەتتىك قولداۋعا يە بولۋ ءۇشىن سوڭعى 6 ايداعى ورتاشا ايلىق جيىنتىق تابىستىڭ مولشەرى وتباسىنىڭ ءاربىر مۇشە­سىنە شاققاندا ەڭ تومەن كۇنكورىس دەڭگەيىنەن كوپ بولماۋعا ءتيىس. ماسەلەن، بيىلعى جىلى ەڭ تومەن كۇنكورىس دەڭگەيى – 36 018 تەڭگە ەكەنىن ەسكەرسەك، 5 ادامى بار وتباسىنىڭ ورتاشا ايلىق تابىسى 180 090 تەڭگەدەن اسپاۋى تالاپ ەتىلەدى. ودان ءسال اسىپ كەتسە، سۋبسيديا بەرىلمەيدى. قازىرگى باعا اتاۋلى اسپانعا شارىقتاپ، قىمباتشىلىق جايلاپ تۇرعان ۋاقىتتا مۇنداي شەكتەۋدى ورىندى ءھام ءادىل دەپ ايتۋ قيىن.

بۇعان قوسا، جەكە تۇرعىن ءۇي قورىنان جالعا الىنعان تۇر­عىنجاي ءۇشىن ازاماتتاردىڭ جەكەلەگەن ساناتتارىنا تولەمدەر تاعايىنداۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ قاعيدالارىندا جالعا الۋشى ءوزى تۇرىپ جاتقان تۇرعىنجايدان ەكى اپتادان ارتىق مەرزىمگە كەتكەن جاعدايدا بۇل تۋرالى جەرگىلىكتى اكىمدىكتىڭ ۋاكىلەتتى ورگانىنا جالعا بەرىلگەن تۇرعىنجايدا قانداي جاعدايعا بايلانىستى ۇزاق ۋاقىت بولماۋ سەبەبىن كورسەتەتىن قۇجاتتاردى قوسا بەرە وتىرىپ، حابارلاۋعا مىندەتتەلگەنى اتالعان نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىنى ازىرلەۋشىلەردىڭ بيۋروكراتيزم دەرتىنەن ادا ەمەستىگىن اڭعارتقانداي.

رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىن باقىلاۋ جونىندەگى ەسەپ كوميتەتىنىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، جالعا الىناتىن تۇرعىنجاي با­عا­سىنىڭ تومەندىگى مەن جالعا بەرىلەتىن تۇرعىنجاي نارىعىنداعى ۇسىنىستىڭ جەتكىلىكسىزدىگى دە وسى يگى باستامانىڭ ويداعىداي ىسكە اسىرىلۋىنا تەرىس اسەرىن تيگىزىپ تۇر. ماسەلەن، استانا مەن الماتى قالالارىندا 3 مۇشەسى بار وتباسىنىڭ تۇرۋى ءۇشىن رۇقسات ەتىلگەن تۇرعىن الاڭى 40 شارشى مەتر پاتەردى جالداۋ اقىسى 110360 تەڭگەدەن اسپاۋعا ءتيىس. قازىر مۇنداي باعاعا تۇرعىنجاي تابۋ نەعايبىل.

ال جالعا بەرىلەتىن باسپانا قاي قالادا بولسىن از ەمەستىگىنە قاراماستان، ولاردىڭ يەلەرىنىڭ كوبى تۇرعىنجايدى جالداۋ اقىسىنا سۋبسيديا العىسى كەلەتىن جالعا الۋشىلارمەن شارت جاساسقىلارى كەلمەيدى. ويتكەنى باسپاناسىز ازاماتتاردىڭ دەنى وزدەرى جالعا العان تۇرعىنجايلاردا جالعا بەرۋشىلەرمەن اۋىزشا كەلىسىم بويىنشا عانا تۇراتىنى، ياعني بۇل ەلىمىزدە كەڭىنەن تارالعان «كولەڭكەدەگى» بيزنەس ەكەنى ءمالىم. ونىڭ ۇستىنە، جەكە تۇرعىن ءۇي قورىنان جالعا الىنعان تۇرعىنجاي ءۇشىن ازاماتتاردىڭ جەكەلەگەن ساناتتارىنا تولەمدەر تاعايىنداۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ قاعيدالارىنا سايكەس جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاننىڭ وكىلدەرى توقسانىنا كەمىندە ءبىر رەت جالعا الۋشىلاردىڭ جالعا بەرىلەتىن تۇرعىنجايدى ماقساتتى پاي­دالانۋى­نا مونيتورينگ جۇر­گى­زە­تىنى دە جالعا الۋشىلارعا عانا ەمەس، جالعا بەرۋشىلەرگە دە ۇناي قويمايتىنى انىق.

تۇيىندەي ايتقاندا، مەم­لەكەت باسشىسىنىڭ تابىسى از ازامات­تارعا ولاردىڭ تۇر­عىنجايدى جالداۋ اقىسىن سۋبسي­ديالاۋ ارقى­لى جاردەم كور­سەتۋ جونىندەگى الەۋمەتتىك باس­تاماسىن يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مينيس­ترلىگى مەن «وتباسى بانك» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ ىسكە اسىرۋ بارىسى سىن كوتەرمەيدى. شىنتۋايتىندا، بۇل رەتتە قازىر «بايدىڭ اسىن بايعۇس قىزعانادى» دەگەن ماقالداعىداي ەمەس، «باي­عۇس­تىڭ اسىن باي قىزعانادى» دەگەندەي كەرەعار جاعداي تۋىنداپ، مەملەكەتتىڭ ارنايى بولگەن قىرۋار كومەكقارجىسى باسپانا جالداپ جۇرگەن كەدەي ادامداردىڭ كوپشىلىگىنە بۇيىرماي وتىر. سوندىقتان دا جەكە تۇرعىن ءۇي قورىنان جالعا الىنعان تۇر­عىن­جاي ءۇشىن ازاماتتاردىڭ جەكەلەگەن ساناتتارىنا تولەمدەر تاعايىنداۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ قاعيدالارىنداعى بيۋروكراتيالىق بوگەسىندەردى الىپ تاستاۋ جانە تۇرعىنجايدى جالعا بەرۋشىلەردى «كولەڭكەدەن» شىعارىپ، زاڭدى جۇمىس ىستەۋگە ىنتالاندىراتىن ۇتىمدى شارالاردى قابىلداۋ قاجەت.