اۋىلدى جاقسارتا الماساق، بارىمىزگە سىن

وتكەن اپتادا جاڭا مەرزىمگە سايلانعان پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتى ۇلىقتاۋ ءراسىمى وتكەنى بەلگىلى. مەملەكەت باسشىسى اتالعان راسىمدە سويلەگەن سوزىندە بىرنەشە ماڭىزدى ماسەلەگە نازار اۋداردى. سونىڭ ىشىندە اۋىل تۋرالى ايتىلعان باستاما جۇرت­شى­لىقتىڭ كوڭىلىنە جاقتى.

– مەن سايلاۋالدى سوزدەرىمدە اۋىلدى وركەندەتۋ ىسىنە باسا نازار اۋداردىم. بۇگىندە قازاقستان حالقىنىڭ 40 پايىزعا جۋىعى اۋىلدا تۇرادى. «اۋىل – ەل بەسىگى» دەپ حالقىمىز بەكەر ايتقان جوق. سوندىقتان اۋىلداعى جاعدايدى جاقسارتا الماساق، بارىمىزگە سىن. سول ءۇشىن مەن بۇگىن اۋىلدى دامىتۋ ماسەلەسى تۋرالى جار­لىققا قول قويامىن. وسى قۇجات ارقىلى ۇكى­مەتكە اۋىلدى دامىتۋدىڭ 5 جىلعا ارنالعان ناقتى جوسپارىن ازىرلەۋدى تاپسىرامىن. بۇل مەنىڭ جاڭا پرەزيدەنتتىك مەرزىمدەگى ءبىرىنشى جارلىعىم بولادى. ۇكىمەت اۋىلدى دامىتۋعا ارنالعان بار­لىق جوبانى جۇيەلى تۇردە رەتتەپ، جي­ناقتاۋعا ءتيىس. سودان كەيىن ماقساتتى تۇر­دە ءتيىمدى جۇمىس جۇرگىزەمىز، – دەگەن بولاتىن قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇلىقتاۋ راسىمىندە.

قوستاناي وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى كاكىمجان كاربوزوۆتىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، الدىمەن اۋىلداردى الالاعاندى دوعارۋ كەرەك. ويتكەنى قازىر «كەلەشەگى جوق اۋىل» دە­گەن ءسوزدى ءجيى ەستيتىنىمىز راس. كوپشىلىك ارا­سىندا اڭگىمەنىڭ رەتىنە قاراي ايتىلسا ءبىر ءسارى عوي، بيىك مىنبەرلەردەن ەستىپ جۇرگە­نى­مىز قىنجىلتادى. ونىڭ ايتۋىنشا، ادام­نىڭ ۇرەيىن ۇشىراتىن مۇنداي سۋىق ءسوز ەل قىز­مەت­ىندە جۇرگەن ازاماتتار تاراپىنان ايتىل­ماۋعا ءتيىس.

– ويتكەنى اۋىلداردى الالاۋعا بولمايدى. ءبىرىن «تىرەك اۋىل» دەپ، ەكىنشىسىن «كەلەشەگى جوق اۋىل» دەپ ءبولۋ دۇرىس ەمەس. قازاقتا «اركىمنىڭ تۋعان جەرى – مىسىر ءشارى» دەگەن ءسوز بار. تۋعان اۋىلىنىڭ تۇلەگەنىن ءبارى قالايدى. الايدا «كەلەشەگى جوق اۋىل» دەگەن ءسوز ءجيى ەستىلگەن سايىن اۋىلدا مالىن باعىپ، شارۋاسىن دوڭگەلەتىپ وتىرعان حالىقتىڭ بويىن ۇرەي بيلەي باستادى. البەتتە، اركىم ءوزىنىڭ قالاعان جەرىنە قونىستانۋعا ەرىكتى. بىراق «كەلەشەگى جوق اۋىل» دەپ ات قويعاننان كەيىن حالىقتىڭ كوڭىلى ورنىقپايدى. اسىرەسە، مۇنداي اۋىلعا جاستار تۇراقتامايدى. جاستار كەتكەن سوڭ، اۋىل «قارتايىپ»، ويداعىداي جۇمىس ىستەپ تۇرعان شارۋاشىلىقتار وركەندەمەي، قۇرىپ تىنارى اقيقات، – دەيدى ك.كاربوزوۆ.

ونىڭ پىكىرىنە دەن قويساق، ۇكىمەت اۋىلداردان ءجون-جوسىقسىز كوشۋ ماسەلەسىن قاتاڭ باقىلاۋعا الۋى كەرەك.

– تۋىپ-وسكەن اۋىلىم كولقامىس دەپ اتالادى. قوستاناي وبلىسىنىڭ جانگەلدين اۋدانىنا قارايدى. اۋىلدىڭ ىرگەتاسىن كەڭەستىك زاماندا ءوزىم قالاعان ەدىم. وكىنىشكە قاراي، تۇرعىندار توقىراۋ جىلدارى جان-جاققا كوشە باستادى. اۋىلدىڭ تاپا-تال تۇستە تالان-تاراجعا ءتۇسىپ جات­قانىن كورىپ وتىرا المادىم. حالىقتى جيناپ، اقىلداستىم. ولار نە سەبەپتى كوشىپ جاتقانىن ءتۇسىندىردى. «جاعداي قيىندادى»، «جارىق، بايلانىس جوق» دەپ ءتۇرلى سەبەپتەردى اتادى. راس، كەڭەستىك زاماندا ادامدار الاڭسىز ومىرگە ۇيرەندى. كەيىن قوعام وزگەرگەننەن كەيىن جۇمىسسىز قالعان ادامدار نە ىستەرىن بىلمەي ابدىراپ قالدى. تۋعان اۋىلىمدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءارى كوشى-قوندى توقتاتۋ ماقساتىندا جەكە شارۋا قوجالىعىن اشىپ، اۋىلداستارىما جاعداي جاساپ، جۇمىس بەرسەم دەگەن ۇسىنىس جاسادىم. جوسپارىممەن ءبولىستىم. سونىڭ ناتيجەسىندە كولقامىس اۋىلىن 1992-2005 جىلدارى باسقاردىم. جاسىم سەكسەننەن اسسا دا اۋىلىمنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە ءالى دە ۇلەسىمدى قوسىپ كەلەمىن. 2005 جىلدان بەرى ءوزىم اشقان جەكە شارۋا قوجالىقتى ۇلىم مانات باسقارىپ كەلەدى. اۋىلدا 300-دەي ادام تۇرادى، مادەني مەكەمەلەر جۇمىس ىستەپ تۇر. ءار ۇيگە تەلەفون بايلانىسى مەن جوعارى جىلدامدىقتاعى ينتەرنەت قوسىلعان. «اقبۇلاق» باعدارلاماسى اياسىندا اۋىز سۋ قۇبىرى تارتىلدى. شاعىن اۋىلدىڭ كوشەلەرىنە تاس جول توسەلگەن، اۋىلىمىز جاعالاي جاسىل اعاشتارمەن كومكەرىلگەن، ياعني داۋلەتىنە ساۋلەتى ساي كولقامىسقا اينالدى. اۋىلدارعا ءدال وسىنداي قامقورلىق كەرەك، – دەيدى ارداگەر.

تۋعان اۋىلىن كوركەيتىپ وتىر­عان­دار­­دىڭ قاتارىندا اقتوبەلىك كاسىپكەر جۇما­­باي بەكماعامبەتوۆ تە بار. كاسىپكەر اۋىلدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بارىن سالۋدا.

– قارلاۋ اۋىلى حرومتاۋ اۋدانىندا ورنالاسقان. وسى جەردە تۋىپ-وسكەن سوڭ ەلدى مەكەننىڭ گۇلدەنۋى جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتۋ – پارىزىم. ەكى جىل بۇرىن ءوز قاراجاتىما اۋىلداعى باس­تاۋىش مەكتەپتىڭ قۇرىلىسىن باستاپ، بىل­تىر پايدالانۋعا بەردىك. جەرگىلىكتى امبۋلاتوريانىڭ دا قىزمەت ەتۋىنە جاعداي جاسادىق. ەندى ءار ۇيگە اۋىز سۋ مەن گاز جەتسە دەگەن تىلەك بار. بىراق ول ءۇشىن بيلىكتىڭ كومەگى قاجەت. باستى ماقساتىم – قارلاۋ ەلدى مەكەنىن قۇلاتپاۋ. وسى اۋىلعا كوشىپ كەلىپ، ورنىعام دەگەن ادامدار بولسا، قۋانا قارسى الامىز. شارۋا قوجالىعىمنىڭ اتىنان كوتەرمەاقى رەتىندە 1 سيىر، 10 قوي بەرەمىن. اۋىلدا بوس ۇيلەر بار. سولاردى ساتىپ الىپ بەرۋگە ءازىرمىن. كەلەسى جىلى اماندىق بولسا، ءۇي سالۋدى باستايمىن دەگەن جوس­پار بار. اۋىل – ازاماتىمەن كورىكتى. سوندىقتان ءومىردىڭ اعىنىمەن جان-جاققا تاراپ كەتكەن اۋىلدىقتار وزدەرىنىڭ تۋعان ەلدى مەكەندەرىنە ورالۋى كەرەك. ءبىزدىڭ كىندىگىمىز اۋىلعا بايلانعان. ودان الىس­تاپ ەشقايدا كەتە المايمىز. سوندىقتان پرەزيدەنتتىڭ اۋىلدى دامىتۋعا كوڭىل ءبولىپ وتىرعانى قۇپتارلىق قادام. بەس جىلدىق باعدارلامادان كوپ دۇنيە كۇتەمىز، – دەيدى ج.بەكماعامبەتوۆ.

قازىر قارلاۋ اۋىلىندا 30 شاقتى ءۇي بار، 150-گە تارتا ادام تۇرادى. نەگىزگى كاسىپ – مال شارۋاشىلىعى. اۋىلعا مالشى، تراكتورشى، مەحانيزاتور، ۆەتەرينار سەكىلدى ماماندار قاجەت. قوجالىق يەلەرى لايىقتى جالاقى تولەۋگە دە ءازىر. ال وتباسىلى جاندار بولسا، بالالارىن جەرگىلىكتى مەكتەپ قابىلداۋعا دايىن.

ءماجىلىس دەپۋتاتى ەلنۇر بەيسەن­­باەۆتىڭ ايتۋىنشا، حالىق مەم­لەكەت باسشىسىنىڭ اۋىلدى دامىتۋعا قاتىستى جارلىعىن جاقسى قابىلداپ جاتىر.

– اۋىلدى گۇلدەندىرۋ، وركەندەتۋ كەرەك. ويتكەنى ەلدەگى ۇلكەن قالالاردىڭ ۋربا­نيزاتسياعا ءالى دايىن ەمەستىگىن تۇسىنەتىن ۋاقىت جەتتى. سول سەبەپتى قالاداعى بارلىق ينفراقۇرىلىم، مادەنيەت ۇيلەرى، جاقسى مەديتسينالىق ورتالىقتاردىڭ اۋىلدا دا سالىنعانىن قالايمىز. اۋىلدى قولداۋ – قۇپتارلىق قادام. ەلىمىزدە 2019 جىلدان بەرى «اۋىل – ەل بەسىگى» جوباسى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. جوبانىڭ ماقساتى – الەۋەتى جوعارى 3،5 مىڭ اۋىلدىڭ ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ. جوبا اياسىندا بەس جىلعا 500 ملرد تەڭگە بولىنگەن بولاتىن. 2019-2021 جىلدارى ونىڭ شامامەن 200 ملرد تەڭگەسى يگەرىلدى. ازىرشە 665 اۋىلعا قاجەتتى ينفراقۇرىلىم سالىندى. جوبا اياسىندا بيىل 576 ەلدى مەكەندەگى جاعدايدى جاقسارتۋعا 128 ملرد تەڭگە قاراستىرىلعان. ۇكىمەتتىڭ ەسەبىنشە، ونىڭ 91 ملن تەڭگەسى تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق سالاسىنا، 454 ملن تەڭگەسى الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمعا، 511 ملن تەڭگەسى كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا باعىتتالعان. كەلەر جىلى 663 اۋىلداعى جاعدايدى دامىتۋ ءۇشىن 140 ملرد تەڭگە قاراستىرىلىپ وتىر. پرەزيدەنت تاپسىر­ماسى بويىنشا اۋىلدى دامىتۋعا الداعى جىلدارعا 1 ترلن تەڭگەدەن استام قاراجات بولىنەتىندىگى ايتىلۋدا. بۇل قوماقتى قارجى. تيىسىنشە، وعان كوپ شارۋا تىندىرۋعا بولادى، – دەيدى ە.بەيسەنباەۆ.

ەكونوميست تالعات دەمەسىنوۆتىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، اۋىلدا كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا دەن قويۋ قاجەت. قازاقستاندا 6 293 اۋىل بار. وندا شامامەن 8 ملن ادام تۇرادى. بۇل – ەل حالقىنىڭ 41 پايىزى. بىلە بىلگەن ادامعا بۇل – ۇلكەن نارىق.

– نەگىزى وتباسىلىق كاسىپتى باستاۋعا قولايلى جەر – اۋىل. سونداي-اق اۋىلدا وڭدەۋ جۇمىستارىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بار. جالپى، اۋىل ەكونوميكالىق دامۋدىڭ درايۆەرىنە اينالا الادى. سوندىقتان باتىل قادامدار جاساۋ كەرەك. پرەزيدەنت ايتقان بەس جىلدىق باعدارلامادان كوپ ناتيجە كۇتەمىز. وسى ورايدا نازار اۋداراتىن ءبىر ماسەلە بار. ول – ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ اۋىل كاسىپكەرلەرىنە نەسيە بەرۋگە كەلگەندە ق ۇلىقسىزدىق تانىتاتىنى. بانكتەردىڭ نەسيە قورجىنىنداعى اۋىلدىڭ ۇلەسى تىم تومەن. وسى ماسەلە شەشىلسە، ءبىراز ءتۇيىن وزدىگىنەن تارقاتىلار ەدى. اۋىلداعى جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى دە شەشىمىن تابارى داۋسىز. «باستاۋ-بيزنەس» جوباسى بويىنشا وسى ۋاقىتقا دەيىن 66 مىڭ اۋىلدىق تۇرعىن كاسىپكەرلىك نەگىزدەرىن مەڭگەرگەن ەكەن. 10 مىڭ ادامعا جەكە ءىسىن باستاۋ ءۇشىن 50 ملرد تەڭگە كولەمىندە نەسيە بەرىلگەن. وسىنداي قولجەتىمدى جوبالاردى قولعا الۋ ماڭىزدى، – دەيدى ت.دەمەسىنوۆ.

وليمپيادا چەمپيونى، مارقۇم جاق­سى­لىق ۇشكەمپىروۆتىڭ «قازاقستاندا كوپ بولسا 5 مىڭنان اسا عانا اۋىل بار شىعار. سول 5 مىڭ اۋىلدى ءوز قامقورلىعىنا الاتىن 5 مىڭ قازاقتىڭ جىگىتى تابىلمايدى دەيمىسىز؟ تابىلادى! ارقايسىمىز ءبىر-ءبىر اۋىلدى قولعا الىپ كوتەرىپ جىبەرسەك، ۇرپاق ءۇشىن ودان اسقان قانداي باقىت بولۋى مۇمكىن؟! مەنىڭ باستى ارمانىم وسى»، دەگەن ءسوزى ويعا ورالىپ وتىر. شىن مانىندە، بۇل ءسوز ەل ازاماتتارىنىڭ بۇلجىماس قاعيداسىنا اينالۋعا ءتيىس. پرەزيدەنت ايتقانداي، اۋىلداعى جاعدايدى جاقسارتا الماساق – بارىمىزگە سىن.