تۇيتكىلى كوپ تۇرعىن ءۇي

پالاتا توراعاسىنىڭ ورىن­با­سارى ولگا پەرەپەچينا ۇكىمەت ساعاتىن اشا كەلىپ، قازاق­ستان­دىق­تاردى تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى ماڭىزدى بولىپ قالا بەرەتىنىن اتاپ ءوتتى. ول قۇرىلىس سا­لاسىنىڭ ءوسۋ قارقىنىن ساقتاۋ ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ دامۋى مەن باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋعا تىكەلەي ىقپال ەتەتىنىن جەتكىزدى.

«بۇگىندە قازاقستاننىڭ ىشكى جالپى ونىمىندەگى قۇرىلىستىڭ ۇلەسى 6%-دان ءسال اسادى. سونى­مەن بىرگە بۇۇ ەۋروپالىق ەكونو­مي­كالىق كوميسسياسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا 2010 جىلى بىزدە بۇل كورسەتكىش 8% دەڭگەيىندە بولدى. سونىمەن قاتار وسى ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر بويىنشا قازاقستان ازەربايجان مەن ارمەنيا سياقتى تمد ەلدەرىنەن، سونداي-اق بالتىق جاعا­لاۋى ەلدەرى – ليتۆا مەن ەس­تونيا­دان تومەن بولىپ وتىر. سون­دىق­تان قۇرىلىس سالاسىنىڭ ءوسۋ قار­قى­نىن ساقتاۋ ۇلتتىق ەكو­نو­­مي­كا­نىڭ دامۋى مەن باسە­كەگە قا­بى­لەت­تىلىگىن ارتتىرۋعا تىكە­لەي ىقپال ەتەدى»، دەدى و.پەرە­پە­چينا.

سەناتور سەرىك شايداروۆ ءوز كەزەگىندە ۇكىمەتتىڭ نازارىن تۇر­عىن ءۇي قۇرىلىسى سالاسىنداعى ناقتى پروبلەمالارعا اۋداردى. اتاپ ايتقاندا، قۇرىلىس جۇ­مىس­تارى ساپاسىنىڭ تومەندىگى، مەملە­كەتتىك ساتىپ الۋ تەتىكتەرى­نىڭ جەتىلمەگەنى، قۇرىلىس ماتە­ريال­دارىنىڭ قىمباتتاۋى، سونداي-اق اۋىلدىق جەرلەردە تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى باعدارلامالاردىڭ جوقتىعى تۋرالى ايتىلدى.

«مەملەكەت باسشىسى ءوز جول­داۋىندا تۇرعىن ءۇي ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىز ءۇشىن قاشاندا كۇردەلى سۇراق دەپ اتاپ وتكەن بولاتىن. الەۋمەتتىك ءال-اۋقات تۇرعىن ءۇي ماسەلەسىمەن تىعىز بايلانىستى، ونى شەشۋ مەملەكەتتىڭ ءبىرىنشى كەزەكتەگى مىندەتى. سونىمەن قاتار تۇر­عىن ءۇي قۇرىلىسى الەۋمەتتىك ماسە­لەلەردى شەشە وتىرىپ، قازاق­ستاننىڭ ەكونوميكالىق وسۋىندەگى درايۆەرلەردىڭ بىرىنە اينالۋعا ءتيىس. بۇگىندە قۇرىلىس سەكتورىندا 637 مىڭنان استام ادام جۇمىس ىستەيدى. بۇل ەل ەكونوميكاسىنىڭ ناقتى سەكتورىنداعى بارلىق جۇمىسپەن قامتىلعانداردىڭ شامامەن 17،5 پايىزىن قۇرايدى.

وسى سالادا 50 مىڭنان استام كومپانيا قىزمەت اتقارادى. بۇل – ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتور­ىنداعى كاسىپورىنداردىڭ جالپى سانىنىڭ 42 پايىزى. تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنىڭ بەلسەندى دامۋى 2021 جىلى 2،4 ترلن تەڭگە ينۆەستي­تسيا تارتۋعا مۇمكىندىك بەردى، بۇل 2020 جىلعى دەڭگەيدەن 19،1 پا­يىزعا ارتىق. قالىپتاسقان ءۇردىس ىشكى جالپى ونىمدەگى قۇرىلىستىڭ ۇلەسى 6 پايىزدان استامدى قۇراپ، شيكىزاتتىق ەمەس سالا ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىلارىنىڭ ءبىرى بولادى»، دەدى س.شايداروۆ.

وسى ورايدا سەناتور تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى سالاسىنىڭ دامۋىن تەجەيتىن جۇيەلى پروبلەمالار مەن كەدەرگىلەرگە نازار اۋداردى. اتاپ ايتقاندا، قۇرىلىس نىساندارىنىڭ ساپاسى تومەن. بۇل ماسەلەنى ۋاكى­لەتتى ورگان تسيفرلاندىرۋ ار­­قى­لى شەشۋدى جوسپارلاعان. الايدا سە­ناتور «ە-قۇرىلىس» سەكىل­دى اقپا­راتتىق جۇيەلەر تەك بۇزۋ­­شى­لىق­تاردى تىركەيدى، اقاۋلاردى ازاي­تۋعا جانە ولاردى جويۋعا، سونداي-اق سالىنعان وبەكتىلەر­دىڭ ساپاسىن جاقسارتۋعا ىقپال ەتپەيدى.

«بۇقارالىق اقپارات قۇرال­دا­رىنان مىسال كەلتىرسەك. الماتى قالاسىنىڭ زەردەلى شاعىن اۋدانىندا ساپاسىز قۇرىلىسقا بايلانىستى قازىرگى ۋاقىتتا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك وسال توپتارىنىڭ ىشى­نەن 108 وتباسىعا ارنالعان ەكى اپات­تى ءۇي بۇزىلىپ جاتىر. بۇل رەتتە اپاتتى نىساندى بۇزۋ ءۇشىن قۇرىلىسقا جۇمسالعاننان ەكى ەسەدەن استام قاراجات قاجەت. ەگەر بۇل ۇيلەردە ادامدار تۇرىپ، اپات بولسا، قانداي قاسىرەت بولاتىنىن ويلاۋ­دىڭ ءوزى قيىن. سوندىقتان ۇكى­مەت ينجەنەرلىك پەرسونالدى سەر­تيفيكاتتاۋ جانە جوبالاۋ كەزە­ڭى­نەن باستاپ، قۇرىلىس اياقتال­عان­عا دەيىن قۇرىلىس كومپانيا­لار­ىن اككرەديتتەۋ ارقىلى قۇرى­لىس­تى باقىلاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋى كەرەك.

قۇرىلىس سالاسىنداعى مەم­لە­كەتتىك ساتىپ الۋ تەتىگىنىڭ جەتىل­مەۋى دە ماسەلە. بۇگىنگى تاڭدا، ءبىر كومپانيا ەلدىڭ ءارتۇرلى ايما­عىنداعى بىرنەشە كونكۋرستىڭ جەڭىمپازى رەتىندە انىقتالۋى مۇم­كىن. بۇل جاعدايدا جۇمىستىڭ كوپ بولىگى كەيىننەن قوسالقى مەردى­گەر­لىككە، كەيدە كوپ ساتىلى قو­سالقى مەردىگەرلىككە بەرىلەدى. وسىنداي تاجىريبە مەردىگەر­لەردىڭ كەلىسىمشارتتىق مىندەتتەمە­لەرىن ورىنداماۋىنا، قۇرىلىس ساپاسىنىڭ تومەندەۋىنە، سونداي-اق ءبىر قوسالقى مەردىگەردەن ەكىن­شىسىنە باعانىڭ وسۋىنە اكەلەدى. وسى­عان بايلانىستى، وبەكتىلەر كونسەر­ۆاتسيالانادى، ءىشىنارا تالدانا­دى جانە ولاردى اياقتاۋعا نەمەسە قالپىنا كەلتىرۋگە قوسىم­شا قاراجات تالاپ ەتىلەدى»، دەدى س.شاي­داروۆ.

مىسالى، ەسەپ كوميتەتىنىڭ مالى­مەتىنشە، قۇرىلىسى 2014 جىلى باستالعان جانە نورماتيۆتىك ۇزاق­تىعى 11 اي بولاتىن، ەلىمىزدىڭ ءبىر قا­لاسىنداعى 120 پاتەرلىك ەكى ءۇيد­ىڭ قۇرىلىسى ءالى اياقتالعان جوق. ال جوبا 21 پايىزعا قىمباتتاعان.

«بۇل ماسەلەنى شەشۋدە جاڭا تاسىلدەر قاجەت دەپ سانايمىن. سون­دىقتان ۇكىمەت ادامي فاكتوردى بارىنشا الىپ تاستاي وتىرىپ، مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ پورتالىندا ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جانە ەڭبەك رەسۋرستارىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىر كومپانيانىڭ كونكۋرستارىنا قاتىسۋعا جانە جەڭۋگە اۆتوماتتاندىرىلعان ليميتتەردى بەلگىلەۋ ارقىلى تسيفرلاندىرۋدى تەرەڭدەتۋى قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز.

ءۇشىنشى، قۇرىلىستىڭ قىم­بات­تاۋى. ەسەپ كوميتەتىنىڭ مالى­مەتىنشە، قۇرىلىس ماتەريالدارى قۇرىلىس نىساندارىنىڭ سمەتاسىندا تۇرعىن ءۇي قۇنىنىڭ 65 پايىزىن قۇرايدى. سوندىقتان نارىقتاعى كەز كەلگەن اۋىتقۋ، جەكە قۇرىلىس يندۋسترياسىنىڭ دا­مۋى قۇرىلىس قۇنىنا عانا ەمەس، سونداي-اق جالپى تۇرعىن ءۇي قۇ­رى­لىسىنىڭ قارقىنىنا دا تىكەلەي اسەر ەتەدى.

«قازيندۋستريا» اق-نىڭ دە­­رەكتەرى بويىنشا ەلدىڭ قۇرى­لىس ماتە­ريالدارىن ءوندىرۋ سالا­سىنىڭ قۇ­رىلىمى ايقىن شيكى­زات باعى­تىنا يە. قازاقستاندا جو­عارى دارەجەلى قايتا وڭدەۋ ونىم­دەرىن وندىرەتىن كاسىپورىندار جەت­كى­لىكسىز. ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋرو­سىنىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس 18 نە­گىزگى قۇرىلىس ماتەريالدارى بو­يىنشا يمپورتتىڭ ۇلەسى 50 پايىزدان اسادى. بۇل رەتتە 2022 جىلعى قاڭتار-تامىزدا وتاندىق نارىققا قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ يمپورتى شامامەن 3 پايىزعا ارتتى، ياعني 799،5 ملن دوللاردى قۇ­را­­عانىن اتاپ ءوتۋ قاجەت»، دەدى س.شاي­­داروۆ.

سونىمەن قاتار قاپتامالى كەراميكالىق كىرپىشتەر، بەتوننان جاسالعان بۇيىمدار، سيليكات جانە قوج كىرپىشتەرى، پورتلاندتسەمەنت، قۇراستىرمالى قۇرىلىس كونسترۋكتسيالارى، تاۋارلىق بەتون وندىرىستەرى تومەندەگەن. تسەمەنت پەن اك وندىرىسىندە دە جاعداي تۇراقتى ەمەس. ەلدە جەتىسپەيتىن قۇرىلىس تاۋارلارى شەتەلدەن يمپورتتالادى. بۇل قازاقستاندىق كاسىپورىندارعا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. يمپورتتىق تىزبەكتەردىڭ بۇزىلۋى سالدارىنان وتكەن جىلى قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ بار­لىق تۇرلەرىنىڭ ءىس جۇزىندە 50 پا­يىزعا، ال كەيبىر ماتەريالدار بويىن­شا 100 پايىزعا قىمباتتادى.

«تۇرعىن ۇيگە مۇقتاج حالىق­تىڭ الەۋمەتتىك وسال توپتارىن اي­قىنداۋ جونىندەگى تاسىلدەردى قايتا قاراۋ قاجەت. جاقىندا عانا «تولىق ەمەس وتباسىلاردى» جىل­دىق 2%-بەن كرەديتتەۋدىڭ جەڭىل­دىكتى مولشەرلەمەسى بويىنشا تۇرعىن ءۇي الۋ مۇمكىندىگىن كوزدەي­تىن «باقىتتى وتباسى» باعدار­لا­ماسىنان شىعارۋعا قاتىستى شەشىم قو­عامدىق رەزونانس تۋىندادى. مۇن­داي شەشىم بىرنەشە سەبەپتەرگە بايلانىستى قابىلداندى. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىسى – ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ پىكىرىنشە، مەملەكەتتەن قولداۋ الۋ ماق­سا­تىندا 2019-2020 جىلدارى جالعان اجىراسۋدىڭ ەكى ەسە ۇلعايۋى.

مۇمكىن، بۇل جەردە شىندىق بار شىعار. الايدا بۇگىندە 148 مىڭنان استام تولىق ەمەس وتباسى باسپاناعا مۇقتاج. سونىڭ 60 پايىزىنىڭ تابىسى كۇنكورىس دەڭ­گەيىنەن تومەن. مۇنداي وتبا­سى­لاردىڭ كوپشىلىگى ءۇشىن جىلدىق 5% نەسيەلىك تۇرعىن ءۇي الۋ وتە اۋىر بولادى. سوندىقتان ۋاكى­لەتتى مەملەكەتتىك ورگاندار وسى ما­سەلەنى جان-جاقتى زەردەلەپ، ناقتى مۇقتاج تولىق ەمەس وتباسىلار ءۇشىن جىلدىق 2%-بەن كرە­ديتتىك تۇرعىن ءۇي الۋ تەتىگىن، سونىڭ ىشىندە حالىقتىڭ وسى سانا­تىن تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ جو­نىندەگى قولدانىستاعى باعدار­لا­مالارعا وزگەرىستەر ەنگىزۋدى اي­قىن­داۋى قاجەت دەپ سانايمىن»، دەدى س.شايداروۆ.

وسى ورايدا، سەناتور مىنا ماسەلەگە نازار اۋداردى. قازىرگى تاڭدا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس­تىڭ 88 ارداگەرى ءۇي الۋ كەزەگىندە تۇرعان كورىنەدى. بىراق 2015 جىلى ارداگەرلەردىڭ بارىنە باسپانا بەرىلگەنى حابارلانعان بولاتىن.

«اۋىلدىق جەرلەردە تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى باعدارلامالار جوق. قازاقستاندا ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا حالىقتىڭ 41 پايىزى نەمەسە 7،8 ملن ادام تۇرا­تىن 6 293 اۋىلدىق ەلدى مەكەن بار. سونىمەن بىرگە اۋىلدىق جەرلەردە ەلدىڭ تۇرعىن ءۇي قورىنىڭ تەك 35 پايىزى نەمەسە 137،5 ملن شارشى مەتر شو­عىرلانعان. اۋىلدىق جەر­لەر­دىڭ ءبىر تۇرعىنىنا جالپى اۋدا­نى 19،8 شارشى مەتر بولاتىن تۇرعىن ءۇي جاي­لارى كەلەدى. ال قالادا 25،5 شارشى مەتر، ياعني 1،3 ەسە كوپ. بۇل رەتتە مۇن­داي ال­شاقتىق تەك ۇلعايادى. ويت­كەنى بۇگىندە حالىقتى تۇرعىن ۇي­مەن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى باع­دارلامالىق قۇجاتتاردا اۋىلدىق جەرلەردە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن دامىتۋ جونىندەگى باعىتتار جوق.

بوس جەر ۋچاسكەلەرى تاپشى. ميلليوندىق قالالار قاجەتتى ينفراقۇرىلىممەن، ينجەنەرلىك جانە كوممۋنالدىق قىزمەتتەرمەن قامتاماسىز ەتىلگەن مەملەكەتتىك قوردان بوس جەر ۋچاسكەلەرىن سارقۋ پروبلەماسىنا تاپ بولۋى مۇمكىن ەكەنىنە نازار اۋدارعىم كەلەدى. مۇنداي پروبلەما بۇگىندە الماتى قالاسىندا بار. قالادا تۇرعىن ءۇي بۋمى جاعدايىندا مەكتەپتەر، بالاباقشالار مەن ەمحانالار قۇرىلىسىنىڭ قارقىنى 3 ەسە ارتتا قالىپ وتىر. بۇل رەتتە الماتى قالاسىن دامىتۋدىڭ باس جوسپارىنا جانە جوسپارلاۋ جوباسىنا سايكەس اۋماقتى كەشەندى قايتا قۇرۋ جانە توزىعى جەتكەن قۇرىلىستاردى بۇزۋ شەڭبەرىندە 104 مەكتەپ پەن 230 بالاباقشا قاراستىرىلعان»، دەدى س.شايداروۆ.

مۇنداي جاعداي ەلوردادا دا قالىپتاسقان. الەۋمەتتىك نى­سان­داردىڭ جەتىسپەۋىنە بايلانىستى بيىل مەكتەپتەردىڭ بىرىندە 18 ءبىرىنشى سىنىپ تىركەلگەن. وسى­عان باي­لانىستى سەناتور ۇكىمەتكە بىر­قاتار ۇسىنىس جاسادى.

«وسى پروبلەمالاردى ەسكەرە وتىرىپ، ۇكىمەت مەملەكەتتىڭ جەر قورىن ەسەپكە الىپ جانە تۇرعىن ءۇي مەن الەۋمەتتىك نىسانداردىڭ بىركەلكى قۇرىلىسىن بولجاپ جۇر­گىزۋگە وراي قالالاردىڭ باس جوس­پارىن ازىرلەۋ تاسىلدەرىن قايتا قاراۋى قاجەت. سونداي-اق ۇكىمەتكە مەملەكەت مۇددەسى مەن تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنىڭ قارقىنىن ارتتىرۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ قاجەتتىگىن ەس­كەرە وتىرىپ، وسى پروبلەمالاردى شەشۋدىڭ وڭتايلى تەتىكتەرىن ازىر­­لەۋدى ۇسىنامىن»، دەدى سەناتور.

ۇكىمەت ساعاتى بارىسىن­دا ين­دۋستريا جانە ينفراقۇ­رى­­لىم­دىق دامۋ ءمينيسترىنىڭ مىن­دەتىن اتقا­رۋشى ەركەبۇلان داۋىل­باەۆ، تۇر­كىستان جانە اباي وبلىسىنىڭ باس­شىلىعى، «وتباسى بانك» اق باس­­قارما توراعاسى ءلاز­زات يبراگي­مو­ۆا، سونداي-اق ۇلتتىق ەكونومي­كا ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى با­ۋىر­جان وماربەكوۆ بايانداما جاسادى.

ءىس-شارانى جۇرگىزىپ وتىر­عان ەكونوميكالىق ساياسات، يننو­ۆا­تسيالىق دامۋ جانە كاسىپكەرلىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى داۋرەن ادىلبەكوۆ ۇكىمەت ساعاتى بارىسىندا ازىرلەنگەن ۇسىنىستاردى اتاپ ءوتتى. ۇكىمەت ول ۇسىنىستاردى اسا مۇقيات باقىلاۋعا الۋعا ءتيىس.

«قۇرىلىس كولەمىن ۇلعايتۋ، حالىقتىڭ تۇرعىن ءۇي جاعدايىن جاقسارتۋدا مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارىنىڭ اتاۋلى بولۋى مەن تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ تالاپ ەتىلەدى. قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ يمپورتىن ازايتۋعا، سونداي-اق وتاندىق قۇرىلىس ونىمدەرىن ءوندىرۋ نارىعىن دامىتۋعا باعىتتالعان شارالار قابىلدانۋى كەرەك. سونداي-اق ەسكىرگەن تۇرعىن ءۇي قورىنا بايلانىستى ماسەلەلەردى شەشۋ تاسىلدەرىن ازىرلەۋ قاجەت»، دەپ اتاپ ءوتتى د.ادىلبەكوۆ.

جۇمىس قورىتىندىسى بويىنشا سەنات دەپۋتاتتارى ازىرلەنگەن وسى جانە باسقا دا ۇسىنىمدار ۇكىمەتكە جىبەرىلەدى.