كونترابانداعا قارسى كۇرەس

اتاپ ايتساق، كەدەن سالاسىنىڭ جۇ­مى­سى 2017 جىلدان باستاپ «استانا-1» اق­پاراتتىق جۇيەسى نەگىزىندە تۇگەلدەي اۆتو­ماتتاندىرىلىپ، ەلەكتروندى دەكلا­راتسيالاۋ ارقىلى تاۋەكەل بەيىمىنىڭ باسقارۋىمەن جۇمىس ىستەيدى. تاۋەكەل بەيىمى – «تسيفرلى قازاقستان» جانە دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى مەن دۇنيە­جۇزىلىك كەدەن ۇيىمىنىڭ تالاپتارى توڭىرەگىندە اۆتوماتتى تۇردە باسقارۋ تا­سى­لىنە نەگىزدەلگەن باعدارلاما. تاۋار­لار­دى كەدەندىك تەكسەرۋگە جىبەرۋ، كە­دەندىك قۇنىن انىقتاۋ، ساراپتاما جاساۋ جانە دالىزدەرگە ءبولۋ (قىزىل، جاسىل، سارى، كوك) سياقتى پروتسەستەردىڭ بار­لىعى اۆتوماتتى تۇردە تاۋەكەل بەيى­مى كورسەتكەن شەڭبەردە عانا جۇزەگە اسى­رىلادى. سونىمەن قاتار كەدەندىك تەكسە­رۋدىڭ تەحنيكالىق قۇرالدارى دا اۆتوماتتى باسقارۋ جۇيەسىنە نەگىز­دەلگەن. ياعني بۇرىنعى كەزدەگىدەي كەدەن قىز­مەت­كەرى ءوز بەتىنشە تەكسەرىپ، تاۋار­لاردى نەگىزسىز توقتاتىپ قويۋعا قۇقى­لى ەمەس. كەدەندىك تەكسەرۋ جۇمىستارى ينسپەكتسيالىق تەكسەرۋ كە­شەنى ارقىلى «كۇدىكتى» دەپ تانىل­عان جاعدايدا، قارجى مينيسترلىگى مەم­لە­كەتتىك كىرىستەر كوميتەتى احۋالدى باس­قارۋ ورتالىعىنىڭ نۇسقاۋى بويىنشا جانە تاۋەكەل بەيىمىنىڭ اۆتوماتتى تۇردە كورسەتكەن بەلگىسىنە بايلانىستى عانا جۇزەگە اسىرىلادى. كەدەن قىز­مەت­كەرى تاۋەكەل بەيىمى كورسەتكەن شەڭ­بەر­دەن جانە ينسپەكتسيالىق تەكسەرۋ كەشە­نى انىقتاعان جاعدايدان تىس ءوز بەتىنشە ارەكەت جاساۋعا قۇقىلى ەمەس. سونىمەن قاتار كەدەندىك رەسىمدەۋ مەن تەكسەرۋدىڭ بەلگىلەنگەن تەحنيكالىق رەگلامەنتتەرىنەن اسا المايدى. مىسالى، ينسپەكتسيالىق تەكسەرۋ كەشەنى سكانەرلىك جۇيە ارقىلى 50-60 كونتەينەردەن تۇراتىن ءبىر قۇرامدى ءبىر مينۋتتىڭ ىشىندە تەكسەرۋدەن وتكىزە الادى. سونىڭ ىشىندە «كۇدىكتى» دەپ تانىلعان كولىك قۇرالدارى عانا كەدەندىك تەكسەرىسكە الىنادى. كەدەندىك تەكسەرۋدىڭ مۇنداي وزىق ۇلگىدەگى قۇرالدارى تمد شەڭبەرىندەگى ەلدەر عانا ەمەس، ەۋروپانىڭ كەي مەملە­كەتتەرىنىڭ وزىندە جوق. بۇعان قوسا كەدەندىك شەكاراداعى بارلىق رەسىمدەۋ مەن تەكسەرۋ جاعدايلارى مەملەكەتتىك كىرىستەر كوميتەتىنىڭ استاناداعى احۋالدى باسقارۋ ورتالىعى ارقىلى قاتاڭ باقىلاۋدا تۇرادى. تاۋارلارعا كەدەندىك تەكسەرۋ جۇرگىزۋگە وكىلەتتى مامانداردىڭ ءار ارەكەتى بەينەجازبا جەتونى ارقىلى سول باسقارمانىڭ باقىلاۋىنان تىس كەتپەيدى. اتالعان باسقارما قىزمەتكەرلەرى كە­دەن­دىك تەكسەرۋ عانا ەمەس، رەسىمدەۋ كەزىندە تاۋاردىڭ كەدەندىك قۇنىنىڭ بەلگىلەنگەن مولشەردەن تومەندەپ كەتپەۋىنە دە باقىلاۋ جاسايدى. سونداي-اق كەدەندىك تەكسەرۋ شارالارى تۇگەلدەي بەينەجازباعا ءتۇسىرىلىپ، سول ءتۇسىرىلىم سەرۆەردە ءۇش جىلعا دەيىن ساقتالادى. ەگەر دە كەدەنشىنىڭ ارەكەتىندە زاڭسىزدىق بايقالسا نەمەسە سىرتقى ەكونوميكالىق قىزمەتكەرلەر تاراپىنان شاعىم تۇسەتىن بولسا، سول بەينەجازبانى قايتا قاراۋ ارقىلى بارلىق زاڭسىزدىقتى ناقتىلاپ انىقتاۋعا بولادى.

سونىمەن قاتار كەدەندىك تەكسەرۋ مەن رەسىمدەۋ پروتسەستەرىنىڭ اۆتوماتتى تۇردە جۇزەگە اسىرىلۋى ەڭ ءبىرىنشى ادام فاكتورىنىڭ اسەر ەتپەۋىنە وڭ ىقپالىن تيگىزىپ وتىر. ولاي دەيتىنىمىز، قازىرگى ۋاقىتتا ءتيىستى قۇجاتتاردى رە­سىم­دەۋ شارالارىن دەكلارانتتار مەن كەدەن وكىلدەرى ينتەرنەت جۇيەسى ارقى­ل­ى كەڭسەدە نەمەسە ۇيىندە وتىرىپ-اق اتقارا بەرەدى. بۇرىنعىداي الىستان ات تەرلەتىپ كەلۋ ارقىلى تاۋارلارىن شەكارادا توسىپ الىپ، سول جەردە قاعاز جۇزىندە رەسىمدەۋ دەگەن جوق. ەگەر يمپورتتالاتىن نەمەسە ترانزيتتىك پروتسەدۋرا بويىنشا جونەلتىلگەن تاۋاردىڭ مالىمدەلۋى مەن قۇجاتتارى بارلىق تالاپ­قا ساي كەلسە، كەدەندە ەشقانداي كەدەرگى بولمايدى. سوندىقتان دا كەدەن توڭىرەگىندەگى كەرەعار پىكىر تۋدىراتىن كەيبىر اڭگىمەنى وتكەن كۇندەردىڭ سارقىنشاعى دەپ ايتقانىمىز دۇرىس. ەندى ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن ناقتى مىسالدارعا جۇگىنەيىك.

قازىرگى ۋاقىتتا قىتايمەن شەكارادا ورنالاسقان كەدەن بەكەتتەرىندەگى تالاپ بۇرىنعىدان دا كۇشەيگەن. سونىمەن قاتار «قاڭتار وقيعاسىنان» كەيىن پرە­زي­دەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ قى­تايمەن شەكاردا ورنالاسقان كەدەن بەكەت­تەرى بەلگىلى ءبىر ەكونوميكالىق وپە­را­­تورلاردىڭ ىقپالىندا قالىپ، شەكارا­دا مونوپوليا ورناعانى جونىندە قاتتى سىن ايتقان بولاتىن. وسى سىننان كەيىن كەدەندىك شەكارادا ەل باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا باس پروكۋراتۋرا، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس جانە قارجىلىق مونيتورينگ اگەنتتىگى، سونداي-اق مەملەكەتتىك كىرىستەر كوميتەتى قىزمەتكەرلەرىنەن قۇرالعان كوميسسيا ءبىر ايدان اسا جۇمىس ىستەپ، كوپتەگەن كەمشىلىكتىڭ بەتىن اشتى. بۇل جۇمىس ىرعاعى قازىرگى ۋاقىتتا دا ەكپىنىنەن جاڭىلعان جوق.

اتاپ ايتساق، جەتىسۋ وبلىسى بويىنشا مەملەكەتتىك كىرىستەر دەپارتامەنتى «التىنكول-جول» كەدەن بەكەتىندە بيىل ون ايدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا كەدەندىك تەكسەرۋگە تۇسكەن 63 كولىك قۇرالىنان جالپى سالماعى 1 287 358 توننا ءارتۇرلى (بيولوگيالىق اكتيۆتىك قوسىمشالار، ماتا، جۇقا تەمىر پروكاتى، ويىنشىق، اياقكيىم، شارۋاشىلىق زاتتارى، قۇرىلىس ماتەريالدارى، ت.ب) كونتراباندالىق تاۋارلار ۇستالىپ، ونىڭ كەدەندىك قۇنى 2 ملرد 611 ملن تەڭگەدەن اسىپ كەتتى. وسىلايشا، ون ايدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا كونتراباندالىق ارەكەت دەپ تانىلعان 17 ءىس پروتسەسسۋالدىق شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن الماتى جانە جەتىسۋ وبلىستىق ەكونوميكالىق تەرگەۋ دەپارتامەنتتەرىنە جىبەرىلدى. سونىمەن قاتار ءالى دە كەدەندىك تەكسەرۋى بىتپەگەن بىرنەشە كولىك قۇرالدارى ءوز كەزەگىن كۇتىپ تۇر. الداعى ۋاقىتتا بۇل تسيفرلار تىزبەگى تاعى دا كوبەيە ءتۇسۋى مۇمكىن.

سونىمەن قاتار وتكەن مەرزىم ىشىندە 2 090 اكىمشىلىك-قۇقىق ءتارتىبىن بۇزۋ فاكتىلەرى (وتكەن جىلى 1 345) اشكەرە­لەنىپ، ناتيجەسىندە دەكلارانتتار مەن كەدەن وكىلدەرىنە جانە سىرتقى ەكونومي­كالىق قىزمەتكە قاتىسۋشىلارعا 184 204 617 تەڭگە ايىپپۇل سالىندى. سونىمەن قاتار كەدەندىك تەكسەرۋدىڭ ناتيجەسىندە قوسىمشا 666 680 418 تەڭگە كەدەندىك تولەم مەن سالىق ءوندىرىلدى. ياعني كەدەندىك تەكسەرۋ كەزىندە ءار كولىككە قوسىمشا 606 625 تەڭگە كەدەندىك تولەم مەن سالىق سالىندى دەگەن ءسوز. وسى ورايدا ءوز ىسىنە اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، قىزمەتتىك مىندەتتەرىن ابىرويمەن اتقارىپ جۇرگەن ارىپتەستەرىمىز جونىندە دە ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ايتا كەتەلىك. مىسالى، باس مامان ونداعالي كەڭەسباەۆ ون ايدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا 73 اكىمشىلىك-قۇقىق بۇزۋ فاكتىسىن انىقتاپ ء(ارى قاراي اقب)، 17 305 950 تەڭگە، باس مامان داۋرەن مۇقاتوۆ 71 اقب فاكتىسىن انىقتاپ، 15 621 300 تەڭگە، باس مامان تاڭىربەرگەن نۇكەەۆ 59 اقب فاكتىسىن انىقتاپ، 12 466 410 تەڭگە، باس مامان نۇرلان ابدىعۇلوۆ 56 اقب فاكتىسىن انىقتاپ، 10 628 610 تەڭگە ايىپپۇل ءوندىردى. بۇعان قوسا كەدەندىك تەكسەرۋ كەزىندە تاۋار دەكلاراتسياسىندا دۇرىس مالىمدەلمەگەن تاۋارلاردى انىقتاۋ ارقىلى قوسىمشا 279 729 761 تەڭگەنىڭ كەدەندىك تولەمى مەن سالىعىن وندىرگەن باس مامان ەرمەك ءنۇسىپوۆ پەن 234 107 362 تەڭگە وندىرگەن باس مامان داستان ابىلقايىردىڭ قوسقان ۇلەستەرى دە قوماقتى.

سونداي-اق ينسپەكتسيالىق تەكسەرۋ كەشەنى ارقىلى سكانەرلەۋ تاسىلىمەن كەدەن زاڭىن بۇزۋشىلىقتاردى انىقتاۋ بارىسىنداعى كورسەتكىشتەر دە 90 پايىز­عا جەتتتى. ياعني ينسپەكتسيالىق تەكسەرۋ كەشەنى ارقىلى «كۇدىكتى» دەپ تەكسەرۋگە قويىلعان 100 كولىك قۇرالىنىڭ توقسانىنان كەدەن ءتارتىبىن بۇزۋشىلىق فاكتىلەرى انىقتالعان. بۇل جەردە ينس­پەك­تسيالىق تەكسەرۋ كەشەنىندە جۇ­مىس ىستەيتىن وپەراتورلاردىڭ جوعارى بىلىك­تىلىك دارەجەسىن بايقاۋعا بولادى. ءبىراز قىزمەتكەرىمىزدىڭ اقش سياقتى ءىرى مەملەكەتتەردە ينترۋزيۆتىك ەمەس تەك­سەرۋ ماسەلەسى بويىنشا تاجىري­بە­­دەن ءوتىپ كەلگەن سەرتيفتكاتتارى دا بار. ينسپەكتسيالىق تەكسەرۋ كەشە­­­نىندە جۇمىس ىستەيتىن كەدەنشى وپەراتوردىڭ «كۇدىكتى» دەپ تانىعان كولىك قۇرالدارىنان كەدەن ءتارتىبىن بۇزۋ فاكتىسى دالەلدەنبەگەن جاعدايدا، كەمشىلىك جىبەرگەن قىزمەتكەردىڭ اتقارىپ وتىرعان قىزمەتىنە لايىقتىلىق ماسەلەسى دە باسشىلىق تاراپىنان باقىلاۋسىز قالمايدى. سوندىقتان دا اتالعان جۇمىس ۋچاسكەسىندە قىزمەت ەتەتىن ماماندارعا جۇكتەلەتىن جاۋاپكەرشىلىك جۇگى وتە اۋىر. وسى ورايدا ميللياردتاعان تەڭگەنىڭ اكىمشىلىك قۇقىق ءتارتىبىن بۇزۋ مەن كونتراباندالىق ارەكەتتەردىڭ بەتىن اشقان باس مامان رۋسلان كاليموۆ پەن ناسىر نۇرگەلدىنىڭ ەڭبەگىن دە ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون.

ءيا، جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، بۇگىندە كەدەن جۇيەسىنە جۇكتەلىپ وتىر­عان جاۋاپكەرشىلىك جۇگى اۋىر. سەبەبى كەدەن قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇمى­سى كەدەن ءتارتىبىن بۇزۋشىلاردى اشكەرە­لەپ، قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك-قۇقىق­تىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋمەن عانا شەكتەلمەيدى. سونىمەن قاتار وتان­دىق وندىرىسشىلەردىڭ مۇددەسى مەن ينتەل­لەكتۋالدىق مەنشىك يەلەرىنىڭ قۇقى­عىن قورعاۋ جانە الىپ وتۋگە تىيىم سالعان تاۋارلاردى جىبەرمەۋ ماسەلە­لەرى دە باستى نازاردا. وسى ورايدا ەڭ نەگىزگى ماسەلەنىڭ ءبىرى – كەدەندىك تولەمدەردى تولىق كولەمدە ءوندىرۋ ارقى­لى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ كو­بەيۋىنە ۇلەس قوسىپ، ەلىمىزدىڭ سىرت­قى ەكونوميكالىق بايلانىستارىن نىعاي­تۋعا جانە ەكونوميكالىق ساياساتتى جاقسارتۋعا كۇش سالۋ. بۇل ماسەلەدە «التىنكول-جول» كەدەن بەكەتىندە ون ايدىڭ ىشىندە ءبىرشاما جۇمىس اتقارىلدى. مىسالى، يمپورتتالاتىن تاۋارلاردىڭ ۇلەس سالماعى 175 502 تونناعا (56 پايىزعا)، تاۋاردىڭ دەكلاراتسياسىنىڭ سانى 9 119-عا (46 پايىزعا) ازايعانىنا قاراماستان، كەدەندىك تولەمدەر مەن سالىقتاردان تۇسكەن قاراجات مولشەرى 86 ملرد 988 ملن-نان استام تەڭگەنى قۇرادى. جانە دە ءار كولىك قۇرالىنان وندىرىلگەن كەدەندىك تولەمدەر 6 ملن 101 مىڭ تەڭگەگە جەتتى. بۇل تسيفرلار بىلتىرعىمەن سالىستىرعاندا ءار كولىكتەن وندىرىلەتىن كەدەندىك تولەمدەر ورتا ەسەپپەن 2 ملن تەڭگەدەن اسقانىن كورسەتەدى.

قازىر كەدەن سالاسىنا جۇكتەلەتىن تاعى ءبىر جاۋاپتى مىندەتتىڭ ءبىرى – ەلىمىزدىڭ ترانزيتتىك الەۋەتىن كوتەرۋ. بۇل ماسەلە جونىندە ەلىمىزدىڭ «2050 ستراتەگياسىندا» ناقتىلى مىندەتتەر قويىلدى. وسى ورايدا «التىنكول-جول» كەدەن بەكەتى ارقىلى ەۋروپا، وڭتۇستىك شىعىس ازيا، ورتالىق ازيا، باتىس ەۋروپا، ت.ب. ەلدەرگە جونەلتىلەتىن جۇك كولەمى دە ارتىپ كەلەدى. وعان دالەل رەتىندە اتالعان مەرزىمدە ترانزيتتىك جۇك كولەمى 19 پايىزعا ارتقانىن ايتىپ وتۋگە بولادى. مىسالى، ترانزيتتىك تاۋار اينالىمىنىڭ جالپى قۇنى 28 ملرد دوللاردان (وتكەن مەرزىمدە 17 ملرد) اسىپ، سالماعى 3 954 443 (وتكەن مەرزىمدە 3 320 997 توننا) توننانى قۇرادى. بۇل ارينە، كەدەن ورگانىنىڭ ينفراقۇرىلىمى وركەندەپ، سىرتقى ەكونوميكالىق قىزمەتكە قاتىسۋشىلارعا جاسالعان وڭتايلى ناتيجەلەردىڭ كورىنىسى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. وسىلايشا، كەدەندىك شەكارادا كەدەرگى ازايىپ، جاڭا قازاقستان قۇرۋ جولىندا كەدەن سالاسىنداعى جاڭاشا بەتبۇرىس شارالارى ءوز ناتيجەسىن بەرۋدە.

بەكەن نۇراحمەتوۆ،

جەتىسۋ وبلىسى بويىنشا «التىنكول-جول» كەدەن بەكەتى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى