جەر جۇدەسە، ىرىس كەم

وڭىردەگى اۋىل شارۋاشىلىعى قۇرى­لىمدارىنىڭ يننوۆاتسيالىق بەلسەندىلىگى ءالى دە تومەن. ولار عىلىممەن، عىلىمي تەح­نيكالىق پروگرەستىڭ دامۋىمەن ىنتى­ماقتاسا الماي وتىر. سول سەبەپتى دە بۇرىن جەتەك شانشىساڭ، اربا ءوسىپ شىعاتىن قۇنارلى، قۇيقالى جەر كورەر كوزگە توزىپ بارادى. اسىرەسە ۇزاق جىل پايدالانىلعان ەگىستىك القاپتارى. ەكولوگيا مەن ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزگى قاعيداسى – قايتارىم نەمەسە توپىراق قۇنارلىلىعىن ارتتىرۋدىڭ عىلىمي نەگىزى.

مىزعىماس وسيەتتە بىلاي دەلىنگەن. ەگەر ديقان وسىمدىك قالدىقتارىمەن، گۋمۋس­پەن، مينەرالدى، ورگانيكالىق تىڭايت­قىش­تارمەن بىرگە توپىراققا قاجەتتى قورەك­تى سىڭىرە العاندا عانا قۇنارلىلىق ساقتالادى. وسى شارۋا تاپ-تۇيناقتاي اتقارىلعاندا مول ونىمنەن دامەلەنۋگە بولادى. ال قازىر بۇل تاراپتا ماقتانارلىق جايت وتە از.

استىقتى ءوڭىردىڭ ساناتىنداعى اق­مولا وبلىسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى قۇ­رىلىمدارى ەرتە كوكتەمدە 4 662،6 مىڭ گەكتار القاپقا ءداندى داقىلدار تۇقىمىن سىڭىرگەن بولاتىن. بيىل اۋا رايى ءبىرشاما قولايلى بولدى. كوكتەن يگەن سوڭ عانا ىرىس كەمىگەن جوق. سونىڭ وزىندە دە وبلىس بويىنشا گەكتار بەرەكەسى 11،7 تسەنتنەردەن اينالعانىمەن، بىرقاتار اۋداندا كور­سەتكىش مۇلدە تومەن. اتاپ ايتاتىن بولساق، قورعالجىن اۋدانىندا گەكتار بەرە­كەلىلىگى نەبارى – 6،9، تسەلينوگراد اۋدانىندا – 8، ستەپنوگوردا 8،5 تسەنتنەردەن اينالدى. بۇل قىزىل قىرمانداعى ءداندى تۇگىن قالدىرماي تاپسىرعانداعى ناتيجە.

عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، كور­سەت­كىشتىڭ تومەندەۋى جەرگە دەگەن جانا­شىر­لىقتىڭ ازايۋىنان. بىرقاتار اۋدانداردا تىڭايتقىشتى پايدالانۋ دەڭگەيى تومەن. قازىرگى ۋاقىتتا جوعارى ونىمىلىكتى قالىپتاستىرۋ جانە توپىراقتىڭ قۇنار­لى­لى­عىن ساقتاۋ ءۇشىن قولجەتىمدى مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى پايدالاناتىنى بەلگىلى. سوڭعى ۋاقىتتا الەمدەگى احۋالعا بايلانىستى تىڭايتقىشتىڭ باعاسى قىمباتتاپ كەتتى دە جەر ەمشەگىن ەمگەندەر دارقان تابيعات ەڭبەگىمىزدى ەلەر دەگەن سىڭايداعى ۇمىتپەن عانا جۇمىس ىستەۋدە.

وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن ءبىر دەرەك كەلتىرە كەتەلىك. ەلىمىز بويىنشا مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى قولدانۋ كورسەتكىشى مىنانداي. ماسەلەن بىزدە ءبىر گەكتار ەگىستىككە 5-6 كيلودان عانا كەلەدى. ەندى سالىستىرىپ كورىڭىز، ىرگەدەگى رەسەيدە بۇل كورسەتكىش 45 كيلوعا، ەۋروپا ەلدەرىندە 130 كيلوعا، اقش-تا 170 كيلوعا تەڭ. سودان دا بولار، ولارداعى ەگىن شىعىمى تاڭ­عا­لار­لىق. ۋكراينا مەن كاناداداعى گەكتار بەرە­كەلىلىگى ءبىزدىڭ ديقانداردىڭ تۇسىنە دە ەنبەيدى.

وسىنداي جاعدايدا وتاندىق عىلىم ەڭبەگى ەش، تۇزى سور فەرمەرلەرگە نە ۇسى­نا الماق؟ بيولوگيا عىلىمىنىڭ دوك­تورى ءابىلجان قۇسايىنوۆتىڭ ايتۋى­نا قارا­عان­دا، ەگىستىك القاپتارىنىڭ توزۋى بۇگىندە اۋىل شارۋاشىلىعى قۇ­رى­لىمدارىنىڭ قاي­تارىم زاڭىن ساق­تاماۋىنا بايلانىس­تى ورىن الىپ وتىر. ياعني الاعان قول بەرەگەن ەمەس.

عىلىم مەن اگرارلىق سالانىڭ ىنتى­ماق­­تاس­تىعى مەيلىنشە جاقىنىراق بولسا، بۇل سالانىڭ عالىمدارى اۋىسپالى ەگىس جۇ­يە­سىن، توپىراق وڭدەۋ، وسىمدىكتەردى زيان­كەستەردەن، ارامشوپتەردەن قورعاۋ، تى­ڭايت­قىشتاردى قولدانۋ توڭىرەگىندە ءتيىمدى ۇسىنىس ايتا الادى. ءارى بۇل ەرەك­­شە شىعىندى دا قاجەت ەتپەيدى. ءدال وسىنداي جاندى قارىم-قاتىناستىڭ بولماۋى اگروونەركاسىپ سەكتورىن العا باس­تىرماي تۇر. كوپشىلىكتىڭ كوزىن جەت­­كىزۋ ءۇشىن ءابىلجان توقان ۇلىنىڭ تاجىري­بەسىن كەلتىرە كەتە­لىك. جەرگىلىكتى عا­لىم­دار «فوسفوگيپس – ءوندىرىستىڭ قال­دىق­تارىن كادەگە جاراتۋ جولىمەن سول­تۇس­تىك قازاقستاننىڭ سورتاڭ جەرلەرىن مەليوراتسيالاۋ» جوباسىن ازىرلەگەن. ايتپاقشى، ستەپنوگورسك تاۋ-كەن كومبيناتى ءوندىرىسىنىڭ مۇنداي قالدىقتارى ۇزاق جىلدان بەرى اقسۋ جانە زاۆودسكايا، جۇمىسشى كەنتتەرىنىڭ ماڭىندا ءۇيىلىپ جاتىر. شامامەن 9 ملن تونناعا جۋىق. تىعىرىقتان شىعار جول ىزدەگەن عالىمدار اقكول اۋدانىنىڭ «ەڭبەك» سەرىكتەستىگىنىڭ 240 گەكتار جەرىن جالعا الىپ، القاپقا فوسفوگيپس ءسىڭىرىپ، كوپ جىلعى ەكپە شوپتەر ەككەن. العاشقى جىلى ءونىم كولەمى 50 پايىزعا ارتىپتى.

– فوسفوگيپس تۇزدى جەرلەردىڭ سۋ-فيزيكالىق قاسيەتتەرىن جاقسارتاتىن تاماشا مەليورانت، – دەيدى ءابىلجان توقان ۇلى، – ياعني تۇزدى سۋلاردى ۇرىقتان­دىرۋ ارقىلى قورشاعان ورتانى لاستايتىن قالدىقتاردى جويۋعا بولادى. شىن مانىندە فوسفوگيپس ۇيىندىلەرىنىڭ ماسەلەنى وتە كۇردەلى.

عالىمدار از مولشەردە ازىقتاندىرۋ ناتيجەسىندە زەرەندى اۋدانىنىڭ «ۇماي جەر» سەرىكتەستىگىنىڭ القابىنىڭ ءار گەكتارىنا ءبىر توننا فوسفوگيپس سىڭىرگەن. ناتيجەسىندە بيدايدىڭ شىعىمى 25 پا­يىز­عا كوتەرىلگەن. وسى مىسالداردان-اق ءتيىمدى ەكەندىگى كوزگە كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟

شاعىن سەرىكتەستىكتەر مەن شارۋا قو­جا­­لىقتارى مينەرالدى تىڭايتقىشتىڭ باعاسى قىمبات بولعان سوڭ بۇل ماسەلەنى وزدىگىنەن شەشە المايدى. سوندىقتان، ۇنەمى توپىراقتى ازىقتاندىرىپ وتىرۋ ءۇشىن ارزانىن ىزدەيدى. بۇل ورايدا دا تىعىرىقتان شىعار جول بار ءتارىزدى. ول كۇل قوجى. ەلدى مەكەندەردەگى كۇل-قو­قىس­تان قالاي قۇتىلارىمىزدى بىلمەي وتىرعاندا ءتيىمدى پايدالانىپ، القاپتاردى قۇنارلاندىرۋ كادەسىنە جاراتساق كانەكي. عالىمنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، توپىراق قاسيەتىن جاقسارتاتىن وسى تىڭايتقىشتى قولدانعان كەزدە كارتوپ ونىمدىلىگى 70 پايىزعا، مايلى داقىلدان 50 پايىزعا، ارپا 37 پايىزعا كوپ شىعادى ەكەن.

توپىراقتىڭ تۇزدانۋى – بۇگىنگى تاڭ­داعى وتە ماڭىزدى ماسەلە. جالپى، ەلىمىز بويىنشا ونىمدىلىگى تومەن 100 مىڭ گەكتاردان استام القاپ بار. ەندىگى ارادا اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارلارىن وندىرۋشىلەر وتاندىق عىلىممەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەمەسە، جەر دە جومارتتىق تانىتا قوي­ماي­دى. ال عىلىمي جەتىستىكتەردى دۇرىس پاي­دالانعان ۋاقىتتا ەگىس كولەمى عالىمنىڭ ايتۋىنشا، بىرنەشە ەسەگە ارتۋى ابدەن مۇمكىن. قازىر ءبىز ميلليونداعان گەكتار القاپقا ءدان ءسىڭىرىپ، كولەمنىڭ كوبىمەن عانا ۇتىپ ءجۇرمىز. بىراق جەردى باعالاۋ، كۇتىپ ۇستاۋ اۋىل شارۋاشىلىعى قۇرىلىمدارى عانا ەمەس، ءار ازامات ءۇشىن پارىز ەمەس پە؟!

– اۋىل شارۋاشىلىعى قۇرىلىمدارىنا پايدالانعان تىڭايتقىشتارى ءۇشىن سۋبسيديا تولەنەدى، – دەيدى وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ ءبولىم باسشىسى مەدەت دوسجانوۆ، – اعىمداعى جىلى مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى سۋبسيديالاۋ باعدارلاماسى اياسىندا جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن 3،1 ملرد تەڭگە قاراجات ءبولىنىپ، تولىق يگەرىلدى. 320 شارۋاشىلىق سۋبسيديا الدى. وبلىستىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارىن وندىرۋشىلەرى 110 مىڭ توننا كولەمىندە تىڭايتقىش ساتىپ الدى. بۇل وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 20 مىڭ تونناعا كوپ. مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى ەنگىزۋ الاڭى – 1،2 ملن گەكتار.

سوڭعى ءۇش جىلدا مينەرالدى تىڭايت­قىشتاردى ءوڭىردىڭ جاقسى، زەرەندى، سان­دىقتاۋ اۋداندارى مولىراق پايدا­لانعان. بيىلعى ەگىن وراعىنان-اق ناتيجەسى كورىنىپ تۇر. ماسەلەن، ساندىقتاۋ اۋدانى گەكتار بەرەكەلىلىگىن 20 تسەنتنەرگە جەتكىزدى. بۇل وبلىستاعى ەڭ ۇزدىك كورسەتكىش. زەرەندى اۋدانىندا­ ­گەكتار بەرەكەلىلىگى 15،2 تسەنتنەردەن اينالدى. كۇتىمى بار جەردىڭ بەرەكەسى دە كوپ ەكەنىن دالەلدەۋدىڭ ەش قاجەتى جوق.

ورگانيكالىق تىڭايتقىشتار تۋرالى اڭگىمە ءوز الدىنا ءبىر بولەك. تىڭايت­قىشتىڭ بۇل ءتۇرىنىڭ قۇرامىنداعى قو­رەكتىك زاتتار وسىمدىكتەرگە مەيلىنشە زور قۋات بەرەر ەدى. ءارى كوڭ كەز كەلگەن ەلدى مەكەننىڭ جانىنان تابىلادى. بار شىعىن – القاپقا تاسىمالداپ جايۋ عانا. وڭدەۋ كەزىندەگى ورگانيكالىق قالدىقتار توپىراقتىڭ قۇنارلىلىق دەڭ­گەيىن كور­سەتەتىن قاراشىرىك تۇزەدى. ءبىز سول دا­لادا شاشىلىپ جاتقان كوڭدى توپىراق قۇ­نا­رىن جاقسارتۋعا پايدالانا الماي وتىرمىز. عالىمدار كوڭنىڭ قۇرامىندا وسىمدىكتەردى ازىقتاندىرۋدى قامتاماسىز ەتەتىن توپىراقتىڭ فيزيكا-حيميالىق قاسيەتتەرىن الدەقاشان دالەل­دە­گەن. ورگا­نيكالىق زاتتاردىڭ كوزى مەيلىنشە مول بولا وتىرىپ، جەردى ازدىرىپ، توزدىرۋ ورنى تولماس وكىنىشكە ۇرىندىرۋى ابدەن مۇمكىن.

جەردى ۇتىمدى پايدالانۋ، اۋىل شارۋا­شىلىعى ماقساتىندا پايدالانىلماي جات­قان جەردى قايتارۋ، ءتورت ت ۇلىك مالعا اۋاداي قاجەتتى قۇنارلى جايىلىمداردىڭ تاپشىلىعىن جويۋ ءوڭىر ءۇشىن وزەكتى ماسەلە. قازىر وبلىستا 1 ملن 863 مىڭ گەكتار جەر ءىس جۇزىندە كادەگە اسپاي جاتىر. ونىڭ 191 مىڭ گەكتارى – ەگىستىك، 1 ملن 670 مىڭ گەكتارى – جايىلىمدىق جەر.

اقكول اۋدانىنداعى «قاناعات» شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى قۋات وتەش­­­باەۆ­تىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، مال شار­ۋا­شىلىعىن دامىتۋدىڭ ەڭ باستى ما­سەلەسى – جەر قۇنارىن ارتتىرۋ بولىپ وتىر. تابىنداپ سيىر، ۇيىرلەپ جىلقى باعىپ وتىرعان شارۋا قوجالىعىنىڭ جايىلىمدىق، شابىندىق جەرلەرى توزىپ بىتكەن. امالسىزدان ەكپە ءشوپ ەگىپ، جايىلىمدىق جەرىنىڭ جاعدايىن جاق­سار­تۋعا تالاپتانعان. ەكپە ءشوپتىڭ تۇقىمى تىم قىمبات بولعانىمەن، جەر توزسا ەڭبەگى زايا كەتەت­ىنىن ءتۇسىنىپ وتىر.

– ءبىر گەكتار جەرگە 20 كيلو تۇقىم سىڭىردىك، – دەيدى شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى، – ونىڭ الدىندا وڭتۇستىكتەن جوڭىشقا تۇقىمىن اكەلىپ ەككەن بولاتىنبىز. ءۇش جىل بويى تالاپتاندىق. بىراق ناتيجە كوڭىل كونشىتەر ەمەس. ەڭ باس­تى سە­بەبى، ىلعالدىڭ ازدىعى. سۋارمالى ەگىس­تىك القابىنا اينالدىرۋ ءۇشىن سۋ كوزى جوق. كەي جەرلەردە ۇڭعىما قازعانى ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان كومەك كورسەتىلىپ، سۋبسيديا بولىنەدى دەپ ەستيمىز. بىراق بىزگە ونداي جاناشىرلىقتى ءتۇسىندىرىپ جاتقان ەشكىم جوق. شاعىن شارۋاعا ءوز قاراجاتىنا ۇڭعىما قازىپ الۋ وتە قيىن. قازىر ءبىر مەترى 40 مىڭ تەڭگە شاماسىندا. ءبىزدىڭ وڭىردە سۋ شامامەن ەلۋ مەتردەن شىعادى. سوندا ءبىر ۇڭعىما قازۋعا 2 ملن تەڭگەدەن استام قاراجات قاجەت ەكەن. سۋبسيديانىڭ ەشبىر ءتۇرىن الىپ كورگەن ەمەسپىز.

ءسوز اراسىندا شارۋا قوجالىعىنىڭ ماسەلەسى شاش ەتەكتەن ەكەنىن دە ايتا كەتەلىك. بۇل باسقا تاقىرىپ بولسا دا، ءسال عانا سىنالاي كەتسەك ايىبى بولماس. قۋات امانگەلدى ۇلىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ات تۇياعى جەتەتىن جەردە ورتالىقتاندىرىلعان ەت وتكىزۋ ورنى جوق. ازىرگە الىپساتارلارعا كوتەرمە باعامەن بەرىپ، جەم بولۋدا. تاياۋدا 4 سيىرىنىڭ ەتىن استانانىڭ الىپساتارلارىنا 1 550 تەڭگەدەن ازەر وتكىزىپتى. جۇ­دە­گەن، قۇنارى ازايعان جەردە جانىن جال­داپ مال باعىپ وتىرعان مالساق قاۋىم­نىڭ العا باس­قان ادىمىن كەرى كەتىرىپ وتىرعان جاي از ەمەس-اۋ.

– ءتورت ت ۇلىك مالدى توقىمداي جەرگە باق­قان سوڭ توزباي تۇرا ما؟ – دەيدى شارۋا­شى­لىق باسشىسى، – ماسەلەن، جىلقى باققان جايىلىمعا سيىر جايامىز. جىلقى جارىقتىق ءتىسىنىڭ بىتىمىنە وراي ءشوپتى تامىرىمەن جۇلادى، ودان كەيىن تىلىمەن وراپ ازىقتاناتىن سيىرعا نە قالسىن؟!

مۇنداي ماسەلە ەل ىشىندە ءجيى كەزدە­سەدى. ايتالىق، ەرەيمەنتاۋدىڭ اجى اۋى­لىنداعى شارۋاشىلىق باسشىسى عيبادوللا اۋباكىروۆ جايىلىمدىق جەر­دىڭ توزۋىنا بايلانىستى قيىندىق كورىپ وتىر. ەشكىمگە الاقان جايماي، ءوز شارۋاسىن دوڭگەلەتكەن شارۋاشىلىق 1993 جىلى قۇ­رىل­عان. قازىر مىڭ جارىم باس جىلقىسى، 600-ءدىڭ ۇستىندە قارا مالى، ءبىر وتار قويى بار. مال جاياتىن جەردىڭ توزۋىنا بايلانىستى پاۆلودار وبلىسىنىڭ جايىلىمىن پايدالانۋدا. جەر قۇنارىن ارتتىرۋ ءۇشىن ەكپە ءشوپ ەگىپ كورگەن.

– ءبىزدىڭ شارۋاشىلىققا تيەسىلى توقىم­داي جەرىمىز مىڭ جارىم جىلقى جايىلعان سوڭ جارتى ايدىڭ ىشىندە تۋ تاقىرعا اينالادى، – دەيدى شارۋاشىلىق باسشىسى، – نەگىزى كۇتپەگەن، باپتاماعان جەر توزادى. ەندىگى امال – جايىلىمنىڭ قۇنارىن ارتتىرۋ ءۇشىن كوپجىلدىق داقىلدار ەگۋ.

جەر جۇدەسە ىرىستىڭ دا ازاياتىنى بەل­گىلى. سوندىقتان، بۇل ماسەلەگە ءجۇردىم-باردىم قاراۋعا بولمايدى. ەڭ باستىسى، عىلىمنىڭ بۇل ورايداعى جەتىستىگىن پايدالانۋ، سونداي-اق جەر-اناعا دەگەن پەرزەنتتىك پارىز پەشەنەمىزگە جازىلسا دەڭىز.

اقمولا وبلىسى