ءمۇسىلىم امزە: ديريجەرلىك – بەكزات ونەر

– ءمۇسىلىم مىرزا، جاقىن­دا «مالىك جاپپاسباەۆتىڭ مۋزىكا مۇراسى» اتتى كىتابىڭىز جا­رىق كوردى. قازاق مۋزىكا تا­ريحىندا زەردەلەنبەگەن تىڭ تا­قىرىپقا تۇرەن سالىپ، عى­لىمي دەرەكتەردى مۇ­را­عاتتان تىر­نەكتەپ تاۋىپ، وقىر­مان­عا اۋقىم­دى ەڭبەك ۇسىن­دى­ڭىز. عى­لىمي ەڭبەگى­ڭىز­دىڭ قۇن­دى­لىعى جونىندە ايتىپ بەر­سەڭىز؟

– جوسپار-جوباسىن جازىپ، سىزىپ بەرگەن شەڭبەر ىشىندە شى­عارماشىلىق جۇمىس ىستەۋگە ماجبۇرلەگەن كەڭەس كەزەڭىندە، ادە­بيەتپەن بىرگە ونەر دە ساياسي ۇستا­نىمعا باعىنىپ، يدەولوگيانىڭ قۋاتتى قۇرالى بولدى. دەگەنمەن، ەركىن كوسىلە الماسا دا، كەشەگى ۇلت­تىڭ مۋزىكا ونەرىن ورگە سۇيرە­گەن شاعىن توپتىڭ ىشىندە ەلىنىڭ ارمان-اڭسارى مەن زار-مۇڭىن كوركەم قۇندىلىق ارقىلى كوتەرىپ، رۋحىن جاسىتپاۋعا كۇش سالعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى – كۇيشى، كومپوزيتور، ديريجەر مالىك جاپپاسباەۆ ەدى. مايدانگەر مۋزىكانتتىڭ مۇ­راسى تۋرالى بيىل جارىق كورگەن كىتاپتا وسى ساۋالعا قاتىستى تۇيت­كىلدى ماسەلەنىڭ جاۋابىن تارقا­تۋ­عا تىرىستىم. ماي­دان دالاسىندا 28 جاسىندا قازا تاپقان جاۋىنگەر م.جاپ­پاس­باەۆتىڭ تۋعان ەلى مەن جەرىنە ارناعان تۋىندىلارى اراسىندا «كوسەم ءۇشىن – ەل ءۇشىن» دەپ كەلەتىن ءماتىننىڭ بولۋى زاڭدى جانە ونى سىزىپ تاستاۋعا ەشكىمنىڭ حاقىسى جوق. ويتكەنى ولەڭنىڭ ءسوزى ەسكىرگەنمەن، قۇرىلىمى قىزىق، اۋەنى ادەمى. اندە ماعىنا، ارنا بولماسا، عاسىر باسىندا قازاق جەرىنە كەلىپ مۋزىكالىق ساۋاتىمىزدى اشقان، كاسىبي ونەردىڭ قالىپتاسۋىنا زور ەڭبەك سىڭىرگەن لاتيف حاميدي، سەرگەي شابەلسكي سەكىلدى مۋزىكانتتار بۇل اۋەندەردى حاتقا ءتۇسىرىپ، حورعا لايىقتاپ، بار ىقىلاسىمەن كىرىسپەس ەدى. اقىندارعا ءوتىنىش ايتىپ، جاڭا ءماتىن جازدىرۋدىڭ وسىنداي ءمانى بولاتىن. راس، ءاندى سول ماتىنمەن بۇگىن ايتا المايمىز. سوندىقتان انگە ءسوز جازىپ جۇرگەن، تاجىريبەسى مول اقىندار­عا كومپوزيتوردىڭ بىرنەشە ءانى­نىڭ ءسوزىن قايتا جازدىرۋدى ءجون كوردىم. جاڭا ماتىنمەن بىرنەشە كونتسەرتتە ورىندالدى، تىڭداۋشى حالىق تا جىلى قابىلدادى. بۇل ەڭبەكتىڭ ەرەكشەلىگى، كىتاپقا ءاننىڭ ەكى نۇسقاسىن قاتار جاريالان­دى. سوزىنە وزگەرىس ەنگەن ءما­تىننىڭ ما­عى­ناسىنا نۇقسان كەلگەن جوق، كە­رى­سىنشە، ەكىنشى تىنىسى اشىلدى.

– مالىك جاپپاسباەۆتىڭ ­شى­­­­عار­ماشىلىعى ءسىزدى نەسىمەن قى­زىق­تىردى؟

– تانىس كىسىلەر ء«وزىڭ مالىك­تىڭ جاس كۇنىندەگى سۋرەتىنە ۇقساي­سىڭ، تۋىسىڭ با؟» دەپ سۇراپ جاتادى. بۇعان قوسا، كومپوزيتوردىڭ كىندىك كەسكەن جەرى قىزىلوردا ءوڭىرى ەكەۋمىزگە ورتاق مەكەن. م.جاپ­پاسباەۆتىڭ ءومىر تاريحى مەن شى­عار­ماشىلىق مۇراسىن زەرتتەپ-زەر­دەلەپ جۇرگەن جۇمىسىم، «ە-ە-ە، اتالاس نە اعايىن بولدى عوي» دەگەن تۇسپالدى تۇيىندەي تۇسەتىن سەكىلدى.

ديسسەرتاتسيالىق جۇمىسىم­نىڭ تاقىرىبى: «قازاقستانداعى ديريجەرلىك ونەر: قالىپتاسۋ تاريحى مەن دامۋ كەزەڭدەرى» دەپ اتالادى. جالپى، ۇلتتىق مۋزىكادا «ديريجەرلىك ونەر» تۋرالى ءسوز اكادەميك احمەت جۇبانوۆتان باستالادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ا.جۇبانوۆتىڭ ديريجەرلىك ونەرى ونىڭ باسقا شىعارماشىلىق قىرى مەن قابىلەتىنىڭ تاساسىندا قالىپ كەلەدى. ا.جۇبانوۆ – العاشقى كوم­پوزيتور، رەكتور ءھام اكادەميك. قاتارلاستارىنىڭ اراسىندا دا، كەيىنگى بۋىن عالىمداردىڭ ىشىن­دە دە ونىڭ كومپوزيتورلىق ونە­رىنە عىلىمي تالداۋ جاساپ، باعا بەرىپ، ساۋاتتى ساراپتاما جا­سا­عان مۋزىكا ماماندارى كوپ بول­عانىمەن، ديريجەرلىك ونەرىن دارالاپ كورسەتكەن مامان جوقتىڭ قاسى. كەيبىر عىلىمي-زەرتتەۋلەردە «جۇبانوۆتىڭ كو­مەكشى دي­ري­جەر­لەرى بولدى، مىسالى، مالىك جاپپاسباەۆ...» دەپ جازىلعان. ال ونىڭ تەك اتى-ءجونىن كىتاپتان وقى­عانىمىز بولماسا، كىم ەكەنىن تانىپ بىلمەيمىز، تارقاتىپ ايتا المايمىز. تەاتر جانە سيمفونيا وركەسترلەرىنىڭ ديريجەرلەرىن تۇگەندەپ، قولعا تۇسكەن ماتەريالدى شەتىنەن جيناي بەرەتىن ادەتىم بار. ىلگەرىدە ءتامتى يبراگيموۆا دەگەن ءانشى-اكتريسا جاۋىنگەر-كومپوزيتورلاردىڭ مۇراسىن ناسيحاتتاپ، بىرنەشە كىتاپ شىعارعان. وسى كىتاپقا ەنبەگەن ماتەريالدىڭ ءبارىن جۇيەلەپ، قاتتاپ، ارحيۆكە تابىستاپ كەتىپتى. بۇل مۇراعاتپەن جاقىن تانىسىپ شىققاننان كەيىن، مالىك جاپپاسباەۆ تۋرالى دەرەك تولىعىپ، جەكە كىتاپ بولىپ ديسسەرتاتسيادان بۇرىن جارىق كوردى.

– ءوز ءداۋىرىن جىرلاعان ء«تۇرى ۇلت­تىق، مازمۇنى سوتسياليس­تىك»، كەيىن كەرەكسىز بولىپ شەتكە ىسى­رىلعان شىعارمالار ادەبيەتتە عانا ەمەس، مۋزىكا ونەرىندە دە جە­تەر­لىك. تاريح قوقىسىنا تاستاي بەر­سەك، تالاي تالانتتى اۆتور­لار­دىڭ شىعارمالارى مۇلدە اتاۋ­سىز قالاتىن ءتۇرى بار. الايدا ومىر­شەڭدىگىن جوعالتتى دەپ ولارعا ۇكىم كەسە الامىز با؟

– كەزىندە اباي اتىنداعى ۇلت­تىق وپەرا جانە بالەت تەاترى ساح­ناسىندا تىڭ تاقىرىبىندا وراي بىرنەشە اۋقىمدى سپەكتاكل قويىلعان. سونىڭ ءبارىن ساحنانىڭ ءسانىن كەتىرەتىن سىيىقسىز ەدى دەي المايمىز. سول سەكىلدى سوعىس تاقىرىبىنا جازىلعان «جيىر­­ما سەگىز»، «تولەگەن توق­تا­روۆ» دەگەن وپەرالار بولدى. داۋى­رىندە بۇل تاقىرىپقا تۋىندى ارناماساڭ، بۇدان كەيىن جازاتىن شىعارماڭنىڭ جارىققا شىعۋ-شىقپاۋى ەكىتالاي ەدى. ارينە، جەرتولەنىڭ سىزىندا سارعايىپ جاتقان دۇنيەلەردىڭ اراسىنان جاقسىسىن ىزدەپ تاۋىپ، سۇرىپتاپ الىپ، قايتا جارىققا شىعارۋعا بولادى. بىراق ول قىرۋار جۇمىس.

جارايدى، ۇلكەن قويىلىم­دى قويا تۇرالىق، تەلەۆيزيا قورىن­دا يەسىز، قاراۋسىز جاتقان مول پار­تي­تۋرانى قايتەمىز؟ راديو ارقىلى تاراعان اندەردىڭ العاش­قى تۇپنۇسقا پارتيتۋراسى وسىندا ساقتالعان. كەزىندە سول تەلەۆيزيادا ەسترادا جانە سيمفونيا وركەسترى جۇمىس ىستەدى، راديو جانىندا حالىق اسپاپتار وركەسترى بولدى، ال سول كەزدە جينالعان نوتالاردى وينايتىن وركەستر بۇگىن جوق. وركەستر جوق جەردە ونى كىم پايدالانادى؟ شاڭ باسىپ، ىزدەۋسىز جاتقان مۋزىكا مۇرالارىنىڭ ءبىر پاراعىنا دا نۇقسان كەلتىرمەي، مەملەكەتتىك ارحيۆكە وتكىزۋ كەرەك. ىزدەگەن ادام سول جەردەن تاپسىن. قۇندى دۇنيەمىزدىڭ ءبىرى – وسى. قوردالانعان ۇلكەن ماسەلە ەكەنىن بىلە تۇرا، كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعايتىن، قامقور جاناشىردىڭ بار-جوعى تاعى بەلگىسىز. وسى قور جي­ناقتالعان عيماراتتىڭ ءوزى قاڭ­تار وقيعاسى كەزىندە وڭباي زارداپ شەكتى. «جوندەۋ جۇرگىزىلەدى» دەپ سىرتىنان مويىن سوزىپ، ۇمىتتەنىپ جۇرگەندە، عيماراتتى ءبىرجولا ءسۇرىپ تاستادى. العاشقى كەلگەن وي: «الگى قور قايدا كەتتى؟». ورتەنگەن جيھاز مەن كومپيۋتەردىڭ ورنى تولار-اۋ، ال مادەني مۇرا مەن مۋزىكا جادىگەرلەرىن قايدا كوشىردى، قالاي كوشىردى؟ بۇل مادەنيەتىمىزدىڭ ماڭىزدى ءبىر بولشەگى، ونەرىمىزدىڭ ونەگەلى ءبىر تاريحى ەدى.

– جاپپاسباەۆتىڭ جيەنى مەي­­رامگۇل ماحپۋتوۆا ءبىر ەستە­­­­لىگىندە «دينا نۇرپەيىسوۆا مالىك جاپ­پاسباەۆ نوتاعا جازىپ الادى دەگەن قاۋىپپەن ول وتىر­عان جەردە كۇي تارتپاعان» دەگەن دەرەك ايتادى...

– مەيرامگۇل اپاي اناسىنان ەستىگەن اڭگىمەسىن ايتتى. اناسى ءسابيرا الماتىدا تۇرعان. بۇلاي بولۋى دا، بولماۋى دا مۇمكىن. ءتىپتى دينا كۇيشى سولاي ايتقان كۇننىڭ وزىندە، بۇل قالىپتى نارسە دەپ ويلايمىن. كىم دە بولسا بە­تىنە تايسالماي تۋرا قاراپ، تىكە ايتا­تىن، مىنەزدى، ادۋىندى دينا كۇيشى احمەت جۇبانوۆتى وتە-موتە قۇرمەت تۇتقان. احمەتكە عانا سەنگەندىكتەن، باسقا ادامنىڭ جازىپ العانىن قالاماۋى دا مۇم­كىن. سوندىقتان دا ونەر ادامىندا بولاتىن مۇنداي مىنەز دينا شەشەيدىڭ دە، مالىك كۇيشىنىڭ دە شەبەرلىگىنە نۇقسان كەلتىرەدى دەپ ويلامايمىن.

– كىتابىڭىزدا وتكەن عا­سىردا ءومىر سۇرگەن بىرقاتار بەي­­تانىس ديريجەردىڭ اتى اتالا­دى. دالا ونەرىن وركەندەتۋ جو­لىن­دا جان اياماي قىزمەت قىل­عان ونەرپازدار تۋرالى بۇگىنگى ۇر­پاق حابارسىز. ۇلتتىق مۋزىكا تاريحىنا قىزىعىپ، قازىنا-قوردى قاۋزايتىن جاس عالىمدار قاتارى نەلىكتەن تو­لىقپاي جاتىر؟

– احمەت جۇبانوۆتىڭ تالانتتى شاكىرتى بولعان عابدۇلمان ما­توۆ تۋرالى دەرەك ىزدەپ، بيىل باتىس قازاقستان ءوڭىرىن ارالا­دىم. جانىبەك اۋدانىندا تۋعان عالا­مات كۇيشى تۋرالى دەرەك از، سوعان قا­را­ماستان ەكى-ءۇش ماقالا جازىپ، رەسپۋبليكالىق بىرنەشە باسىلىمدا جاريالادىم. كوزكورگەندەردىڭ ايتۋىنشا، ءوزى قاتارلاس كۇيشى­لەر­گە قاراعاندا عابدۇلماننىڭ قارى­مى مىقتى، قۋاتى ەرەكشە بولعان. «قۇرمانعازى وركەسترىندە وتكەن 1930 جىلداردىڭ ىشىندە مالىك جاپپاسباەۆ، عابدۇلمان ماتوۆ دەگەن دومبىراشىلار بولدى. ولار­دىڭ ورىنداۋشىلى­عى ۆيرتۋوزدىق دارەجەدە، سونى­مەن قاتار ديريجەرلىك قول سىلتەۋدە ۇلكەن جەتىستىكتەرگە يە بولدى. ونىڭ سەبەبى، ەكەۋى دە قابىلەتتى ادامدار بولاتىن» دەپ ايگىلى ا.جۇبانوۆتىڭ ءوزى قوس شاكىرتى­نىڭ ونەرىن ەڭبەكتەرىندە ەرەكشە اتاپ وتەدى.

عابدۇلمان مەن مالىكتىڭ تاع­دىرىندا دا عاجاپ ۇقساستىق بار. اۋەلى قىزىلوردادا وقىپ، اشار­شىلىققا بايلانىستى ورال­عا، ەلىنە قايتۋعا ءماجبۇر بولعان. سو­دان سوڭ الماتىعا كەلىپ، سلەتكە قاتىسىپ، ءبىرجولا قالىپ قويعان عابدۇلمان دا 28 جاسىندا مايداندا وپات بولدى. اتى اتالعانى­مەن، كۇيشىلەر اراسىندا دا مالىمەت جوققا ءتان. سوندا دا بولسا، ءجۇز جىل بۇرىن قازاق دالاسىندا كۇيشىلىك ونەردى دارىپتەگەن تۇلعا تۋرالى جۇيەلى زەرتتەۋ جۇرگىزۋ كەرەك، الداعى ۋاقىتتا ول تۋرالى كىتاپ جارىققا شىعارۋ ويدا بار. مەن تەك ديريجەرلىك ونەرگە قاتىستى تۇلعالار تۋرالى بايانداپ وتىرمىن. ال انشىلىك، كۇيشىلىك ونەردى قاۋزاي باستاساق، بۇل سالادان دا سيرەك ەستىلەتىن، ءتىپتى اتى ۇمىتىلعان، ۇلت ونەرىن وركەندەتۋدە ۇلەسى زور، تالاي تالانتتى تۇلعانى تاۋىپ الۋعا بولادى. تەك اتى بار، ءبىر-ەكى فوتوسى ساقتالعان، سودان سوڭ مۋزىكا تۋرالى اكادەميالىق جيناقتار­دا، اۋدان مەن وبلىس ەنتسيكلوپەديالارىندا اينالىپ جۇرە بەرەتىن بەلگىلى دەرەك. ول شاعىن دەرەكتىڭ ءوزى احمەت جۇبانوۆ­تىڭ ەڭبەكتەرىنەن الىنعان. قىرۋار شارۋاسىنىڭ اراسىندا ورايىن تاۋىپ مۋزىكا ونەرىندەگى زامانداستارى تۋرالى جازىپ كەتكەن ءبىر-ەكى اۋىز سويلەم، سونى ءالى مالدانىپ كەلەمىز. ال ولاردىڭ قوڭسى ءوڭىر مەن كورشى ەلگە بارۋ مۇمكىندىگىن ەسكەرىپ، ءىزىن قۋالاپ، ىندەتىپ ىزدەۋدى جالعاستىرا بەرسەك، ورىنبور، استراحانداعى مۇرا­عاتتان دا تۇششىمدى دەرەك تابار ما ەدىك.

– ماەسترو، قاي ەلدە بولسا دا، ديريجەر دارا كاسىپ يەسى ەكەنى ايان. مۋزىكالىق ءبىلىمى جوق ادام­­داردىڭ كوپشىلىگى ديري­جەر­لىك كاسىپتىڭ ماڭىزىن تۇسىن­بەي جاتادى. سوندىقتان بولار، دەبيۋت جاساعان ديريجەر كو­رىنسە، ول نازارعا بىردەن ىلىنەدى. ءوزىڭىز ديريجەرلىك ونەردى كەش مەڭگەردىڭىز ەمەس پە؟

– انشى­لىك، كومپوزيتورلىق، اسپاپتا ورىن­داۋشىلىق ونەر سەكىلدى مۋزىكا سالا-سالاعا ءبو­لىنىپ، قالىپتاسىپ بولعاننان كەيىن عانا پايدا بولعان جاس ونەر – ديريجەرلىك. مۋزىكا­نىڭ قالىپتاسقان جانرلارىنىڭ باسىن قوسىپ ورىنداۋ قاجەت كەزدە، البەتتە، وعان جەتەكشى كەرەك بولادى. جاس ونەرگە تالاپتىڭ دا كۇشتى بولاتىنى بەلگىلى. مى­سالى، الەمدىك دەڭگەيدەگى تانى­مال كومپوزيتورلاردىڭ شىعار­ماسىمەن تانىسىپ، ويناپ شىعۋ­­عا ءبىر ءپيانيستىڭ عۇمىرى جەتپەي­دى. سوندىقتان ءوزىنىڭ مىنەزىنە، تالعامىنا قاراي ليريكالى نەمەسە ەكپىندى شىعارمالاردان تۇرا­تىن رەپەرتۋار تاڭدايدى. ال پيا­نيست كوپ. ءتۇرلى سيپاتتاعى شى­عارمالاردان تۇراتىن پيانيست رەپەرتۋارىن ديريجەر جات­قا ءبىلۋى ءتيىس. سول سەكىلدى ۇرمەلى اسپاپ­تار: فلەيتا، كلارنەت، ترۋبا، ترومبونشىلاردىڭ دا ونەرىن سولاردان كەم بىلمەۋى تالاپ ەتىلەدى. ول از بولسا، ءار اسپاپتىڭ تاري­حىن، پايدا بولۋ، قالىپتاسۋ سەكىلدى ەۆو­ليۋتسيا ساتىلارىن، تەگىن ءبىلۋ دە ديريجەر ءۇشىن مىندەت. ويناپ وتىرعان اسپابىڭنىڭ تاريحى مەن وركەستردە جارىسا-جامى­راسا، ورتاق ۇيلەسىممەن وينالىپ جاتقان بۇكىل اسپاپتىڭ تاريحىن ءبىلۋدىڭ ايىرماشىلىعى بار ما؟ ارينە، بار. مۋزىكانتتاردىڭ بىرەۋى مىندەتتى تۇردە شىعارمانىڭ تاريحى، وينالۋ تەحنيكاسى، ءيىرىم-ىرعاعى تۋرالى سۇراق قويادى جانە وقىستان قويىلاتىن سۇراقتار­دىڭ سيپاتى دا ءارتۇرلى. ديريجەر سۇراققا بايسالدى، سەنىمدى، جان-جاقتى، باستىسى، ناقتى جاۋاپ بەرۋى كەرەك. ديريجەر شىعارمانى تۇتاس كورە بىلەتىن سۇڭعىلا بولۋى كەرەك.

– ديريجەردى ءتۇسى سۋىق، مۋ­زىكانتتاردى ۋىسىندا ۇستاپ، وركەسترگە قاتال تالاپ­پەن قا­رايتىن كەيىپتە ءجيى كورە­مىز. ءتىپ­تى تاريحتا ديكتاتور دي­ري­جەرلەردىڭ دە بولعانى بەلگى­لى. ال ءسىزدىڭ مانەرىڭىز مۇلدە كەرەعار...

– ءاربىر ديريجەر قابىلەت-قا­رىمىنىڭ شەڭبەرىندە جۇمىس ىستەيدى. ءبىر قولدىڭ سالاسى بول­عانىمەن، ءبىر-بىرىنە ۇقساماي­تىن بەس ساۋساق سەكىلدى، ديريجەرلەر دە ءبىر شىعارمانى ويناعانى­مەن، ء­بىر-بىرىنە ۇقساۋى شارت ەمەس. ­بى­راق حالىقتىڭ سۇرانىسى، ارىپتەس­تىڭ تالابىن ەسكەرىپ، ديري­جەر­دىڭ دە ايتارى بولۋ كەرەك. وسى ەكەۋى قاتار ورىلگەندە عانا ديريجەر­دىڭ ونەرى داميدى. ءيا، داۋىرىندە جۇمىس ءستيلى ايعاي-اتتاننان تۇراتىن ديك­تاتور ديريجەرلەر بولدى، بۇ­گىندە دەموكرات ديريجەرلەر العا شىقتى. ءتىپتى، ديريجەرلەرگە بيلىك بەرگىسى كەلمەيتىن وركەسترلەر بار. ولار ديريجەردى ءوزى تاڭدايدى. ەكى جىلعا عانا كەلىسىم شارت جاساسىپ، ورتاق ءتىل تابىسىپ، بىرگە جۇمىس ىستەي الاتىنىنا كوزى جەتكەندە عانا، ەڭبەك شارتىن ۇزارتۋعا كەلىسىم بەرەدى.

– ماۋسىماشار، مەرەيتوي مەن اۆتورلىق كەشتەرگە بارىپ ءجۇرىپ بايقايتىنىم، رە­پەرتۋار تىم ستاندارتتى قۇرى­لادى. وسىلاي جالعاسا بەرسە، كومپوزيتورلاردىڭ سيرەك ورىندالاتىن شىعارمالارى مۇلدە ۇمىت قالماي ما؟

– رەپەرتۋار ماسەلەسى ءار ۇجىم­نىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى مەن باس ديريجەرىنىڭ ۇسىنىسىمەن قابىلدانادى. باسقا ماماندار­دىڭ دا پىكىرى ەسكەرىلگەنىمەن، سوڭ­عى شەشىمدى سولار ايتادى. بۇل ماسەلەدە كورەرمەن كون­تين­گەنتى، بيلەتتىڭ ساتىلىمى دا ءرول وينايدى. ءبىر اي بويى جار­نا­­ماسى جاسالعان كونتسەرت باع­دار­لاماسى ەكى-ءۇش كۇن قالعاندا اياقاستى وزگەرىپ كەتۋى مۇمكىن. ادەتتە، ورىنداۋشىلىققا بايلانىستى سىن كوپ ايتىلمايدى. سىن كوپشىلىك كورەرمەننىڭ رە­پەرتۋارعا تالاپ قويۋىنان باستالادى. ويتكەنى، كوپتىڭ كوڭىلى­نەن شىعۋ مۇمكىن ەمەس. كەشەگى ۇلت­تىق مۋزىكا كوريفەيلەرىنىڭ كوزىن كورگەن اعا بۋىن اعا-اپالارى­مىز بەلگىلى كومپوزيتورلارىمىزدىڭ ءان-كۇيىنە باسىمدىق بەرىلگەنىن قالاسا، كەيىنگى تولقىن ەۋروپانىڭ كلاسسيكا تۋىندىلارىنىڭ ورىندالۋىنا تاڭداۋ بىلدىرەدى. سول سەبەپتى رەپەرتۋار تۇزگەندە سىن-ەسكەرتپەنىڭ ءبارىن ەسكەرىپ، اۋديتوريا قالاۋىن ۇمىتپاعان ابزال.

– وركەستر ءار ءداۋىر كومپوزيتورلارى شىعارمالارىن ورىن­داۋعا مىندەتتى ەكەنى بەل­گىلى. مى­­سالى، قانداي دا ءبىر ­كوم­­پو­زي­توردىڭ شىعارماسى ءسىز­دىڭ جا­­نى­ڭىزعا جاقىن بول­ما­سا، وينا­­عىڭىز كەلمەيتىن ساتتەر بولا ما؟

– ديريجەر تاياقشاسىن قولعا العان جاس جاڭا شىعارمانى ورىنداۋعا دايىن تۇرادى. بۇل كەزەڭدە تاجىريبە جيناقتاۋدى عانا ويلاپ، قورجىنىن جاڭا تۋىن­دىلارمەن تولتىرۋعا بەيىم تۇر­عاندىقتان، وركەسترمەن جۇمىس ىستەگەن ءار كۇن، ءار ساعات پايدالى. كەيىن ديريجەردە تاڭداۋ قۇ­قى­عى پايدا بولادى. ۋاقىت تى­عىز­دى­عىنا بايلانىستى جاڭا شى­عار­مانى تولىق سۇزگىدەن وتكىزىپ ۇلگەرمەي، بىلەتىن شىعارمامەن ساحناعا شىعا بەرەتىن ساتتەر بولادى، ارينە. كەيدە ارىپتەستىڭ توتەننەن جاعدايعا تاپ بولىپ، ياكي سىرقاتتانىپ، ساحناعا شىعا الماي قالاتىن ساتتەرىندە، جاڭا شىعارمامەن تابان استىندا تانىسىپ، بىردەن مەڭگەرىپ، تىعىرىقتان شىعارىپ جىبەرەتىن ديريجەرلەر، ەرتەڭىنە ەلدەگى اتاقتى ادام بولىپ شىعا كەلگەنىنە مۋزىكا تاريحىندا كوپ مىسال كەزدەسەدى. الايدا وسى كاسىپتىڭ مامانى بول­عاننان كەيىن، ديريجەر بارلىق شىعارمانى ورىنداۋعا، بارلىق سوليست مۋزىكانتتى سۇيەمەلدەۋگە مىندەتتى.

– ءسىز ءۇشىن ديريجەرلىك ونەر­دەگى قيىن نارسە نە؟

– ىشكى سۇرانىسقا جاۋاپ بەرۋ شىعار. ءوزىڭ بەلگىلەگەن، وزىڭنەن تالاپ ەتكەن دەڭگەيدىڭ بيىگىنە شىعا الماۋ. ويلاعان مەجەڭ ولقى سوعىپ، كوڭىلىڭ قاناعاتتانباي قا­لادى. وركەستردىڭ ويىنىندا، ساعان بايلانىسى جوق ىشكى-سىرت­قى الدەبىر سەبەپتەر بولادى. اۋەن­نىڭ تىلسىمىنا ەلىتىپ، مۋ­زى­كانتتاردى ءۇيىرىپ، ۇيلەسىممەن ويناپ جاتقانىڭدا، ءانشى ءاننىڭ شۋماقتارىن شاتاستىرىپ الادى، كەيدە ءتىپتى ءسوز تۇگىلى، عاسىرلار بويى ءبىر ءارپى دە قيسايماي، قۇلاق­قا سىڭگەن حالىق اندەرىنىڭ ءسوزىن ۇمىتىپ قالىپ، ءوز ويىنان ءسوز قو­سىپ جىبەرەدى. اياقاستى، كۇتپەگەن ساتتەرگە ءىشىڭ كۇيەدى، قولىڭنان كەلەر دارمەن جوق.

– كاسىبيلىك ولشەمى دەپ نەنى ايتا الاسىز؟

– كاسىبيلىك دەگەن – دەڭگەي. بيىگىن ءبىر باعىندارعان سوڭ، ودان تومەن تۇسپەۋ كەرەك. ىشىڭدە تاعى ءبىر ءمۇسىلىم بار. باسقانى الداساڭ دا، ونى الداۋ مۇمكىن ەمەس. سىنشىل. ءمىنشىل. قاتال. «مۇمكىندىگىڭ بولدى، جالقاۋلانىپ، تاباندى بولمادىڭ، نەگە تىرىسپادىڭ؟» دەيدى. وسىدان ون جىل بۇرىنعى كونتسەرتتەردى قايتالاپ قاراي­تىن ادەتىم بار، سەبەبى، ءوزىمنىڭ سول كەزدەگى كوڭىل كۇيىمدى اڭداي­مىن. ءور، وجەت مىنەز، جىگەر، قايرات، ۇمتىلىس كورىنىپ تۇرادى. بۇگىن­مەن سالىستىرعاندا، ءتاپ-ءتاۋىر ويناعان ەكەنبىز-اۋ دەپ قويامىن. بىراق ءدال سول كەزدە ءوزىمدى-ءوزىم جەپ قويا جاز­داعانىم ەسكە تۇسەدى. كەم-كەتى­گىڭ­دى بايقالىپ تۇرسا دا، جىگەر­مەن وينا­عان جاستىعىڭ­دى جاقسى كورىپ تۇراسىڭ.

– ءسىز وزىڭىزگە تىم تالاپشىل ەكەنىڭىزدى بايقايسىز با؟

– جالقاۋلىق، شاباندىق شى­عار­ماشىلىق ادامىنا جاراسا ما، جاراسپاي ما بىلمەيمىن، بىراق ونەر ادامىنىڭ توقمەيىلسۋگە، توقتاپ، توقىراپ قالۋعا حاقى جوق. ديريجەرلىكپەن قاتار زەرت­تەۋ­شىلىك جۇمىستى قولعا الۋىم، بەكەر ەمەس. كاسىبىمنىڭ ءبىر تالابى بولعان سوڭ كىرىستىم. بىزگە دەيىن بۇل ونەرمەن كىم اينالىستى، بۇل ەلدەگى ديريجەرلىك ونەردىڭ دامۋ تاريحى قانداي دەپ بىرەۋ سۇراسا، ءسوزسىز ءمۇدىرىپ قالار ەدىك. سەبەبى بۇل تاقىرىپقا جۇيەلى تۇردە ەشكىم قالام تارتپادى. جە­كەلەگەن ديريجەر ەسىمىن ەستىگەن ءبىر بولەك، ولاردىڭ مۇراسىن زەرتتەپ، جان-جاقتى تارقاتىپ جازعان ادىستەمەلىك وقۋلىق جازۋ ءبىر بولەك. تىم بولماسا ءومىربايان جانرىن­دا، پورترەت ستيلىندە شالا جازىل­­عان دۇنيە تابىلسا، بوركىمىزدى اسپان­عا اتار ەدىك. بۇل نەنىڭ بەلگىسى؟ جالپى، ديريجەرلەر قاۋىمى جازۋ­عا كەلگەندە شورقاق. ءوزىمىز جازا الماعان ەكەنبىز، تىم بولماسا كەڭەس اۆتورلارىنىڭ ورىسشا جازعان عىلىمي ەڭبەگىن نەگە اۋدارمادىق؟ كونسەرۆاتورياعا وقۋعا قابىلدانعان ستۋدەنت ورىس ءتىلىن ءبىلىپ-بىلمەيتىنىنە قارا­ماستان، ورىسشا وقۋعا ءماجبۇر بول­عان. ءسويتىپ ءوزىمىزدىڭ وتاندىق ديري­جەرلەردى دايىنداۋعا ار­نال­عان وقۋلىق جازۋ ماسەلەسى شەشىل­مەگەن كۇيى قالا بەرگەن.

ەكىنشىدەن، ديريجەر – شى­عار­ماشىل تۇلعا. تالانت تۋرالى تۇتام دەرەك جەردە قالماي، جيناقتالا بەرۋى كەرەك. بىرىزدىلىك ساقتاي وتىرىپ، كەزەڭ-كەزەڭى­مەن جۇيەلەپ، ديريجەردىڭ ومىرگە كەلگەنىنەن باس­تاپ، تۇتاس ءوسۋ جولىن، قۇلدىراۋ شاقتارىن كورسەتەتىن جانە سوڭىن­داعى بار مۇراسىمەن تانىستى­راتىن جالپى تەكتىك جيناق قورى بولۋى كەرەك. ول بالكىم بىرەۋ­لەرمەن حات جازىسقان بولار، مۇم­كىن، شىعارماشىلىعى شارىقتاپ كەلە جاتىپ، ورتا جولدا شارت سى­نىپ، تاعدىردىڭ تاياعى ءتيىپ، تاۋ­قىمەت تارتقان بولار نەمەسە تولىسۋ، كەمەلدەنۋ كەزەڭىنە اياق باسقانداعى تابىسى، جەڭىستى جىلدارىن ايشىقتاپ، جان-جاقتى سيپاتتايتىن ءاربىر دەرەك عىلىم ءۇشىن ماڭىزدى دەپ بىلەمىن.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن

ايگۇل احانبايقىزى،

«Egemen Qazaqstan»

الماتى