شىعىس شۋاعى

انتيكا مەن شىعىس

ەۋروپا ادەبيەتىنىڭ ءتۇبىرى انتيكا ادەبيەتىندە جاتقانى كوزىقاراقتى وقىر­­مانعا بەيتانىس ەمەس. الەكساندر پۋش­كين انتيكا ادەبيەتىن ء«بىزدىڭ ال­عاش­قى ۋنيۆەرسيتەتىمىز» دەپ اتادى. گرەك ميفولوگياسى، قۇدايلار ءھام زەۆس بەينەسىن ءاربىر ەۋروپا جازۋشىسىنىڭ شىعارماسىنان (ەڭ قۇرىعاندا ميفتىك كەيىپكەرىن)، پەسالارىنان كەزىكتىرۋگە بولادى. يتاليا سۋرەتشىلەرى: لەوناردو دا ۆينچي «ايەل ءتاڭىرى» فلورانىڭ ءبيۋستىن سومداسا، ساندرو بوتتيچەللي «ۆەنەرانىڭ تۋى»، «كوكتەم» كارتينالارىن، تيتسيان «اينا الدىنداعى ۆەنەرا» كارتيناسىن گرەك ميفتەرىنىڭ سيۋجەتتەر جەلىسىمەن سالدى. ەجەلگى گرەك ميفتەرىنىڭ پايدالانۋ XVII-XVIII عاسىرلاردا ەۋروپا ونەر قايراتكەرلەرى ءۇشىن «سانگە» اينال­عانى جاسىرىن ەمەس. دانتە، پەت­راركا، ميكەلاندجەلو، شەكسپير، بايرون، مولەر، ۆولتەر، ەرازم، گيوتە، شيللەر­دىڭ ەڭبەكتەرىندە ميفولوگيالىق قاھار­مانداردىڭ بەينەلەرى كوپتەپ كورىنىس تاپتى.

ءتىپتى اتاقتى تولستويدىڭ «گرەك ءتىلىن­سىز ءبىلىمنىڭ جوق ەكەنى انىق» دەگەن پى­كىرى شولاق ويدان ايتىلا سالعان پايىم ەمەس ەدى. گرەك مادەنيەتىنىڭ ەۋرو­پاعا كىرۋىنىڭ العاشقى قادامدارى 1453 جىلى ەجەلگى گرەكتەردىڭ رۋحاني مۇرالارى جينالعان كونستانتينوپولدىڭ تۇرىكتەردىڭ قولىنا وتۋىنەن باستاۋ الدى. وسى تۇستا كوپتەگەن گرەك وقىمىستىسى رەسەيگە، فرانتسياعا، يتاليا، گەرمانياعا قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. جانە ولار ءوز كىتاپحانالارى مەن قوردالانعان بىلىمدەرىن ءار ەلدىڭ وقىمىستىلارىمەن سۇحباتتاسىپ، ءبولىسىپ وتىردى. رەسەي وركەنيەتىندە ءى پەتردىڭ كەلۋىمەن كوپتەگەن شەت ءتىلىنىڭ عىلىم-ءبىلىمى ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ، مادەنيەتىنىڭ العا شىعۋىنا تەرەڭ ىقپال ەتتى. اتاقتى بەلينسكي گومەردىڭ شىعارماشىلىعىنا اسقان ماحابباتپەن قۇلاش ۇرىپ، «بالالىق قاراپايىمدىلىعى مەن پوەتيكالىق كۇردەلىلىگىنە» تاڭدانىپ، ءوز ەڭبەكتەرىن ارنادى. بەلگىلى اقىن ۆ.ا. جۋكوۆسكي «وديسسەيانى» اۋدارىپ، 1849 جىلى جا­رىققا شىعارسا، 1829 جىلى گنەديچتىڭ اۋدارماسىمەن «يليادا» باسپا بەتىنە شىقتى. ال انتيكا ادەبيەتىنىڭ ءتۇپ­تامىرىنا قاراي ويىسار بولساق، توسىن، تەرەڭ شاتقالدى جاڭالىقتارعا كەزىگەمىز. جازبا دەرەكتەردە «ەجەلگى گرەكتەردىڭ باسقا ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىق، كەمە جولى بايلانىستارى گرەكتەردىڭ تانىمدىق كوك­جيەگىن كەڭىتتى» دەلىنەدى. ءيا، راسىن­دا سول تۇستاعى شۋمەر، يران، اراب مادەنيەتى، ورتالىق ازيا، ساق-سكيف، مىسىر مەن مەسوپوتاميا، شەجىرەلى تاريحى بار شىعىس وركەنيەتى انتيكا ادەبيەتىن قا­لىپتاستىرۋدا ەڭ ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ءتىپتى پيفاگور، فالەس، اناكسيماندر، ت.ب. گرەك ويشىلدارى ءوز بويلارىنا شى­عىس دانالىعىن قوردالاپ، وزىنشە ءتۇيىن شىعارا ءبىلدى. وسى تۇستا مىسىر ابىزىنىڭ سولونعا ايتقان: «و، سولون! سولون! سەندەر، گرەكتەر، بالا سياقتى كە­شەگى، بۇگىنگى كۇندى عانا بىلەسىڭدەر»، دەگەن استارلى ءسوزى ويعا ورالادى. راسىندا، عىلىم-ءبىلىمنىڭ باستاۋى گرەك-ريم دەپ تانىپ، شىعىس تانىمىن مويىنداعىسى كەلمەۋ ەۋروپانىڭ العاشقى اعاتتىق شەشىمى بولاتىن. ماسەلەن، قاراپايىم دەرەك – قازاقتىڭ XX عاسىر ادەبيەتىندە كوپتەپ اۋدارىلعان كرىلوۆتىڭ مىسالدارىنان شىعىستىڭ شوقتىعى بيىك تۋىندىسى «كاليلا مەن ءديمنانىڭ» ءيىسى شىعادى. سونىمەن قاتار شۋمەر كەزەڭىنىڭ قۇندى جادىگەرى سانالاتىن «گيلگامەش تۋرالى جىردىڭ» سيۋجەتتەرى مەن گرەك ميفو­لوگياسىنىڭ باستى قاھارمانى، زەۆستىڭ ۇلى گەراكلدىڭ ءپروتوتيپى اراسىندا ۇقساس بايلانىستار وتە كوپ. قۇمىق تۇركولوگى مۇرات ءاجىنىڭ «ەۆروپا، تيۋركي، ۆەليكايا ستەپ» ەڭبەگىندە «پوچەمۋ پەرۆوي ستالا درەۆنيايا گرەتسيا؟ ونا بىلا بليجە ك ۆوستوكۋ…» دەگەن ءتۇيىندى ءسوزى بار. ءتىپتى اتتيلانىڭ جورىعى انتيكا ادەبيەتىنە وزىندىك ءىز قالدىرعانىن ءتۇسىنۋ كەرەك. اتتيلا ەسىمى باعزى گرەك اۆتورلارىنىڭ ماڭىزدى تاقىرىپتارىنا اينالىپ، باتىر جايلى ديونيس پەريەگەت، كل. پتولەمەي سىندى اۆتورلار تاڭدانا قا­لام تارتىپ، ماڭىزدى دەرەكتەر جازىپ قال­دىردى. ال رەنەسسانستىق ەۋروپا اراب عىلىمىنا قارىزدار ەكەنى تۇسىنىكتى جايت. «تسيفرا»، «نادير»، «اليدادا»، «ازيمۋت»، «التاير»، «الحيميا»، «الگەبرا»، «الماگەست» سىندى اراب تەرميندەرىنىڭ الدەقاشان الەمگە ورتاق عىلىمدا ورىن العانىن اڭعارماۋ مۇمكىن ەمەس. باتىستىڭ بۇگىنگىدەي وراسان زور جەتىستىككە جەتۋىندە وزدەرى «قاراڭعىلىق ءداۋىرى» دەپ باعالاعان ورتا عاسىرلىق مۇسىلمان عالىمدارى ۇلكەن ءرول اتقارا ءبىلدى. ءبىر عانا XVIII عاسىردا ءال-فارابي ەڭبەكتەرىنىڭ ورىس شىركەۋلەرىنەن تابىلۋى ۇلكەن قۇبىلىس ەدى. وسى تۇستا «قازىرگى باتىس مادەنيە­تى رەنەسسانسقا، رەنەسسانس ءوز كەزەگىندە يسلامعا قارىزدار» دەگەن بريتاندىق جازۋشى ك.ۆ.ءبودليدىڭ پىكىرى ەسكە تۇ­سەدى. ءسوز جوق، XVI عاسىرلاردا باتىس وركەنيەتى شىركەۋ ءدىندارلارىنىڭ قاتاڭ قاعيدالارىمەن بۇركەمەلەنىپ، عىلىم-ءبىلىمنىڭ دامۋى ارتقا شەگىندى. ءتىپتى جۋى­نۋ ءۇشىن سابىندى پايدالانۋدىڭ ءوزى قۇدايعا تەرىس ارەكەت سانالدى. جەردىڭ دومالاق ەكەنىن دالەلدەۋگە تىرىسقان گاليلەو گاليلەي، كوپەرنيك سىندى عا­لىمدار ءىنجىلدىڭ قاتاڭ ەسكەرتپەلەرىنە قايشى كەلىپ، ولارعا كۇش كورسەتىپ، پىكىر­لەرىنەن اينۋعا ءماجبۇر ەتتى. ال بىربەتكەي برۋنونى ءوز سوزىنەن قايتپاعانى ءۇشىن وتقا ورتەپ جىبەردى. وسى تۇستا يسلام مادەنيەتى وركەن جايىپ، ءتۇرلى عىلىمي جەتىستىكتەرگە جەتۋمەن بولدى. ء«ال-جابر ءۋال-مۇقابالا» اتتى كىتابىن جازىپ، الەمدىك قولدانىستان تۇسپەي كەلە جاتقان «الگەبرا» تەرمينىنىڭ ءتۇپ اتاسى ءال-حورەزمي، مەديتسينانىڭ اتاسى، «دارىگەرلەردىڭ پاتشاسى» سانالعان يبن سينا، باتىسقا «Geber Filius Afflae» اتتى ەسىممەن تانىمال حيميا سالاسىنىڭ اتاسى، العاش رەت اتومعا تۇسىنىك بەرگەن جابير يبن حايان، ەۋروپا عالىمدارىنان ءتورت ءجۇز جىل بۇرىن «حاياتۋل-حاياۋان» اتتى زوولوگيالىق كىتاپ جازعان مۇحاممەد يبن مۋسا (دەميري) سىندى اۆتورلار سوزىمىزگە تۇزدىق، پىكىرلەرىمىزگە دالەل. اسىرەسە ءال-ءفارابيدىڭ كەزىندەگى اراب حاليفاتى جاساعان مادەنيەت ەۋروپا، افريكا، ازيا ەلدەرىنە وراسان زور ىقپال ەتتى.

 دانيەل دەفو مەن مۇحاممەد يبن تۋفەيل

ەۋروپا مادەنيەتىنىڭ قايتا ورلەۋ ءداۋىرىن باستان كەشۋىنە اسەر ەتكەن ەجەلگى ءىلىم شوعىرىنىڭ وتانى – اندالۋسيا بولاتىن. مۇحيددين يبن ارابي، يبن رۋشد، يبن تۋفەيل سىندى جان-جاقتى عا­لىمدار عىلىمعا تەرەڭ دەندەپ، جاڭا قۇر­لىقتاردى اشتى. وسى تۇس­تا وقى­­مىستىلار تارتىسقا تۇسكەن دانيەل دەفونىڭ «روبينزون كرۋزو» مەن مۇحام­مەد يبن ابد ال-ماليك يبن تۋفەيلدىڭ «حاي يبن ياكزان» شىعارماسى اراسىنداعى ۇقساستىققا توقتالساق. عالىم، ويشىل، استرونوم، ماتەماتيك، ەمشى جانە مەملەكەت قايراتكەرى ابۋ باكر مۇحاممەد يبن ابد ال-ماليك يبن تۋفەيل قازىرگى يسپانيانىڭ گۋاديكس قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. عالىمنىڭ ءومىرى جايلى ماعلۇماتتار از بولعانىمەن، ونىڭ گرانادا قالاسىندا ەمشى بولىپ قىزمەت ەتكەنى جايلى ايتىلادى. ال 1154 جىلى ابۋ سايدا تانجەرا ءامىرىنىڭ حاتشىسى بولىپ سايلانادى. سول ءبىر اسقاق تا تاكاپپار ولكەنىڭ تۋماسى اقىن فەدەريكو گارسيا لوركا گرانادا جايلى نە دەۋشى ەدى؟

تاپجىلماس تۇنەكتى اڭسارى،

مۇڭدارىن تۇگەسكەن جول قارار.

تۇزدالعان شىنىلى ءتاڭسارى،

ەريدى اۋەدە ارنالار…

گرانادا، راسىندا، تابيعاتى «اۋاسى دەرتكە داۋا، جۇپار ءيىسىن، كوكىرەك قانشا جۇتسا، توياسىڭ با؟» دەپ تاڭىرقاي كوز قادار جەر ەدى. عالىمنىڭ ويلاۋ جۇيە­سىنە وسى ءبىر الۋان ءتۇستى تاستار مەن جاڭ­عىرىقتى شاتقالدار اسەر ەتكەن بولسا كەرەك.

ەۋروپاعا تانىمال شىعىستىڭ ون كىتابىنىڭ تىزىمىنە ەنەتىن جانە «قۇران» مەن «مىڭ ءبىر تۇننەن» كەيىنگى الەم تىلدەرىنە ەڭ كوپ اۋدارىلعان كىتاپ – «حاي يبن ياكزان» (ويانعاننىڭ ۇلى). شىعارمادا بەلگىسىز ارالدا تۋعان جانە كيىكتىڭ قامقورلىعىمەن ەرجەتكەن بالا (اشينا اڭىزىنا ۇقساي ما، قالاي؟) جايلى باياندالادى. بالا ەلۋ جىل جات ارالدا عۇمىر كەشەدى. العاشقى جەتى جىلدا استرونوميا، زوولوگيا سىندى ءارتۇرلى عىلىم سالالارىن مەڭگەرەدى. سەنىم مەن قۇلشىلىق، قۇداي مەن ادام، جاسىل مەن قوڭىر تۋراسىندا ۇزاق ويعا باتادى. قۇس ءتىلىن، اڭ ءتىلىن، تابيعات ءتىلىن مەڭگەرەدى. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، عالىم مۇندا ءوز جالعىزدىعى مەن تانىم جولىن بايان ەتەدى. كەيىپكەر جان سالا دۇنيە سىرلارىن ۇعۋعا تالپىنادى. ءار قۇبىلىسقا العاش كورگەندەي تاڭدانىسپەن قارايدى. ءتىپتى جانۋارلاردىڭ ءىشىن ۇشكىر تاسپەن جارىپ، ىشىندە نەندەي مۇشەلەر بارىنا نازار سالادى. شىعارمادا كەلەتىندەي: «سونىمەن، ءبىر حايۋاندى ۇستاپ الىپ، ءدال باياعى ەلىك سەكىلدى سويىپ، جۇرەگىنە جەتتى. نازارىن الدىمەن سول جاق قۋىسقا اۋداردى، تىلىك سالىپ، ونىڭ بۋ تارىزدەس اۋاعا تولىپ تۇرعانىن كوردى. ساۋساعىن جۇگىرتىپ ەدى، قولىن ىستىق شارپىدى، حايۋان سول ساتىندە ءولىپ قالدى. سوندا حايۋاندى قيمىلعا كەلتىرىپ تۇرعان وسى بۋ ەكەنى، مۇنداي بۋدىڭ ءار حايۋاندا بولۋى جانە ول ۇشقان ساتتە حايۋاننىڭ ولەتىنى ءمالىم بولدى. وسىدان كەيىن قۇرىلىسىن، ورنالاسۋ رەتى مەن تاسىلدەرىن، جالپى سانىن بىلمەك ءۇشىن، حايۋاننىڭ بارلىق مۇشەلەرىن تەكسەرۋگە ىنتاسى اۋدى. ولاردىڭ ءبارى وسى بۋدىڭ ارقاسىندا تىرشىلىكتە بولسا، بۋدى قالاي پايدالانادى، ول دەنەگە قالاي تارالىپ، قالاي ساقتالادى، كۇش-قۋاتتى قايدان الادى، ونىڭ جىلۋى نەدەن تاۋسىلمايدى؟ ول ۇشىراسقان ءولى جانە ءتىرى حايۋانداردى سويىپ، وسىنىڭ ءبارىن زەرتتەدى، قاشان بىلىكتى تابيعات زەرتتەۋشىلەرى دارەجەسىنە جەتكەنگە دەيىن بار ويىن، بار نازارىن وسىعان جۇمىلدىردى».

مۇنان ءارى كەيىپكەردىڭ تۇيگەن ويى­نا نازار سالىڭىز: «حايۋان رۋحى دا ءبىرتۇتاس. ول كوز قارۋىن پايدالانعاندا، كورۋ ارەكەتى مۇمكىن بولادى، قۇلاق قارۋىن پايدالانسا، ەستۋ ارەكەتىنە يە بولادى، مۇرنى ارقىلى ءيىس سەزەدى، تىلىمەن ءدام بىلەدى، تەرىسىمەن جانە ەتىمەن سىرتقى اسەردى سەزەدى، ەگەر الدەبىر مۇشەسىن پايدالانسا، قيمىل پايدا بولادى، بۇيرەگى ىسكە قوسىلسا، ازىقتانۋ جانە ونى قورىتۋ مۇمكىن بولادى. ءار جەكە مۇشەگە جەكە-جەكە جەرلەرى باعىنىشتى ەتىلگەن. بىراق ءار قوزعالىس جۇيكە اتالاتىن جولدار ارقىلى وسى رۋحتىڭ ءبىر بولىگى مۇشەگە كەلىپ جەتكەندە عانا ورىندالادى».

تۋفەيلدىڭ تىكەلەي عالامدى، تابيعات پەن ءارتۇرلى سالالاردى قىزىعىپ، مەيىر­لەنە ىزدەۋ گرافيگى شىعارمادا شىنايى، كۇر­دەلى، شىتىرمان وقيعالارمەن كورى­نىس تابادى. ال ءبىز بىلەتىن «روبينزون كرۋ­زودا» فيلوسوفيالىق تۇيىندەرگە تەرەڭدەپ بارمايدى. كەرىسىنشە ەرتەگى سەكىلدى جە­ڭىل، تارتىمدى تىلمەن اڭگىمەلەنەدى. سودان دا بولار (ادامزاتتى ءاۋ باستان جەڭىلگە اۋەستىگى ءمالىم) روبينزون كرۋزو جاھانعا تەزىرەك تارالىپ، شىعارما جەلىسىمەن كوپتەگەن فيلمدەر ءتۇسىرىلدى، زەرتتەۋ ەڭ­بەكتەر جازىلدى. ال ءىشى استرونوميا­لىق، مەديتسينالىق، وكۋلتتىق، ميستيكالىق سىرلارعا تولى «حاي يبن ياكزان» ينتەل­لەكتۋالدى وقىرماننىڭ عىلىم جولى­نا شىراق جاعار تەمىرقازىعىنا اينال­دى. عالىمدار پايىمداۋىنشا، سول تۇستا انگليادا اتاقتى بولعان تۋفەيل ەڭبەگىمەن جازۋشى دانيەل دەفو، فيلوسوف جان-جاك رۋسسو سىندى تۇلعا­لار جاقسى تانىس بولعان. ەۋروپا اعار­تۋشىلارىن جالت قاراتقان بۇل قوردالى ەڭ­بەككە بوگەلمەگەن ويشىل از. كەي تۇس­تاردا «روبينزون كرۋزونى» «حاي يبن ياكزان­نىڭ» تىكەلەي كوشىرمەسى دەپ كىنا­لاۋشى ادەبيەتتانۋشىلار مەن سىنشىلار تابىلادى. شىنىندا، سيۋجەتتىك تۇرعىدان ەكى شىعارمادان كوپتەگەن ۇقساستىق تابۋعا بولادى. بىراق ءبىرى جەتىلۋ جولىن، كەمەلدىك جولىن ىزدەسە، «روبينزون كرۋزودا» قالايدا قۇرلىققا جەتۋ مەن كۇنەلتۋ جولىن ىزدەيدى. شىعار­ما سوڭىندا تۋفەيل مىرزا: «مەن بول­سام، وسى جولداردى وقىپ وتىرعان قارىن­داستارىمنان تۇسىندىرۋىمدەگى ۇشقا­رى­لىعىم جانە پايىمداۋلارىمنىڭ جال­پى­لامالىعى ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىن. مەن مۇنى كوز جانارىن تالدىراتىن قياندارعا كوتەرىلۋىم سەبەپتى جانە ونداعى كورگەندەرىمدى سەندەردىڭ قيالدارىڭدى وياتىپ، وسى جولعا تۇسۋگە ىنتالارىڭدى تۋدىرۋ ماقساتىمەن تۇسپالداپ جەتكىزۋ ماقساتىمەن جاسادىم»، دەيدى. بۇل سوز­دەردەن عالىمنىڭ ەڭبەكتى جازۋداعى تۇپكى ماقساتى قىلاڭ بەرەدى.

 ەۋروپانىڭ باستاۋ بۇلاعىنا ۇڭىلسەك، شىعىس وركەنيەتىنىڭ، ازيا قۇرلىعىنىڭ الما اعاشىنا كەزىگۋ – بۇگىندە قالىپتى قۇبىلىس ىسپەتتى.

گەتە مەن شىعىس

نەمىستىڭ الىپ اقىنى، دانىشپان گەتەنىڭ شىعىسقا دەگەن ماحابباتى ەرتە كەزدەن-اق قىلاڭ بەردى. الايدا اكەسى ۇلىنىڭ زاڭگەر بولۋىن قالايدى. اكە تىلەگىنە قارسى كەلە الماعان ول 16 جاسىندا لەيپتسيگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە وقۋعا بارادى. كوپ ۇزا­ماي جۇتىنعان دەرتتىڭ سالدارىنان ۇيىنە ورالىپ، وقۋىن بىرنەشە جىلدان سوڭ ستراسبۋرگتە ءتامامدايدى. وسى جىلدار ىشىندە اقىن ءوزىنىڭ شىعىسقا ءھام ونىڭ مادەنيەتى مەن داستۇرىنە دەگەن قى­زىعۋشىلىعىن ءبىر مىسقال جوعالت­قان ەمەس. 1814-1815 جىلدارى «باتىس-شىعىس ديۆانىن» جازاردا، ارنايى شىعىستا­نۋ­شى عالىمدار پاۋ­ليۋس، لورسباح، كوزە­گار­تەن ارقىلى اراب ءتىلىن مەڭگەرۋمەن تەرەڭ اينالىسا باس­تاي­دى. اقىن ادامزاتتى وسى الەمدى جارا­تۋشىنىڭ ق ۇلى رەتىندە سانادى. اينىماس سەنىمدى ادام تىرشىلىگى­نەن، قۇدايعا مويىنسۇنۋدان تاپتى. بۇل ­جايلى ءوزى دە الدەنەشە رەت دايەك كەلتى­رىپ، «باتىس-شىعىس ديۆانىندا» جازدى. ­ ۇلى اقىن ومىرىندەگى ەرەك بەتبۇرىستى وزگە ­تاريحي قۇجاتتاردان دا بايقاۋعا بولادى.

شىعىس مۇناراسىن تەمىرقازىق ەتە وتىرىپ جازعان «باتىس-شىعىس ديۆانى» جايلى ءوز وچەركتەرىندە: «جالعىز قۇداي­عا دەگەن سەنىم ارقاشان رۋحتى جوعارى كوتەرەدى»، دەيدى. قۇدايعا مويىنسۇنا وتىرا: «مىنە، ءوزىم مۇسىلماندىقتى تانىپ، قۇدايدىڭ 99 ەسىمىن ايتىپ، قۇداي اتىمەن تاسپيح تارتامىن، بۇل – ۇلىق عيبادات»،  دەپ وي تۇيەدى. ءبىر ۋاقىتتا جاراتقاننىڭ بۇلجىماس بەكى­گەن زاڭىن، ونىڭ ءمىنسىز جاراتىلىسىن ايتادى، تاڭدانىپ تابىنادى، ولشەۋسىز كەڭىستىگىنەن تىنىشتىق تابادى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ كەزدەيسوقتىق ءھام جاي عانا ۇيلەسىم ەكەنىن تەرىسكە شى­عارادى. 1807 جىلى رەيمەرگە جازعان حاتىندا: «…تەرەڭ سەنىمدى، ايرىقشا بەل­گى مەن ساباقتى ادامعا ءتاڭىر بەرەدى. ادام ءومىردىڭ ەرەكشە ساتتەرىندە بەرىلگەن كۇشتى «كەزدەيسوقتىق» دەپ اتايدى، ونىڭ ءمانىسىن بىلمەيدى. سەزىنە المايدى… بىراق بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس، قۇدايدىڭ ءوزىنىڭ كەڭدىگىن، قۇدىرەتىن وسىنداي ەرەكشە جاعدايلار ارقىلى تانىتادى»، دەيدى.

1813 جىلدىڭ كۇزىندە «باتىس-شىعىس ديۆانىن» باستاماس بۇرىن، ءبىر نەمىس سولداتى يسپانيادان قاسيەتتى قۇراننىڭ «ان-ناس» سۇرەسى جازىلعان ەسكى اراب قولجازباسىن الىپ كەلەدى. كەيىن ءوزىنىڭ يەندىك ۇستازىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن ونى كوشىرىپ الىپ، سۇرەنى تاپسىرلەۋگە تىرىسادى. اقىن مۇنى ىلعي دا وزىنە كەلگەن جاراتقاننىڭ بەلگىسى ەسەبىندە سانايدى. جاراتۋشىدان جەتكەن جانە ءبىر بەلگى رەتىندە 1814 جىلى قاڭتاردا بولعان وقيعانى قارايدى. ول بەلگى – اقىننىڭ جەرگىلىكتى ورىس ارمياسىندا قىزمەت ەتەتىن باشقۇرت مۇسىلماندارىنىڭ نامازىنا بارۋى ەدى. عيبادات ۆەيمار­دىڭ پروتەستانتتىق گيمنازياسىندا ءوتتى. «ساعان بۇدان بۇرىن ايتپاعان پايعامبارلىق جونىندە ايتۋعا ءتيىسپىن، بۇگىن ءبىر وقيعا بولدى، – دەيدى 1814 جىلى 5 قاڭتاردا ترەبۋرگە جازعان حاتىندا. – بۇرىن، ءتىپتى پايعامبارلارعا دا ايتۋعا تىيىم سالىنعان دۇنيەلەر بۇگىن­دە اشىقتان-اشىق بولىپ جاتىر. ءبىز­دىڭ پروتەستانتتىق گيمنازيادا قۇداي­عا قۇلشىلىق جاسالىپ، قۇران سۇرەلەرى وقىلادى دەپ كىم ويلاپتى؟! ءبىر عاجابى، ءبارى ناق وسىلاي ءوتتى، ءبىز باشقۇرتتاردىڭ عيباداتىنا قاتىستىق، ولاردىڭ مولداسىن كوردىك، كىنازدارىن تەاتردا قارسى الدىق. ماعان ەستەلىككە ساداق پەن جەبە سىيلاندى، ونى بولمەمنىڭ قابىرعاسىنا ءىلىپ قويدىم. ال ءبىزدىڭ كەيبىر حانىمدارىمىزعا، ءتىپتى كىتاپحانادان قۇراننىڭ اۋدارماسىنا تاپسىرىس بەرىلدى»، دەيدى.

جىل وتكەن سايىن گەتەنىڭ قۇدايعا دەگەن سەنىمى بەكي تۇسكەنىن «باتىس-شىعىس ديۆانىنداعى» مىنا ءبىر ولەڭنەن اڭعارۋعا بولادى.

ەگەر مەنى ءتاڭىر قۇرت قىلىپ

جاراتسا،

مەن ادامزات تابالدىرىعىنداعى

قۇرت بولار ەدىم...

وسى ىسپەتتەس ويلاردى اقىننىڭ «ەگ­مونت»، «پوەزيا جانە شىندىق» سىندى وزگە دە ەڭبەكتەرىنەن كورۋگە بولادى.

1820 جىلى 20 قىركۇيەكتە تسەلتەرۋگە جازعان حاتىندا ءوز ومىرىنەن اسەرلى مىسال كەلتىرەدى. جاقىن ادامى كريستياننىڭ ولىمىنەن سوڭ، ءوزىن باقىتسىز سەزىنىپ، مارياننا فون ۆيللەمەرگە ناقتى ۇيلەنۋ ماقساتىمەن ءۇشىنشى رەت بارادى. الايدا جولدا ويدا-جوقتا كۇيمەسى سىنادى. مۇنى جامان ىرىمعا بالاپ، العاشقى تىلە­گىنەن باس تارتادى. حاتىن اياقتاي كەلە: «سونىمەن، ءبىز يسلامدا قالۋعا ءتيىسپىز... بۇعان باسقا الىپ-قوسارىم جوق»، دەپ قورىتىندىلايدى.

«مۇحاممەد» ولەڭىندە پايعامباردى رۋحاني كۇش العان سايىن ارناسى كەڭىپ، الىپ مۇحيتقا اينالاتىن بۇلاققا جانە جاراتقاننىڭ قۇدىرەتىن ايگىلەيتىن سيم­ۆولعا تەڭەيدى. 1816 جىلى 27 قاڭ­تار­دا «جاراتىلعانداردىڭ ۇلىعى – مۇحاممەد»، دەپ جازادى.

«ديۆانداعى» ءبىر ولەڭىندە اقىن حريستياندىق تۇسىنىككە اشىق قارسىلىق تانىتىپ، مۇحاممەدتىڭ ەلشىلىگىن وعان قارسى دالەل ەتەدى. ولەڭنىڭ جولما-جول اۋدارماسىنا نازار سالالىق:

پاك (تازا) يسۋس تەك جالعىز

قۇدايعا عانا باعىندى،

يسۋستى قۇداي سەكىلدى

جوعارىلاتقانى –

قۇدايدى قورلاعانى.

بۇكىل الەمدى مويىنۇسىنۋعا شاقىرعان،

مۇحاممەدتىڭ بىزگە جەتكىزگەن

اقيقاتى جارقىراسىن!

ۇلى اقىن 70 جاسقا تولار جىلى، پايعامبارعا قۇران تۇسكەن عاجايىپ ءتۇن­دى ەرەكشە اتاپ وتەتىنى تۋرالى جازادى. «ەشكىم بۇل ۇلى كىتاپتىڭ اسەرىنە كۇمان­دانبايدى. ول ادام قولىمەن جاسال­ماعان دۇنيە ەكەنىن بىلگەندىكتەن، ونى مويىندايدى. بۇل كىتاپ – ماڭگىلىك كۇش پەن قۋاتتىڭ قاينار كوزى رەتىندە قالا بەرمەك».

اقىن اراب ءتىلى وقۋلىقتارىن، ولەڭ كىتاپتارىن، رۋمي، ءجامي، حافيز، ساعدي، اتتار قولجازبالارىنىڭ اراب تىلىندەگى نۇسقاسىن، قاسيەتتى قۇراننىڭ تاپسىرلەرىن، فيكح سۇراقتارىنا ارنالعان ماتەريالداردى مۇقيات زەرتتەۋمەن قاتار تەرەڭ تۇسىنە ءبىلدى. زەردەلەي ءبىلدى. ءحافيزدىڭ اقىندىق قۋاتىنا باس ءيىپ، ەلىكتەدى. «حافيزگە» اتتى ولەڭىندە بىلاي دەيدى:

قايران حافيز!

قايتىپ ساعان تەڭ كەلەم؟

مىناۋ نەتكەن ساندىراق!

ۇشقىر قايىق شىرقار قۇستاي

جەلمەنەن،

ايدىن جارىپ جارقىراپ.

…جايناشى تاڭ، قۇدىرەتتى پىشىندە،

مەدەت بەرشى ماعان دا.

ەلەستەيدى جارقىن ولكە تۇسىمدە،

قۇمارمىن ول عالامعا!..

(ق.بەكحوجين اۋدارماسى).

گەتە – شىعىس اقىندارىنىڭ ولەڭ­دەرىن تۇپنۇسقادان وقىپ، قاينارىمەن تەرەڭ سۋسىنداعان اقىن. سول ارقىلى الەم پوەزياسىنا «باتىس-شىعىس ديۆانى» اتتى ىرگەلى دۇنيە سىيلادى.

قورىتا ايتقاندا، شىعىس  – زەردەلەۋدى قاجەت ەتەتىن قوردالى تاقى­رىپ. الەم ادەبيەتىنە التى تومدىق ءماسناۋي ەڭبەك سىيلاعان الىپ رۋمي، ءتورت جۇزدەن اسا ليريكالىق جىرلارى ارقىلى ەۋروپا پوەزياسىنا وراسان زور اسەر ەتكەن «شيراز بۇلب ۇلى» حافيز، ءار جىر جولىنىڭ تارماعىن ءبىر ديرحەم التىنعا باعالاعان پاڭ شايىر فيردوۋسي سەكىلدى ۇستىندار جەكە اڭگىمەگە جۇك. ءبىز شىعىس شۋاعى­نىڭ ءبىر ساۋلەسىن عانا قامتىپ ايتا الدىق، قادىرلى وقىرمان.