الاش مۇراتىنىڭ ومىرشەڭدىگى

بىلاي قاراعاندا، جوعارىدا كورسەتىلگەن سۇراقتىڭ اۋىر-جەڭىلدىگى بايقالا قويمايتىن سەكىلدى. بىراق تەرەڭىنە ۇڭىلە تۇسسەڭىز، ونىڭ ارعى جاعىنان تاعى ءبىر ساۋال ەرتە كوكتەمگى سۋىقتان تايسالماي گۇل اشاتىن بايشەشەكتەي باسىن قىلتيتادى. ول – «الاش مۇراتىن جۇرە­گىمىزبەن شىنايى تۇسىنە الدىق پا، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ باسىم باعىتى مەن ىزگى يدەيا­لارىن جۇزەگە اسىرۋعا ويلاۋ جۇيەمىزدىڭ شاماسى، جانىمىزدىڭ قۋاتى ياكي قۇزىرەتىمىز جەتە مە؟» دەگەن سۇراق. جوعارىدا ايتىلعان سەنىمىمىز اقتالۋ ءۇشىن بىزگە الدىمەن وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋىمىز كەرەك-اق.

الاش ارىستارىنىڭ بارلىعى شىنايى مەملەكەتشىل تۇلعا بولدى. ولار تەك مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە، حالىقتىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتتى. ياعني مەملەكەتشىل تۇلعا دەگەن مارتەبەلى اتاقتىڭ انىقتاماسىن ءوز قىز­مەتتەرىمەن، ىستەرىمەن ناقتىلاپ جازىپ كەتتى. سونداي-اق ولار ءوز يدەيا­لارىنىڭ قازاقتى دۇرىس باعىتقا تۇسىرەتىنىنە كوزدەرى جەتىپ، سەنگەنى سونشا، سول يدەيا-ۇستانىمدارىنىڭ جولىندا قۇربان بولدى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ يدەياسى – ءمان-ماڭىزى مەن قۋاتى كۇشتى، قازاقتى اداستىرمايتىن يدەيا ەكەنىنە سەنىم مول. ونىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىكتەرى – قازاق توپىراعىندا تۋعاندىعى، ۇلتتىڭ تىلىنەن، دىلىنەن، دىنىنەن ءنار العاندىعى، وزگەنىڭ ۇلگىسى قاپەرگە الىنعانمەن، وعان باسىمدىق بەرىلمەگەندىگى جانە قازاقشا ويلاۋ جۇيەسىنەن تۋىنداعانى. الاش ارىستارى مۇراتىنىڭ، اڭسار-يدەياسىنىڭ ومىرشەڭ بولۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى دە وسىندا جاتىر.

نەگىزىندە، قازاقشا ويلاۋ جۇيەسى تولىق­قاندى ىسكە قوسىلعان جەردە ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلتتىڭ مۇددەسى الدىڭعى ورىنعا شىعاتىنى ءسوزسىز. بۇل دەگەنىمىز – ءاربىر قادام ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۇرعىسىنان سارالانىپ بارىپ جاسالادى دەگەن ءسوز. بۇلاي بولمايىنشا قازاق ۇلتىنىڭ ارمان-تىلەگى، قالاۋى مەملەكەتتى دامىتۋ بارىسىندا ورتالىق بۋىن، نەگىزگى وزەككە اينالا المايدى. ولاي بولسا، ناقتىسىن ايتقاندا، قازاق مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلت رەتىندەگى ۇيىستىرۋشى كۇشى ءالسىز بولىپ قالا بەرەدى. بۇل جاعداي اينالىپ كەلگەندە ەل ىنتىماعىن ۇزاق مەرزىمگە «قىل كوپىردىڭ» ۇستىندە قالتىراتىپ-دىرىلدە­تىپ ۇستاپ تۇرادى، حالىق بىرلىگىن ىقتيمال قاۋىپتىڭ وتىندە قالدىرادى. ويتكەنى باسقا ەتنوستاردى ايتپاعاندا، قانى ءبىر قازاقتىڭ ءوزى قازاقشا ويلاۋ جۇيەسى مەن باسقاشا ويلاۋ جۇيەسى اراسىندا شورە-شورە كۇي كەشىپ، ورتاق مۇددە ورايىندا بىرىگۋ مۇمكىندىگى ءالسىز كۇيىندە قالىپ قويادى، ءتىپتى ءىشىنارا قارسىلاس كۇشتەرگە اينالادى. سونداي-اق بۇل جايت ەلدىڭ مادەني-رۋحاني ءومىرىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتار نەگىزىندە ىلگەرىلەۋىنە بارىنشا كەدەرگى كەلتىرەدى. ونىڭ ۇستىنە باسقاشا ويلاۋ جۇيەسىندە قالىپ قويعاندار جات پيعىلدىلاردىڭ قولشوقپارىنا وڭاي اينالۋ قاۋپى زورايادى. ال مۇنىڭ سالدارىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى اۋىر.

جالپى، قازاقشا ويلاۋ جۇيەسى ارقىلى ءوز توپىراعىمىزدا تۋعان ىزگى يدەيالار عانا قازاقتى ۇشپاققا شىعاراتىنىن ۇعىناتىن كەز جەتتى. وسىلايشا، ۇعىنۋ الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلى باعدارىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ونى لايىقتى تۇردە جۇزەگە اسىرۋدا اسا ماڭىزدى.

نەگىزىنەن، الاش يدەياسى بۇگىنگى ۋاقىت تالابىنا ساي ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتشىل تۇلعالاردىڭ قالىڭ ءارى ساپالى شوعىرى قالىپتاسقانى ابزال. بۇدان بولەك، اتقارۋشى بيلىك، وكىلدى ورگاندار قازاقشا ويلاۋ جۇيەسىنە تۇبەگەيلى كوشۋ ماسە­لەسىن جەدەل كۇن تارتىبىنە شىعارماسا مەملە­كەتتى دامىتۋ ءىسىن الاش يدەياسىمەن ۇشتاس­تىرا وتى­رىپ قولعا الۋ قيىن. دەمەك الاش ارىس­تارى­نىڭ ۇلى باعدارىن، بەلگىلەگەن مىندەت­تەرىن تاۋەلسىز ەل رەتىندە جۇزەگە اسىرامىز دەگەن تالپىنىسىمىز جەمىسىن بەرمەيدى. بۇل تەك ۋتوپيا، بوس ءسوز كۇيىندە قالىپ قويادى.

تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن بەرگى ارالىق­تا حالىققا ۇسىنىلىپ كەلە جاتقان مالىم­دەمەلەردى، دوكترينالاردى، تۇجىرىم­دامالاردى، قۇقىقتىق اكتىلەردى، باسقا دا قۇجاتتاردى ايتپاعاندا، ەڭ ماڭىزدى دەگەن زاڭداردىڭ ءوزى (بىرەن-ساران بولماسا) باسقاشا ويلاۋ جۇيەسى ارقىلى جاسالدى. بۇل جاعىمسىز ءۇردىس ءالى كۇنگە دەيىن ءوز قارقىنىن تومەندەتەر ەمەس. قازاقشا ويلاۋ جۇيەسى ءوز تورىنە شىقپاق تۇگىلى ەسىكتەن سىعالاي الماي دا جۇرگەندە اعىلشىنشا ويلاۋ جۇيەسى ءوزىنىڭ ءتورىن تاۋىپ تا ۇلگەردى. مۇنداي جاعدايدا الاش يدەياسى جونىندە بيىك مىنبەلەردەن ادەمى سوزدەر ايتىپ جاقسى كورىنۋدىڭ ءوزى ەرسىلەۋ كورىنبەي مە، قالاي؟