«باسىڭ – بۇلبۇل، اياعىڭ – ءدۇلد ۇلىم-اي...»

1991 جىلى جارىق كورگەن «قازاق كسر ەنتسيكلوپەدياسىندا» قازاق پوەزياسىنا جاڭاشىلدىق اكەلگەن ايگىلى اقىن ورىنباي بەرتاعى ۇلىنىڭ كەيبىر ولەڭدەرى مەن جىر-تولعاۋلارىن جيناعان ا.يانۋشكەۆيچ، ش.ءۋاليحانوۆ، ى.التىنسارين، يا.ليۋتش، س.سەيفۋللين ونىڭ شىعارماشىلىعىنا جوعارى باعا بەرگەنى جازىلعان.

ال قازىرگى ۋيكيپەديا اشىق ەنتسيكلوپەدياسىندا: «ورىنباي بەرتاعى ۇلى (1813، قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى ايىرتاۋ اۋدانى كولدەي ەلى، داۋقارا اۋىلى – 1891، اياگوز) – ايتىسكەر اقىن، جىراۋ، ءانشى، سازگەر. ەل ىشىندە قاراۋىل ورىنباي اقىن دەگەن اتپەن ءمالىم. اكەسى بايقوجا، ارعى اتاسى بەرتاعى اقىن، جىرشى بولعان. 13-14 جاسىنان ولەڭ شىعارعان. شىعارمالارىندا ءوز داۋىرىندەگى الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە ءۇن قوسىپ، بولىس، اعا سۇلتان سايلاۋىنداعى ادىلەتسىزدىكتى اشكەرەلەدى. جىرلارىندا بيلىك باسىنا قالتالىلاردىڭ كەلىپ جاتقانىن اشىق ايتتى ء(«بىر جان جوق بولىستىققا تالاس ەمەس»)، باق-داۋلەتتىڭ وتكىنشىلىگىن جىرلادى («تۇلپار بار ما تۇياعى مايىرىلماعان»، «ولگەن سوڭ باي مەن جارلى مال دەمەيدى»، ت.ب.). سونداي-اق «ادامنىڭ جاراتىلۋى تۋرالى»، «قىرىق پارىز»، «بۇل داۋرەن تۇرار ما ەكەن سىزدەرگە ۇداي»، ء«جۇز جۇلدىز» اتتى تولعاۋلارى ءدىني تانىمدا جىرلانعان. ورىنبايدىڭ «جازى بيگە»، «شوڭ بيگە ايتقانى»، «الساي قۇراقبايعا ايتقانى» سەكىلدى ارناۋلارى بار. ول ش.ءۋاليحانوۆ ومىردەن قايتقاندا كوڭىل ايتىپ، ولەڭ شىعارعان. ول ءوز تۇسىندا جاناق، بالتا، شوجە، توعجان، سەرالىقوجا، ارىستانباي، شورتانباي، ساقاۋ، قوجابەك، كەمپىرباي، تەزەكباي، وتەۋلى، دانا، بايكوكشە، نۇركەي، اقان سەرى، قۇلتۋما، ت.ب. اقىندارمەن ايتىسقان. پولياك ساياحاتشىسى ا.يانۋشكەۆيچ ورىنبايدىڭ جاناق اقىنمەن اياگوزدە وتكەن ايتىسىن تاڭدانىسپەن سۋرەتتەسە (1846)، تەگەۋ­رىندى دارىن يەسىن شال اقىن «اقىنداردىڭ تورەسى» دەپ اتاعان. «ورىنباي اقىننىڭ ەردەن باتىر­دى ماقتاعان ءسوزى» ى.التىنسارين قۇراستىرعان «كيرگيزسكايا حرەستوماتيا» (1879) وقۋلىعىندا جا­ريالاندى. ش.ءۋاليحانوۆ «قازاق حالىقتىق پوە­زياسىنىڭ تۇرلەرى تۋرالى» دەگەن زەرتتەۋىندە اقىن ولەڭدەرىنىڭ قۇرىلىمىن، جۇيەسىن تالدا­دى. ۆ.ۆ.رادلوۆ (1870)، يا.يا.ليۋتش (1888)، س.سەيفۋللين (1931)، س. مۇقانوۆ، ە. ىسمايىلوۆ، ت. ب. زەرتتەۋشىلەر شىعارمالارىن جوعارى باعالاپ، جيناپ، جاريالاعان.

اقىننىڭ ءالى باسپا بەتىن كورمەگەن («اباي­دىل­داعا»، «توردە وتىرعان تورەلەر»، «تۇرلىبەك­كە»، «تۇبەك­پەن كەزدەسكەندە»، ت.ب.) ولەڭ-تولعاۋلارى ۇلت­تىق كىتاپحانا قورىندا ساقتاۋلى. ورىنباي اقىن وزبەكستان، يران ەلدەرىندە ءدىني سوپىلىق ءبىلىم العان جانە شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ سىرىمبەت قىستاۋىندا شىڭعىس جانە ايعانىمنىڭ وتباسىلارىنىڭ كەڭەس­شىسى بولعان»، دەپ جازىلىپتى.

كەڭەس زامانىندا دىنشىلدىگى ءۇشىن ونشا دارىپ­تەلمەگەن ورىنباي اقىننىڭ شىعارماشىلىق مۇرا­سىن ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى جىلدارىندا جيناپ، ناسي­حاتتاۋعا ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن – فيلولوگيا عى­لىم­د­ارىنىڭ كانديداتى نۇرتاس احات ۇلى. ول 2001 جىلى ى.التىنسارين اتىنداعى قازاق ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ رەسپۋبليكالىق باسپا كابي­نەتى ارقىلى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ فيلولو­گيا فاكۋلتەتتەرى مەن گۋمانيتارلىق كوللەدجدەر ستۋ­­­دەنتتەرىنە، جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ مۇعا­لىم­­دەرى مەن جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنال­عان «ورىنباي اقىننىڭ ادەبي مۇراسى» اتتى وقۋ قۇرالىن شىعاردى. وندا قازاق ادەبيەتىنىڭ كور­نەكتى وكىلى، جىر ءدۇلد ۇلى ورىنبايدىڭ ءومىرى مەن شىعار­ماشىلىعى جان-جاقتى تالدانعان. اري­نە، اتالعان وقۋ قۇرالىندا اقىننىڭ بىرقاتار شىعار­ماسى جا­ريالانعانىمەن، كەيبىر ايتىستارى مەن ولەڭدەرى ەنبەي قالعان.

ەندى ورىنباي بەرتاعى ۇلىنىڭ اقىندىق دارى­نى­نىڭ ايرىقشىلىعىن، ءدىني-پالساپالىق ءبىلىمى­نىڭ تە­رەڭ­­دىگىن، ازاماتتىق ۇستانىمىنىڭ بيىكتىگىن ايعاق­­­تايتىن جەكەلەگەن شىعارمالارىنا نازار اۋدارالىق.

ورىنباي اقىن شىعارماشىلىعىن ءومىر بويى ناسيحاتتاپ وتكەن بەلگىلى اقىن، جىرشى، ايتىس­كەر، جۋرناليست جۇماباي ەسەكەەۆ «ايىرتاۋ ارىس­تارى» كىتابىندا: «ورىنبايدىڭ ءوز اكەسى بايعوجا بالا­سىنىڭ ساۋاتىن اشىپ، وقىتۋ ءۇشىن قىزىل­جار مەدرەسەسىنە وقۋعا بەرەدى. مۇسىلماندىق ەسكى وقۋ­مەن كوزىن اشقان ورىنباي زەرەكتىگىمەن، العىر­لىعىمەن كوپ نارسەنىڭ بايىبىنا ەندى تەرەڭدەي بارا­تىن حالگە جەتەدى. بويىنا بىتكەن تابيعي دارىن جاس ورىنبايدى ءوز ورتاسىندا دارالاپ كور­سەتەدى. ورەكەڭ جاس كۇنىنەن-اق ءتىلى اششى، ورىندى جەردە ورىپ تۇسەتىن ۋىتتى بولعان. وزىمەن سوزگە كەلىپ، كەرىسىپ قالعان قىزىلجار مەشىتىنىڭ يمامى ورىنبايعا: «سەن مىنا تىلىڭمەن و دۇنيەدە تامۇق وتىنا كۇيەسىڭ. تامۇقتىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە وسى سەن؟»، دەگەندە ورىنباي ىركىلمەستەن:

تامۇقتى سونشا تەرەڭ ەتكەن دەيدى،

اۋىزدان ءبىر تاس ءتۇسىپ كەتكەن دەيدى.

زىرىلداپ سول تۇسكەن تاس تاپ تۇبىنە

ەكى ءجۇز ەلۋ جىلدا جەتكەن دەيدى.

تامۇقتىڭ، مىنە، وسىنداي قۇدىعى بار،

اركىمنىڭ مۇندا ىستەگەن قىلىعى بار.

كۇنالى پەندەلەردى ۇستاپ سالار،

اللانىڭ كەرەمەتتەي قۇرىعى بار.

ىشىندە سول قۇدىقتىڭ جىلانى بار،

كورسەتەر كۇنالىگە ىلاڭى بار.

ادالدىق، تاعلىم، ونەر ۇيرەتپەسە،

قۇلايتىن مىنا سىزدەي يمامى بار.

تامۇققا ساۋداگەرلەر تۇسەد دەيدى،

اركىمدى الداپ-ارباپ جيعانى بار.

قايىرسىز داۋلەت باققان بايلار تۇسەد،

ىستەگەن تاكاپپارسىپ زيانى بار،

– دەيدى. وسىلاي ومىرگە ولەڭدەتىپ ەنگەن ورىنباي اقىن جيىرما جاسقا جەتپەي-اق ەلگە تانىلىپ قالعان وزگە اقىندارمەن ءسوز جارىستىرىپ، ايتىسقا تۇسكەن. مىسالى، اتىعايدان شىققان اعاسى، كەزىندە شوقان جوعارى باعالاعان ارىستانبايمەن ايتىسقانىندا ونىڭ جاسى نەبارى جيىرمادا ەدى. ءسويتىپ، جيىرما جاسىندا ەلدىڭ جۇرت سىيلاعان اقىنى عانا ەمەس، اقىل-كەڭەس بەرەتىن ءبيى دە اتانۋى تەگىن بولماسا كەرەك»، دەپ اڭگىمەلەيدى.

«اقىننىڭ اشىنا ايتقان:

باستان بۇلت كەتپەيدى كۇن جايلانىپ،

ساقاۋ وزدى شەشەننەن ءتىل بايلانىپ.

تۇلپاردان ەسەك وزىپ، بايگە الىپ ءجۇر،

بۇل كۇندە زامان كەتكەن تەرىس اينالىپ.

بۇرىنعى وتكەن ءىستى قۋعانى جوق،

بولماس ىسكە بەلدەرىن بۋعانى جوق.

اقىلى اپلوتونداي بولسا-داعى،

بۇل كۇندە بولىس بولماس تۋعانى جوق.

اسقار تاۋدىڭ ايبىنى قارىمەنەن،

وزەن كوركىن كورەمىز جارىمەنەن.

اركىم ۇكى تاعادى بوتاسىنا،

ءىسى بار ما بىرەۋدىڭ نارىمەنەن؟

ەستى كىسى ەسەرمەن وينامايدى،

بويى قىسقا تەرەڭگە بويلامايدى.

اقشا بەرگەن كىسىنى بولىس سايلاپ،

ەلۋباسى ەل قامىن ويلامايدى،

– دەگەن سوزدەرى ونىڭ جۇرەگىنەن زامانا زاپىرانى بولىپ شىعىپ، ادىلدىكتىڭ اق سەمسەرىن اڭساعان نازاسىنا اينالادى. ءداۋىرىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىكتەرى مەن قايشىلىقتارىنا كۋا بولعان اقىن ولاردىڭ قورقاۋلىعىن، پاراقورلىعىن، ناداندىعىن، ەكىجۇزدىلىگىن اشكەرەلەيدى. ءومىرىن ات ۇستىندە وتكىزىپ، حالقىنا ونەرىن سىيلاعان اقىن قازاق دالاسىنىڭ قاي تۇكپىرىنە بارسا دا ونەردەگى ءوزى تاڭداپ العان شىنايى باعىتىنان اينىماعان. ومىردەگى كرەدوسى – قازاق ونەرىن دامىتۋدى سوڭعى دەمى بىتكەنگە دەيىن پارىز ساناعان اقىننىڭ وسى باعىتتاعى شىعارماشىلىعىن XIX عاسىرداعى اقىنداردىڭ ءىرى تۇلعالارى دۋلات باباتاي ۇلى، شورتانباي قاناي ۇلى، مۇرات موڭكە ۇلى سياقتى شايىرلارمەن تەڭەستىرۋگە ابدەن بولادى»، دەيدى ورىنبايتانۋشى عالىم نۇرتاس احات ۇلى.

ورىنباي اقىننىڭ «شوقان قايتىس بولعاندا شىڭعىس پەن زەينەپكە ايتقان كوڭىلى» ولەڭى – قازاق ادەبيەتىندەگى قازانى ەستىرتۋ، كوڭىل ايتۋ ولەڭدەرىنىڭ ىشىندەگى شوقتىعى بيىك شىعارما سانالادى. ونى بەلگىلى كوكشەتاۋلىق ءانشى-اقىندار جارمان راحيموۆ پەن جۇماباي ەسەكەەۆ ءوز ماقامىن ساقتاپ، دومبىرامەن ايتقاندا تىڭداعان ادامنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتۋشى ەدى:

ۋا، شىڭعىس، زەينەپ حانىم، كوتەر باستى،

قاي قازاق وي ويلاعان سەنەن استى.

بالاسى جەتى مومىن كەلىپ تۇرمىز،

كۇڭىرەنىپ، بوساعاڭا توگىپ جاستى.

تاريحتان تالاي ادام كورگەن ەدىك،

قىزىقتى نەلەر داۋرەن سۇرگەن ەدىك.

جاسىمىز مۇنشا جاسقا كەلگەنىنشە،

شوقانداي ناۋشا جاستى كورمەپ ەدىك.

قىرشىن جاس، قايران شوقان وتكەن بۇگىن،

كۇيزەلتىپ ەلى-جۇرتىن كەتكەن بۇگىن.

جالعاندا بولمايدى ەكەن دەرتكە داۋا،

فانيدەن ەم تابا الماي، وتكەن بۇگىن.

اۋەلدەن سولاي جازسا نە ىستەيسىڭ،

بۇيىرسا تاعدىر قالاي باس يمەيسىڭ.

حالقىنا قامقور بولعان جاس عالىمنىڭ،

قالايشا قازاسىنا كۇيزەلمەيسىڭ.

دۇنيەدەن كەدەي دە وتكەن، سۇلتان دا وتكەن،

ءشارباتىن بۇل ءولىمنىڭ اركىم كۇتكەن.

قويمايدى اجال سەنى جىعىلساڭ دا،

اپلوتون عالىم داعى قايدا كەتكەن.

اقىرى بۇل ناۋبەتتىڭ كوپكە جەتىپ،

عۇلاما بىلگىشتەردىڭ ءبارى كەتكەن.

ءدۇنيادان ءوتىپ كەتىپ قايران شوقان،

بۇگىندە سول قاسىرەت ساعان جەتكەن.

اسپانداعى اققۋعا ءۇنىن قوسقان ارقانىڭ ارداگەرى اقان سەرى ورىنبايدى ۇستاز تۇتىپ:

اسسالاۋماعالەيكۋم، ورەكەم-اي!

ءبىر ءوزىڭ مىڭ كىسىلىك بەرەكەم-اي.

كەشەگى شىڭعىس سۇلتان زامانىندا،

سايران عىپ جۇرە-تۇعىن مەرەكەم-اي.

سىزدەرگە بىزدەي ءىنى جار بولارمىز،

قالايشا كەمەڭگەرمەن پار بولارمىز؟

باسىڭ – بۇلبۇل، اياعىڭ – ءدۇلد ۇلىم-اي،

وزىڭە ءالى-اق ءبىر كۇن زار بولارمىز،

– دەگەن ەكەن. سويتكەن ەل ارداعى، اقيىق اقىن ­ارۋاعى الدىنداعى اسىل پارىزىمىزدى ءبىز، بۇگىنگى ۇر­­پاق، تۇگەلدەي وتەي الدىق پا؟ ورىنباي بەرتاعى ۇلى ەسى­­مىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا وعان استا­نادان جانە كوكشەتاۋ قالاسىنان كوشە اتاۋىن نەگە بەرمەسكە؟ اقىن تۋىپ-وسكەن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ايىرتاۋ اۋدانىنداعى داۋقارا اۋى­لى­نىڭ ورتا مەكتەبىن دە ورىنباي اقىن اتىمەن نەگە اتاماسقا؟ ءار جيناقتا شاشىلىپ جۇرگەن، سونداي-اق كىتاپحانالار مەن ارحيۆتەردىڭ قورلارىندا ساق­تالعان ورىنباي اقىن شىعارمالارىن ىزدەپ، جي­ناستىرىپ، تولىق جيناق ەتىپ نەگە شىعارماسقا؟