جوسىقسىز كاسىپكەرلەر جۇقتىرعان «دەرت»

مىسالى، بىلتىر 10 جىلدان استام تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرگەن وتباسىلاردىڭ 34،1 پايىزى، 5 جىلدان اسا  بىرگە تۇرعان جۇباي­لاردىڭ 26،3 پايىزى  اجىراسقان. ال 2 جىلدان 4 جىلعا دەيىن عانا وتباسى قۇرعان­داردىڭ ۇلەسى – 21،4 پايىز، 1 جىلدان كەيىن اجىراسقاندار – 7،8 پايىز، 1 جىلعا جەتپەي ايىرىلىسقاندار –  5،5 پايىزدى قۇراپ وتىر. شىنتۋايتىندا، ء«بارىن بىلەدى» دەپ سانايتىن ستاتيستيكامىز وسى ماسەلەدە وڭباي جاڭىلىسىپ، ناقتى جاعدايدى شىنايى كورسەتە الماي وتىرعانداي. سەبەبى الەۋمەتتىك ادىلدىك اياققا باسىلىپ، قاي سالانى بولسىن سىبايلاس جەمقورلىق جايلاعان بۇرىنعى قازاقستاندا، ءھام ءبىرىنشى رەسپۋبليكادا ءارتۇرلى سەبەپپەن جالعان اجىراسۋ كوبەيىپ كەتكەن. زاڭ جۇزىندە ايىرىلىسقانىمەن، ءىس جۇزىندە بىرگە تۇرىپ جاتقان وتباسىلار سانى قانشا ەكەنى ءبىر اللاعا عانا ايان. اسىرەسە الەۋمەتتىك وسال ساناتقا جاتاتىن تولىق ەمەس وتباسى رەتىندە مەملەكەتتىك باعدارلامالار بويىنشا قولجەتىمدى پاتەر الۋ ءۇشىن نوتاريۋس ارقىلى وپ-وڭاي وتىرىك ايىرىلىسقانىمەن، ءبىر شاڭىراق استىندا ءدام-تۇزدارى جاراسىپ تۇرىپ جاتقان جۇبايلاردىڭ قاتارى قالىڭ كورىنەدى. سونداي-اق ورتالىق جانە جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك ورگانداردا جاۋاپتى قىزمەت اتقارىپ، شىرەنىپ جۇرگەن شەنەۋنىكتەر دە وتباسىلارىمەن قاعاز جۇزىندە اجىراسىپ قويۋدى قۇپ كورەدى ەكەن.

وسى ورايدا ەرتەرەكتە ءبىر اكىمنەن جۋرناليستەر: ء«سىز قانداي ۇيدە تۇراسىز؟»، دەپ سۇراعاندا. ونىڭ: «مەنىڭ باسىبايلى ءۇيىم جوق. ايەلىمنىڭ ۇيىندە تۇرىپ جاتىرمىن...»، دەپ ءوزى دە ەزۋ تارتىپ، ەستىگەن جۇرتتى دا كۇلدىرگەنى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. شىن­دىعىندا، بۇل – كۇلەتىن ەمەس، جىلايتىن جاعداي. ويتكەنى بىلىققا بەلشەلەرىنەن باتىپ جۇرگەن ءىرىلى-ۇساقتى شەنەۋنىكتەر الدا-جالدا ۇستالىپ، تەمىر توردىڭ ارعى جاعىنا توعىتىلاتىن كۇن تۋا قالسا، بارلىق جيعان-تەرگەنى تاركىلەنىپ كەتپەۋى ءۇشىن ايەلىمەن وتىرىك اجىراسىپ، دۇنيە-مۇلكىنىڭ بارلىعىن سونىڭ اتىنا جازدىرىپ قوياتىن بولعان.

«جامان ادەت جۇققىش كەلەدى» دەمەكشى، قۋلىقتارىنا قۇرىق بويلامايتىن شەنەۋ­نىكتەردەن قالىسپايتىن جوسىقسىز كاسىپكەرلەر دە تاتۋ-ءتاتتى تۇرىپ جاتقان  جۇبايلارىمەن قاعاز جۇزىندە اجىراسۋدى جاڭا «داستۇرگە» اينالدىرعان سىڭايلى. مىسالى، ءبىر تانىسىمىز بىلتىر جەكە ءۇيىنىڭ اۋلاسىنا ەككەن قاراعايلار مەن جەمىس اعاشتارىن سۋاراتىن قوندىرعىلار ورناتۋ ءۇشىن وسى كاسىپپەن اينالىسىپ جۇرگەن جەكە كاسىپكەرمەن شارت جاساسىپ، وعان 1،3 ميلليون تەڭگە تولەپتى. بىراق ول دۇرىس جۇمىس ىستەمەيتىن ەسكى-قۇسقى جابدىقتاردى اكەلىپ ورناتا سالىپ، ءوز تاراپىنان جول بەرىلگەن اقاۋلار ءتىزىلىپ كورسەتىلگەن قابىلداۋ اكتىسىنە قول قويماي، تايىپ تۇرعان. سودان ۇشتى-كۇيلى جوعالعان جوسىقسىز كاسىپكەردى شارق ۇرا ىزدەپ تابا الماعان تانىسىمىز اقىرى ونىڭ ۇستىنەن استانانىڭ ازاماتتىق ىستەر جونىندەگى سوتىنا تالاپ-ارىز ءتۇسىرىپتى. ارادا بىرەر اپتا وتكەندە ول: «جوسىقسىز كاسىپكەردى سوتتا جەڭدىم. ول جۇمساعان بارلىق شىعىنىمدى وسىماقىسىن قوسىپ قايتاراتىن بولدى»، دەپ قۋانا حابارلادى. الايدا ونىڭ قۋانىشى ۇزاققا سوزىلمادى. ويتكەنى سوت شەشىمىن ورىنداۋشى بىرەر كۇننەن سوڭ: ء«سىز سوتتاسقان دارا كاسىپكەردىڭ شوتىندا ءبىر تەڭگە دە جوق ەكەن. ءوزىنىڭ اتىنا تىركەلگەن ەشقانداي مۇلكى دە جوق. ءبارى – اجىراسىپ كەتكەن ايەلىنىڭ اتىنا جازىلعان. وكىنىشكە قاراي، وعان قولدانىستاعى زاڭناما بويىنشا ەشتەڭە ىستەي المايمىز. بىزدە ونداي جوسىقسىز كاسىپكەرلەر جۇزدەپ سانالادى...»، دەپتى دارمەنسىزدىك تانىتىپ.  جوسىقسىز كاسىپكەر، ءتىپتى ايەلىمەن زاڭ جۇزىندە ايىرىلىسقاندا ەنشىسىنە تيگەن ءتورت بولمەلى پاتەرىنىڭ جارتىسىن دا ىلە «اجىراسقان» جارىنا سىيعا تارتىپ، ءوزى دۇنيە-م ۇلىكتەن «قۇرالاقان» قالعان بولىپ شىقتى.

دەمەك قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى، ۇكىمەت پەن پارلامەنت جاڭا قازاقستانعا «مۇرا» بولىپ قالىپ وتىرعان جالعان اجىراسۋ سىندى كەلەڭسىز قۇبىلىستى اشكەرەلەپ، تامىرىنا بالتا شابۋ ءۇشىن قاجەتتى شارالاردى قاراستىرىپ، زاڭداستىرعانى ءجون بولار. ايتالىق، جالعان اجىراسۋى الاياقتىقپەن استاسىپ جاتقان جوسىقسىز كاسىپكەرلەردى ەركىنسىتىپ قويماي، جۇرتقا كەلتىرگەن زالالىنىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن قوعامدىق جۇمىسقا تارتۋدان باستاپ، بەلگىلى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا دەيىنگى جازالاردى نەگە قاراستىرماسقا؟!