«سولتۇستىك كوەففيتسيەنتى»

سەبەبى ەلىمىزدىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى بار «سولتۇستىك قاقپاسى» بولىپ سانالاتىن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى تۇر­عىندارىنىڭ تۇرمىس دەڭگەيى باسقا وڭىر­لەر­مەن سالىستىرعاندا تومەن ەكەنى جاسىرىن ەمەس. ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، وتكەن جىلى ەلىمىزدەگى ورتاشا ايلىق جالاقى 250311 تەڭگەنى قۇراسا، سقو-دا 187501 تەڭگە بولعان. بۇل – رەسپۋب­ليكا بويىنشا ەڭ تومەنگى كورسەتكىش.

اۋىلدى جەرلەردە جالاقىنىڭ ءتىپتى ماردىمسىزدىعى، سونداي-اق جەرگىلىكتى جولداردىڭ ناشارلىعى، ەلدى مەكەندەردىڭ گازداندىرىلماۋى، قىسقى جىلىتۋ ماۋ­سىمىنىڭ جەتى ايعا جۋىق سوزىلۋى تيتىق­تات­قان سولتۇستىكقازاقستاندىقتاردىڭ باسقا جاقتارعا قونىس اۋدارۋ ءۇردىسى تىيىلماي تۇر.

1999 جىلى جۇرگىزىلگەن ۇلتتىق ساناق قورىتىندىسىنا قاراعاندا، سول ۋا­قىت­تا قىزىلجار وڭىرىندە 725980 ادام تۇر­عان. ارادا وتكەن 23 جىل ىشىندە سقو تۇر­عىن­دارىنىڭ سانى 188932 ادامعا كەمىپ، بيىل جىل باسىندا نەبارى 537048 تۇرعىن قالعان. اسىرەسە «بالىق – تەرەڭىرەك، ادام جاقسىراق جەردى ىزدەيدى» دەپ ماقالداتاتىن ورىس اعايىندار كورشىلەس رەسەيگە ۇدەرە كوشىپ جاتىر. ولاردىڭ سانى 1999 جىلى 361461 ادام نەمەسە بارلىق تۇرعىننىڭ 49،7 پايىزىن قۇراعان بولسا، بىلتىر 267669 ادامعا دەيىن ازايعان.

بىراق وبلىستاعى ورىستاردىڭ ۇلەس سال­ماعى ونشا كەمىمەي، وتكەن جىلى 49،2 پايىز بولعان. مۇنىڭ سەبەبى – جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ دا جايلى مەكەن ىزدەپ، باسقا وڭىرلەرگە قونىس اۋدارىپ جاتقانىنا بايلانىستى. ناقتى ايتساق، 1999 جىلى سقو-دا 214697 قازاق تۇرعان بولسا، سودان بەرى ولاردىڭ سانى وسپەك تۇگىل، 21654-كە كەمىپ، بىلتىر 193043-ءى عانا قالعان. وبلىستاعى وسىنداي الاڭ تۋعىزارلىقتاي دەموگرافيالىق احۋالدى جاقسارتۋعا بيىل التىنشى جىل ىسكە اسىرىلىپ جاتقان وڭتۇستىك وڭىرلەر تۇرعىندارىن قونىس اۋدارۋ جانە قانداستاردى قابىلداۋ باعدارلاماسى قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي عانا اسەرىن تيگىزىپ، بۇل سالادا تۇبەگەيلى وزگەرىس جاساي العان جوق. قىزىلجار وڭىرىندەگى جاعداي بىلتىر ءتىپتى ناشارلاپ، تۇرعىندار سانى 6687 ادامعا كەمىپ كەتتى.

بۇعان قوسا دەموگرافيالىق جاعدايى ءماز ەمەس قوستاناي، پاۆلودار جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىنداعى احۋال دا جىل­دان-جىلعا تومەندەپ بارادى. بىلتىر قوس­تانايلىقتاردىڭ سانى 6692-گە (857858-گە دەيىن)، پاۆلودارلىقتار – 3955-كە (747057-گە دەيىن)، شىعىسقازاقستاندىقتار – 7398-گە (1356399-عا دەيىن) ازايعان. بۇل وڭىرلەردەن كوشىپ كەتۋشىلەردىڭ دە دەنى رەسەيدىڭ شەكارالاس وبلىستارىنا ات باسىن بۇرعان.

مۇنىڭ سەبەبىنىڭ ءبىرى – رەسەيلىك وڭىر­لەر­دە بۇرىنعى كەڭەس وداعى كەزىندە بەل­گى­لەنگەن اۋداندىق كوەففيتسيەنت ساق­تال­عاندىقتان، تۇرعىنداردىڭ تابىس دەڭ­گە­يى ەدا­ۋىر جوعارى ەكەنىندە. ماسەلەن، سقو-مەن كورشىلەس قورعان، ومبى، تۇمەن وب­لىس­تارىنىڭ تۇرعىندارى جالاقىلارىنا 15 پايىزدىق ۇستەمە الىپ وتىر. جۇرت ونى «سولتۇستىك كوەففيتسيەنتى» دەپ اتاپ كەتكەن.

دەمەك ءبىزدىڭ ەلدە دە تۇرعىندارى قا­تاڭ كليماتتىق جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جات­قان سولتۇستىك وڭىرلەرگە اۋداندىق كوەف­فيتسيەنتتى قايتارۋ ماسەلەسىن ۇكىمەتتىڭ كۇن تارتىبىنە ەنگىزبەي بولمايتىن سياقتى. قازىر مۇنداي جەڭىلدىكتى جابىلعان سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنىڭ رادياتسيالىق تاۋەكەلى ساقتالعان كەيبىر اۋماقتاردىڭ جانە ارال وڭىرىندەگى ەكولوگيالىق اپات ايماعىنا كىرەتىن وڭىرلەردىڭ تۇرعىندارى عانا الىپ وتىر.

ارينە، وسى كوكەيكەستى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى ەل قازىناسىنان قوسىمشا قارجى بولمەي شەشىلمەيدى. بىزدىڭشە، جاڭا قازاقستان ورناتۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك جۇيەنى جايلاعان جەمقورلىقتى تىيۋعا كۇش سالىپ، شەتەلگە زاڭسىز اكەتىلگەن قىرۋار بايلىقتى قايتارۋعا كىرىسكەن ەلىمىزدىڭ قازىناسى قارجىعا تولار كۇن دە الىس ەمەس سەكىلدى. سوندىقتان ءبىر كەزدەگى 15 پايىزدىق قوسىمشا قارجىلىق دەمەۋىنەن ايىرىلعالى دەموگرافياسى ناشارلاپ كەتكەن سولتۇستىك وڭىرلەرگە اۋداندىق كوەففيتسيەنتتى قايتارۋ ماسەلەسى وسى باستان ويلاستىرىلسا، ارتىقتىق ەتپەس. البەتتە، ەڭ الدىمەن، حالقىنىڭ قاتارى تىم سيرەپ، ەرەكشە الاڭداتىپ وتىرعان سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا كوڭىل بولگەن ءجون.