تۇتىلىپ تۇرىپ، قۇتىلىپ كەتكەنى قالاي؟!

وسىدان تۋرا ءۇش جىل بۇرىن، 2019 جىل­دىڭ 10 شىلدەسىندە گازەتىمىزدە «مال ۇرلا­عان قىلمىستىق توپ سوتتالدى» اتتى ماقالا جاريالاعان ەدىك. ماقالادا باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ قاراتوبە اۋدانى تۇرعىندارىن بىرنەشە جىل بويى قان قاقساتىپ، مال ۇرلىعىمەن اينالىسىپ كەلگەن ۇيىمداس­قان قىلمىستىق توپ تۋرالى ايتىلعان. بۇل ­باۋكەسپەلەر 2015-2018 جىلدار ارالىعىن­دا ­40 ۇيدەن 26 جىلقى، 118 سيىر ۇرلاعان ەكەن. ­بۇل – تەك تەرگەۋدە انىقتالعان جايتتار.

ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن قىسقاشا ايتار بولساق، قاراتوبە اۋدانى اۋماعىندا بىرنەشە جىل ارەكەت ەتىپ، ۇرلاعان مالدىڭ ەتىن اقتوبە مەن اتىراۋ وبلىسىنا اسىرىپ وتىرعان ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپتىڭ ءىسى سوت قۇجاتتارىندا 24 ەپيزودتان تۇردى. مال يەلەرىنە كەلتىرىلگەن زالال مولشەرى سول كەزدەگى باعامەن 27 ميلليون 295 مىڭ تەڭگە بولدى. قىلمىستىق توپ جەتەكشىسى ەسكەندىر تولەگەن ۇلى بۇعان دەيىن دە ۇرلىعى ءۇشىن سوتتالعان ەكەن. توپ مۇشەسى سابىرجان بيسەمباەۆ تەرگەۋ ورىندارىمەن كەلىسىمگە كەلىپ، ۇرلىقتىڭ بۇكىل وقيعاسىن بايانداپ بەرگەن. توپتىڭ تاعى ءبىر مۇشەسى ورالبەك داۋلەتياروۆ 7 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى.

وسى ءىستى قاراعان سىرىم اۋداندىق سوتى توپ جەتەكشىسى 1976 جىلى تۋعان ەسكەندىر تولەگەن ۇلىنا قىلمىستىق كودەكستىڭ 188-بابى (ۇرلىق) 4-بولىگى 1، 3-تارماقتارى (قىل­­مىستىق توپ قۇرۋ جانە اسا ءىرى مولشەردە ۇرلىق جاساۋ) جانە 262-بابى (ۇيىمداس­قان توپ، قىلمىستىق ۇيىم قۇرۋ جانە ولار­عا باسشىلىق ەتۋ، سول سياقتى ولارعا قاتى­سۋ) 1-بولىگى (ۇيىمداسقان توپتى نەمەسە قىل­مىس­تىق ۇيىمدى قۇرۋ، سول سياقتى وعان نەمەسە قىلمىستىق ۇيىمنىڭ قۇرىلىمدىق بولىمشەسىنە باسشىلىق ەتۋ) بويىنشا ايىپ تاعىپ، 8 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تۋرالى ۇكىم كەستى.

ايتا كەتەيىك، مالىن الدىرعان قارا­توبەلىكتەر بىرنەشە جىل بويى قارا­توبە اۋداندىق پوليتسيا ءبولىمىنىڭ، پروكۋ­را­تۋ­­رانىڭ، ءتىپتى باق رەداكتسيالارىنىڭ تا­بال­دىرىعىن توزدىرىپ، جۇگەنسىز كەتكەن ۇرىلاردىڭ جازالانۋىن تالاپ ەتكەن ەدى. قىلمىسكەرلەردىڭ تۇتىلماۋى، مال ۇرلى­عىنىڭ تىيىلماۋى «ۇرىلاردى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى قورعايدى ەكەن» دەگەن الىپ-قاشپا اڭگىمە دە تۋعىزعان. ماسەلە ۋشىعىپ، قوعامدىق داۋعا ۇلاسقان كەزدە بقو پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ ىشكى قاۋىپسىزدىك باسقارماسى ارنايى تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، قاراتوبە مەن سىرىم اۋداندىق پوليتسيا بولىمدەرىندە قىزمەت ەتكەن 23 (!) قىزمەتكەردى ءارتۇرلى تار­تىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتقان ەدى. سونىڭ ىشىندە قاراتوبە اۋداندىق پولي­تسيا ءبولىمىنىڭ باسشىسىمەن بىرگە ءتورت قىز­مەتكەر قىزمەتتەن قۋىلدى. پوليتسيانىڭ ىشكى قاۋىپسىزدىك قىزمەتى انىقتاعانداي، قارا­توبەنىڭ شەندى پوليتسياسىنىڭ بىرەۋى ءبىر ايدىڭ ىشىندە ۇرى ەسكەندىرمەن 360 رەت تەلەفون ارقىلى سويلەسىپتى...

تەرگەۋ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، وسى قىلمىستىق توپتىڭ ءىس-ارەكەتىن جاسىرۋعا باسقا دا «كومەكشى» از بولماعان. توپ باسشىسى ۇرلانعان مالدىڭ قۇجاتىن «رەتتەۋ» ءۇشىن قاراكول اۋىلدىق مال دارىگەرى ق.قۋانوۆتان ءوزىنىڭ 54 باس سيىرىنان بولەك تاعى دا 40 سيىردىڭ قۇجاتى مەن سىرعاسىن الىپ، ۇرلاعان مالىنا الگى سىرعالاردى تاعىپ، جالعان قۇجاتپەن قالاعا ەمىن-ەركىن اپارىپ ساتىپ وتىرعان. 2015 جىلى مامىر ايىندا توقسەيىت قىستاعى ماڭىنان ۇرلاعان سيىردىڭ ەتىن اۋدان ورتالىعى قاراتوبەدەگى «مەرەي» دۇكەنىندە اشىق­تان اشىق ساۋداعا سالعان. 2015 جىلى ماۋسىمدا عابيت ءباينيازوۆتىڭ ­12 باس ءىرى قاراسىن ءبىر كۇندە جوق قىلعان. اب­دەن دانىككەن ۇرىلار سول جىلى 28-30 قا­را­شا كۇندەرى قۇرساي قىستاعى ماڭىنان 17 باس ءىرى قارانى ايداپ كەتكەن. ۇرلانعان مال­دىڭ ءبارى ە.تولەگەن ۇلىنىڭ كىشى قوسكول دەگەن جەردەگى جەكە قوراسىنا قامالىپ، سول جەردە سويىلاتىن بولعان. 2016 جىلى قاراتوبە­لىك تاعى ءبىر شارۋا نۇربول ساقىپادەنوۆ ­تە 6 باس ءىرى قاراسىنان ايىرىلىپ، 1 ملن 200 مىڭ تەڭگەگە شىعىنعا باتقان. 2016 جىلى «ايالاني» جق جەتەكشىسى ەربولات سيتاليەۆ – 18، امانگەلدى بايماشەۆ – 4، جانبولات باتىروۆ – 7، 2017 جىلى بيسەنعالي ساعىن­دىقوۆ – 13، ايمان ءانديروۆا 4-5 سيىرىنان ايىرىلعان.

سونىمەن ۇرى ەسكەندىر 8 جىلعا سوتتالدى دەدىك. راقىمشىلىققا جاتپاي­تىن باپپەن تۇرمەگە قامالدى. تەرگەۋ كەزىن­دە ونىڭ ەسىرتكىگە سالىنعانى انىقتالىپ، سوت ۇكىمىندە «باس بوستاندىعىنان ايىرۋ مەكەمەسىندە ناشاقورلىقتان ءماجبۇرلى تۇردە ەمدەۋ مىندەتتەلسىن» دەپ ارنايى مىن­دەتتەلدى. اقادال مالىن ۇرىعا الدىرعان قاراتوبەلىك 35 جابىرلەنۋشى ۇرىدان ءبىر تيىن ءوندىرىپ الا الماي، سوت پەن پروكۋراتۋرا­نىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ جۇرگەنىنە ءۇش جىلدان استى. كوڭىلگە جالعىز مەدەت قىلا­رى – ۇرىنىڭ تەمىر توردا وتىرعانى ەدى. ول دا بەكەر بولىپ شىقتى.

«ماۋسىم ايىنىڭ 20-سى كۇنى قاراتوبە اۋدانىنىڭ اقتايساي اۋىلىندا قايتىس بول­عان جىگىتتىڭ ساداقاسىنا باردىم. سول جيىن­دا ۇرى ەسكەندىردى كورىپ، ەسىمنەن تانىپ قالا جازدادىم! بۇدان بۇرىن ۇزىنقۇلاق­تان «ەسكەندىر وتكەن جىلى قونىس كولونيا­عا شىعىپتى. اقتوبەدە جۇرگەن كورىنەدى. بىرەۋلەر كوشەدەن كورىپتى، بازاردان كورىپتى» دەگەن حاباردى ەستىسەم دە، وسەك-اياڭ بولار دەپ ءمان بەرمەگەنمىن. ويتكەنى ونىڭ سوتتالعان بابى راقىمشىلىققا جاتپايدى. سوندا قالاي؟ ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپ قۇرىپ، ءىرى مولشەردە ۇرلىق جاساعان قىلمىسكەر قالايشا بوستاندىقتا تايراڭداپ ءجۇر؟! ءوز كوزىمە ءوزىم سەنەرىمدى دە، سەنبەسىمدى دە بىلمەدىم. ەسىك الدىندا، ادامداردىڭ اراسىندا تۇرعانىن سول بويدا ۇيالى تەلەفونىما ءتۇسىرىپ الدىم. ۇستىندە تويدا جۇرگەندەي اق كويلەك، قارا شالبار. اينالاسىنا شىكىرە­يىپ، «ماعان نە ىستەيسىڭدەر؟» دەگەندەي مەنسىن­بەي قارايدى. وسىدان ءۇش-اق جىل بۇرىن 35 ادامدى قان قاقساتىپ، كەيبىرىنىڭ جالعىز ­سيى­رىن ۇرلاعان باۋكەسپە سول جۇرتتىڭ كوزىنە قا­لاي كورىنەدى؟» دەيدى قاراتوبەلىك ەربولات سيتاليەۆ كۇيىنىپ. ەسكەندىر تولەگەن­­ ۇلى باستاعان ۇرىلار ەربولاتتىڭ 38 باس ءىرى قاراسىن قولدى ەتكەن ەدى.

...ءوزىن تانىپ، فوتوعا ءتۇسىرىپ جاتقانىن بايقاپ قالعان ەسكەندىر ءجۇزىن كولەگەيلەپ، ساداقادان شىعا قاشىپتى. استىندا جول تالعامايتىن «دجيپ» كورىنەدى. ەربولات سيتاليەۆ بولعان وقيعانى سول بويدا پولي­تسياعا حابارلاعان.

«كولىكتىڭ ءنومىرىن بايقاپ قالعان ەدىم، سول بويدا قاراتوبەنىڭ، ورالدىڭ پوليتسياسىنا حابارلادىم. پوليتسيا جەدەل قيمىلداپ، باتىس قازاقستان مەن اقتوبە وبلىسى اۋماعىندا دابىل كوتەرىپ، جەدەل ىزدەۋ جاريالاعان. ءسويتىپ، اقتوبەنىڭ قوبدا اۋىلىنىڭ ىرگەسىنەن ۇستاپتى. شاماسى، بىرەۋلەر «سەنى پوليتسيا ىزدەپ جاتىر» دەپ حابارلاپ ۇلگەرگەن سياقتى. كولىگىن تاس­تاپ، ۇزىن جولدىڭ بويىندا باسقا كولىك توقتاتپاقشى بولىپ تۇر ەكەن. ۇستالىپ، قاماۋعا الىنعانى جونىندە پوليتسيادان ماعان حابارلاما كەلدى»، دەيدى ەربولات سيتاليەۆ.

قازىر بۇل وقيعا پارلامەنت دەپۋتات­تارىنىڭ دا نازارىنا ىلىككەن. جاقىندا ءماجىلىس دەپۋتاتتارى مالىك قۇلشار مەن امان­جان جامالوۆ باس پروكۋرور مەن ىشكى ىستەر مينيسترىنە حات جولدادى. وندا قاراتوبە اۋدانىنىڭ تۇرعىنى ە.سيتا­ليەۆتەن پارلامەنت ماجىلىسىنە ارىز تۇس­كەنىن، وندا «سوتتالۋشى ە.تولەگەن­ ۇلىنىڭ قونىس كولونيادان قالاي شىعىپ، كورشى وبلىس اۋماعىندا جۇرگەنىن جانە وسىعان كىنالىلەردى جازالاۋدى سۇراعانىن»، سونىمەن قاتار «ۇرىدان ءجابىر كورگەن 34 ادامنىڭ مورالدىق شىعىندارىنا قوسا كەلتىرىلگەن زالالدارىن زاڭدى جولمەن ماجبۇرلەپ ءوندىرۋدى تالاپ ەتكەنى» ايتىلعان. دەپۋتاتتار باس پروكۋرور مەن ىشكى ىستەر مينيسترىنەن وسى ىسكە بايلانىستى فاكتىلەردى تەكسەرىپ، ءتيىستى شارا قابىلداۋدى سۇراعان.

P.S. ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوز سوزىندە «جاڭا قازاقستان – بۇل شىندىعىندا ادىلەتتى قازاقستان» دەگەن بولاتىن. ەندەشە، ۇيىمداسقان ۇرىلار ءادىل جازاسىن الىپ، جابىرلەنۋشى حالىق شەككەن زالالدىڭ ورنى تەزىرەك تولتىرىلۋى كەرەك.

باتىس قازاقستان وبلىسى