ەكىنشى سەسسيا: ماڭىزدى شەشىمدەر مەن مازمۇندى زاڭنامالار

كونستيتۋتسيانىڭ 53-بابىنىڭ 5-تار­ماقشاسىنا سايكەس پرەزيدەنت ۇسى­نىسى بويىنشا پارلامەنت پالاتالارىنىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا حا­لىقارالىق مىندەتتەمەلەردى ورىنداۋ ءۇشىن رەس­پۋب­ليكانىڭ قارۋلى كۇش­تەرىن پايدالانۋ تۋرالى شەشىم قابىل­دايدى. وسىعان بايلانىستى مەملەكەت باس­شىسىنىڭ ۇندەۋىن قورعانىس ءمينيسترى رۋسلان جاقسىلىقوۆ وقىپ بەردى.

«قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن قارۋلى كۇش­تەردىڭ اسكەري قىزمەتشىلەرى پارلامەنت قاۋلىلارىنا سايكەس بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قولداۋ جونىندەگى حالىقارالىق مىندەتتەمەنى ورىنداۋ ءۇشىن بۇۇ-نىڭ بىتىمگەرشىلىك ميسسيالارىنا جىبەرىلىپ وتىردى. 2014 جىلدان باستاپ 45 وفيتسەر باتىس ساحاراداعى، كوت-د’يۆۋارداعى، ليۆانداعى ميسسياعا اسكەري بايقاۋشى جانە شتاب وفيتسەرى رەتىندە، 2018 جىلدان باستاپ 520 اسكە­ري قىزمەتشى بىتىمگەرشىلىك بولىمشە قۇرا­مىندا «ليۆانداعى ۋاقىتشا كۇشتەر» ميس­سياسىنا قاتىستى»، دەلىنگەن پرەزي­دەنت ۇندەۋىندە.

مەملەكەت باسشىسى ءوز ۇسىنىسىندا وڭىردە جانە الەمدە بولىپ جاتقان سوڭعى وقيعالار قاۋىپسىزدىككە تونەتىن سىن-قاتەردى جوققا شىعارمايتىنىن اتاپ وتكەن. وسىعان بايلانىستى اسكەردىڭ جاۋىنگەرلىك ازىرلىگىن ودان ءارى نىعايتۋ، قازىرگى سىن-قاتەرگە قارسى ارەكەت ەتۋدە تاجىريبە جيناقتاۋ ماسەلەسى وزەكتى ەكەنىنە توقتالعان.

«ۇيىم جارعىسىنىڭ جەتىنشى تارا­ۋىنا سايكەس قارۋلى كۇشتەردىڭ ورتالىق افريكادا، كونگو دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىندا، ماليدە بىتىمگەرشىلىك ميسسياعا قاتىسۋىن كەڭەيتۋدى ورىندى دەپ سانايمىن. قازاقستان شتاب وفيتسەرى، اسكەري بايقاۋشى رەتىندە قازىرگى ۋاقىتتا ميسسيادا اناعۇرلىم تاپشى بولىپ تابىلاتىن جاياۋ اسكەر، مەديتسينالىق، بارلاۋ، ينجەنەرلىك، اسكەري پوليتسيا بولىمشەسىن بولۋگە دايىن.

بۇل تاجىريبە اسكەرىمىزدىڭ جاۋىن­گەرلىك دايارلىعىن جەتىلدىرۋ، ولاردى ودان ءارى دامىتۋ بويىنشا ۇسىنىس دايىنداۋ ءۇشىن قولدانىلادى. بۇگىن بىتىمگەرشىلىك ميسسيانى قىسقارتۋ اياسىندا بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرىن بولەتىن ەلدەر اراسىندا باسەكەلەستىك ارتادى. وسىعان وراي، ناقتى بولىمشە، ۇيىم ميسسياسى، ونى ورىستەتۋ مەرزىمى ۇيىمنىڭ حاتشىلىعىمەن جۇمىس ناتيجەسىندە ايقىندالادى. سونىمەن قاتار ءاربىر جەكە ورىستەتۋ ءۇشىن ءتيىستى نورماتيۆتىك بازا جاسالادى.

وسىنىڭ نەگىزىندە كونستيتۋتسيانىڭ 53-بابىنا سايكەس بىتىمگەرشىلىك كونتينگەنت – جالپى سانى 430 اسكەري قىز­مەت­شىنى ورتالىق افريكاداعى تۇراق­تاندىرۋ جونىندەگى ميسسياعا، كونگو دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنداعى تۇراقتاندىرۋ جونىندەگى ميسسياعا، ما­لي­دەگى تۇراقتاندىرۋ جونىندەگى ميس­سياعا، «ليۆانداعى ۋاقىتشا كۇشتەر» ميس­سياسىنا جىبەرۋ تۋرالى ۇسىنىس ەنگى­زەمىن»، دەلىنگەن ۇندەۋدە.

تالقىلاۋدان كەيىن بىرلەسكەن وتى­رىسقا قاتىسقان دەپۋتاتتار پرەزيدەنت ۇسى­نىسىن قابىلدادى. بۇدان كەيىن ءما­جىلىس توراعاسى ەرلان قوشانوۆ جەتىنشى سايلانعان پارلامەنتتىڭ ەكىنشى سەسسيا­سىن جابۋ جانە پارلامەنتتىك كانيكۋل تۋرالى بايانداما جاسادى.

«وتكەن كەزەڭدە پارلامەنتتىڭ قىز­مەتى بەلگىلى وقيعالار مەن ماڭىزدى شەشىم­دەرگە تولى بولدى. بىرىنشىدەن، بيىل­عى سەسسيا ەل تاۋەل­سىز­دىگىنىڭ 30 جىلدىعى اياسىندا ءوتتى. بۇل ەلى­­مىزدىڭ باس­تى مەملەكەتتىك مەرەكەسى عانا ەمەس، بارشا قازاقستاندىقتى بى­رىك­­تىرەتىن ۇلتتىق تاريحي ماڭىزدى كەزەڭ.

ەكىنشىدەن، تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىل­دى­عىنداعى ماڭىزدى كەزەڭدەردىڭ ءبىرى – پارلامەنتتىڭ 25 جىلدىق مەرەيتويى. پارلامەنتتىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى ەگەمەن قازاقستاننىڭ تاعدىرىمەن تىعىز بايلانىستى. ۇشىنشىدەن، ەل دامۋىنداعى جاڭا كەزەڭنىڭ باستالۋىن بىلدىرەتىن كونستيتۋتسياعا تۇزەتۋلەر جونىندەگى رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم بولدى.

پارلامەنتتىڭ وسى سەسسياسى بارشا قازاقستاندىق قوعام ءۇشىن ايرىقشا جاۋاپتى كەزەڭدە ءوتتى. ەڭ الدىمەن، ءبىز ەكى جىلعا سوزىلعان كوروناۆيرۋس پاندەميا­سىن ەڭسەرىپ قانا قويماي، ورتاق كۇش-جىگەرىمىزدىڭ ارقاسىندا ايتارلىقتاي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزدىك. دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىندەگى تاسىلدەر وزگەرتىلدى، ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا وقىتۋدىڭ جاڭا ستاندارتتارى ەنگىزىلدى، بيزنەستىڭ، بانك جانە قارجى قۇرىلىمدارىنىڭ، قىزمەت كورسەتۋ جانە كولىك سالاسىنىڭ جۇمىس فورماتى وزگەردى. كوروناۆيرۋس پاندەمياسى كەزەڭىندەگى شەكتەۋ شارالارى پارلامەنتتىڭ قىزمەتىنە دە ءوز ەرەكشەلىگىن ەنگىزدى»، دەدى ە.قوشانوۆ.

ءماجىلىس توراعاسى قاڭتاردا ەلىمىز ۇلكەن قاتەردەن وتكەنىن، مۇنداي وقيعا مەملەكەتىمىزدىڭ جاڭا تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەنىن اتاپ ءوتتى. سوعان ساي دەر كەزىندە جانە جەدەل ارەكەت ەتۋ قاجەت بولعانىنا توقتالدى. ءماجىلىس توراعاسى ەكىنشى سەسسيانىڭ زاڭنامالىق كۇن ءتارتىبى دە ايتارلىقتاي مازمۇندى بول­عانىنا توقتالدى. ماسەلەن، پارلامەنت پالا­تالارىنىڭ 4 بىرلەسكەن وتىرىسى ءوتتى. ءماجىلىستىڭ 42 جالپى وتىرىسى ءوتىپ، وندا 271 ماسەلە قارالدى. سەنات­تىڭ 42 جالپى وتىرىسى ءوتىپ، وندا 148 ما­سەلە قارالدى. وسى سەسسيا كەزىندە قوس پالاتانىڭ جۇمىسىندا 127 زاڭ جوبا­سى بولدى، ونىڭ 78-ءى قابىلداندى. پار­لامەنت قابىلداعان زاڭداردىڭ قازىرگى ۋاقىتتا 66-نا پرەزيدەنت قول قويىپ، زاڭ كۇشىنە ەندى.

پالاتا سپيكەرى دەپۋتاتتىق كورپۋس زاڭ شىعارۋ قىزمەتىندە مەملەكەت باس­شىسىنىڭ تاپسىرمالارى مەن ول ۇسىنعان جۇيەلى رەفورمالاردى پراكتيكالىق تۇرعىدان ىسكە اسىرۋعا باسىمدىق بەرگەنىن جەتكىزدى. ماسەلەن، مۇگەدەكتىگى بار ادامداردىڭ قوعامدىق-ساياسي پروتسەستەرگە ارالاسۋىن ىنتالاندىراتىن نورمالار، سونداي-اق دەپۋتاتتىق مانداتتاردى ءبولۋ كەزىندە مۇگەدەكتىگى بار ادامدارعا ارنالعان كۆوتالار سايلاۋ جانە ساياسي پارتيالار تۋرالى زاڭداردا قاراستىرىلدى.

«قىلمىستىق ساياساتتى ىزگىلەندىرۋ پرينتسيپتەرىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، ازاماتتار مەن مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قا­تەر توندىرمەيتىن قىلمىستار جاسا­عانى ءۇشىن سوتتالعان ادامدارعا راقىم­شىلىق جاسالدى. ءتيىستى تەتىكتەر تاۋەل­سىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىنا بايلانىستى «راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى» زاڭدا بەكىتىلدى.

پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋ ءۇشىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ، پروكۋراتۋرانىڭ جانە سوتتىڭ وكىلەت­تىك­تەرى مەن جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ ارا-جىگىن اجىراتاتىن قىلمىستىق پروتسەستىك زاڭنامانىڭ ءۇش بۋىندى مودەلى ەنگىزىلدى. وسى رەفورمانىڭ ناتيجەسىندە جىل باسىنان بەرى عانا پروكۋرورلار 590 قىل­مىستىق ءىستى قىسقارتىپ، 1800-دەن استام ادامدى ايعاقتار جەتكىلىكسىز بولعان­دىقتان قىلمىستىق ءىس اياسىنا تارتۋعا جول بەرىلگەن جوق. قازاقستاننىڭ ۇلت­تىق زاڭنامانى ۇيلەستىرۋ تۋرالى حا­لىقارالىق مىندەتتەمەسى ءولىم جازاسىنىڭ كۇشىن جويۋ ماسەلەسى جونىندەگى زاڭدا كورىنىس تاپتى. دەپۋتاتتار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىن رەفورمالاۋدىڭ نورماتيۆتىك بازاسىن قالىپتاستىرۋ بويىنشا جۇمىستى جالعاستىردى. وسىعان وراي، قۇقىق قورعاۋ قىزمەتىن وتكەرۋ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن الەۋمەتتىك قورعاۋ ماسەلەلەرى رەتتەلدى»، دەدى ءماجىلىس توراعاسى.

مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى زاڭدا عىلىم سالاسى مەن جەتەكشى عالىمداردىڭ جالاقىسىن گرانتتىق قارجىلاندىرۋ تەتىكتەرى بەكى­تىلدى. سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى دە العاش رەت زاڭنامالىق تۇرعىدان رەتتەلدى. ە.قوشانوۆ سەسسيا بارىسىندا زاڭ شىعارۋشىلار الەۋمەتتىك سالانى ۇنەمى باستى نازاردا ۇستاعانىنا ەكپىن بەردى. ماسەلەن، ازاماتتاردىڭ جەكەلەگەن ساناتتارىن الەۋمەتتىك قورعاۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى زاڭ قابىلداندى.

ءماجىلىس توراعاسى دەپۋتاتتار ساي­لاۋ­شىلارمەن بايلانىسقا باسا كوڭىل بولگەنىن اتاپ ءوتتى. حالىقپەن كەزدەسۋ­لەر بارىسىندا كوتەرىلگەن پروبلە­مالىق ماسەلەلەر مەملەكەتتىك ورگان­دار­دىڭ اتىنا جولدانعان كوپتەگەن دەپۋ­تاتتىق ساۋالعا نەگىز بولعان. قوعام­دى تولعاندىرىپ جۇرگەن سۇراق­تارعا تولىققاندى جاۋاپ الۋ ماقسا­تىندا پارلامەنت قابىرعاسىندا سايلاۋ­شى­لاردىڭ كوكەيكەستى پروبلەمالارىن شەشۋ بارىسى تۋرالى ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ جاۋابى تىڭدالدى.

«وزەكتى ماسەلەلەر تۋىنداعان جاع­دايدا دەپۋتاتتاردىڭ شۇعىل تۇردە وڭىرلەرگە شىعۋىن پراكتيكاعا ەنگىزدىك. ماسە­لەلەردەن شەت قالماي، ءاردايىم ولاردى شەشۋدىڭ الدىڭعى شەبىندە بولۋىمىز كەرەك. ەلدىڭ تالاپ-تىلەكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، «جاڭا قازاقستان» دەپۋتاتتىق توبى باس پروكۋرورعا قاڭتار تراگەدياسىنىڭ تەرگەلۋ بارىسى جونىندە ەگجەي-تەگجەي اقپارات بەرۋ تۋرالى دەپۋ­تاتتىق ساۋال جولدادى. ءماجىلىستىڭ جالپى وتىرىسىندا ءبىز تەرگەۋدىڭ الدىن الا قورىتىندىلارى تۋرالى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ اقپاراتىن تىڭدادىق. وتىرىسقا ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل جانە بەلگىلى قۇقىق قورعاۋشىلار شاقىرىلدى. بارلىعى اشىق رەجىمدە ءوتتى. وندا قوعامدى تولعاندىرىپ جۇرگەن ماسەلەلەرگە جاۋاپ بەرىلدى»، دەدى ە.قوشانوۆ.

پالاتا سپيكەرى سەسسيا كەزىندە كوپ­تەگەن كەلەلى ماسەلە دەپۋتاتتىق ساۋالداردا ايتىلعانىن جەتكىزدى. سونداي-اق وتكىر تاقىرىپتا پارلامەنتتىك تىڭداۋ وتكەنىنە توقتالىپ، ءماجىلىستىڭ جانىنان قوعامدىق پالاتا قۇرىلعانىن اتاپ ءوتتى.

دەپۋتاتتىق كورپۋستىڭ ۇكىمەتپەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس اتقارعانىن اتاپ وتكەن ە.قوشانوۆ سەسسيا بارىسىندا 14 ۇكىمەت ساعاتى وتكىزىلگەنىن، ايتسە دە، زاڭ شىعارۋ پروتسەسىنە تەرىس اسەر ەتەتىن جەكەلەگەن كەمشىلىكتەر بار ەكەنىن جەتكىزدى.

«جۇيەلى كەمشىلىكتەردىڭ ءبىرى – دۇرىس جوسپارلاماۋ، زاڭ جوبالارىنىڭ جەتكىلىكتى پىسىقتالماۋى جانە دايىن بولماۋى. ۇكىمەتتىڭ كوبىنەسە مەرزىم جاقىنداعان كەزدە بەلسەندىلىگى ارتا باس­تايدى. مۇنى، ادەتتە، جىلدىڭ نەمەسە سەسسيانىڭ سوڭىندا بايقاۋعا بولادى. پارلامەنت قابىرعاسىندا زاڭ جوبا­لارىنىڭ كوپتەگەن نورماسىن قايتا وڭدەپ شىعۋ، جەكەلەگەن نورمالار بو­يىنشا ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ ناقتى ۇس­تانىمىنىڭ بولماۋ ءۇردىسى قالىپتاستى.

مىسالى، دەنساۋلىق تۋرالى كودەكس­تىڭ ءبىر نورماسى تەك ءبىرىنشى جارتى­جىلدىق ىشىندە قاراما-قارسى پوزيتسيا­دا ەكى رەت تۇبەگەيلى وزگەردى. قاڭتار
ايىندا ەلىمىزدە تىركەلگەن دارىلىك زاتتار مەن مەديتسينالىق بۇيىمداردى شەكتى باعاسىز ساتىپ الۋعا جانە بىرلەسىپ تولەۋگە جول بەرىلمەيدى دەگەن نورما قا­بىلداندى. بىراق ماۋسىم ايىندا بۇل نورما قايتا الىپ تاستالدى. ەكى جاع­دايدا دا وزگەرىستىڭ قاجەتتىلىگى حالىقتىڭ ءدارى-دارمەكسىز قالۋى مۇمكىن دەگەن ۋاجبەن ءتۇسىندىرىلدى. مۇنداي فاكتىلەر ءبىرلى-جارىم ەمەس.

قارالىپ جاتقان زاڭ جوبالارىنا وزگەرىستەر تولاسسىز ەنگىزىلەدى، ولاردىڭ ىشىندە جوبانىڭ تۇجىرىمداماسىنا ساي كەلمەيتىن تۇزەتۋلەر دە بار. سونىڭ سالدارىنان زاڭ جوباسىنىڭ باستاپقى تۇجىرىمداماسى ايتارلىقتاي وزگەرەدى. مينيسترلەر دەپۋتاتتار ارقىلى وزدەرى­نىڭ «جانىپ تۇرعان» ماسەلەلەرىن شەشىپ قالعىسى كەلەتىن جاعدايلار دا بار»، دەدى ە.قوشانوۆ.

پالاتا سپيكەرى مۇنداي ماسەلە ماجىلىستە دە، سەناتتا دا قارالۋ ساتىسىندا كەزدەسەتىنىن اتاپ ءوتتى. وسىنىڭ سالدارىنان ءماجىلىس ماقۇلداعان زاڭ جوباسىن سەنات تۇزەتۋلەرمەن قايتارۋعا ءماجبۇر. كوپ جاعدايدا بۇل جاڭا تۇزە­تۋلەر ماجىلىستە ۇسىنىلماعان جانە تالقىلانباعان نورمالار بولىپ كەلە­دى. زاڭ جوبالارىن ساپاسىز دايىنداۋ جانە ساراپتامالاردى ۋاقتىلى جۇر­گىزبەۋ مەم­لەكەت باسشىسى العا قويعان مىن­دەت­تەردى ىسكە اسىرۋعا كەدەرگى كەلتىرۋى مۇمكىن.

«دەپۋتاتتاردىڭ تۇزەتۋلەرىنە قورى­تىن­دىلاردىڭ ۋاقتىلى بەرىلمەۋى دە ەرەكشە نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى. مىسالى، بالا قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى زاڭ جوباسى بويىنشا ۇكىمەتتىڭ جاۋابى 5 ايدان كەيىن كەلدى. سونىڭ سالدارىنان بۇل زاڭ ماجىلىسكە ەنگىزىلگەننەن كەيىن ەكى جىل وتكەن سوڭ عانا قابىلداندى.

زاڭ جوبالارىن پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسىندا تانىستىرۋ كەزىندە جەكەلەگەن مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولار بايانداماشىلارىنىڭ دايىندىعى جەتكىلىكسىز بولاتىن جاعدايلار دا كەز­دەسەدى. زاڭ جوبالارى مەن ساراپتا­ما­لاردىڭ ساپاسىن باعالاۋ الداعى ۋاقىتتا دا پارلامەنتتىڭ ەرەكشە باقىلاۋىندا بولادى.

دەپۋتاتتىق كورپۋستىڭ وزدەرىنىڭ ساۋالدارىنا بەرىلەتىن جاۋاپتاردىڭ ساپاسىنا دا كوڭىلى تولماي جاتادى. ساۋالداردا ءبىز، ەڭ الدىمەن، سايلاۋ­شى­لارىمىزدىڭ تىلەكتەرى مەن اماناتتارىن كوتەرەتىنىمىزدى ءتۇسىنۋ كەرەك. وعان ۇكىمەت پەن باسقا دا مەملەكەتتىك ورگانداردان ستاندارتتى، سىرعىتپا جاۋاپتار كەلەدى. سوندىقتان مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالدارعا
اۋىزشا جاۋاپ بەرۋىن پراكتيكاعا ەنگىز­دىك. الداعى ۋاقىتتا دەپۋتاتتار كورپۋسى مەن ۇكىمەت مۇشەلەرى زاڭ ساپاسىن ارتتىرۋدا جۇيەلى جۇمىستى جولعا قويۋ­عا بىرلەسىپ اتسالىسۋى كەرەك»، دەدى ە.قو­شانوۆ.