«قىزىل قىرعىن بولادى، باي بايعۇسقا اينالادى»

وسى جاماندىق قازاق جۇرەگىندەگى جازىلماس جارا، سۇيەككە تۇسكەن تاڭبا بولىپ قالدى. ميلليونداعان جازىقسىز باۋىرىمىزدىڭ قولدان جاسالعان جاپپاي اشتىقتان باۋ­داي ءتۇسىپ قىرىلۋى قازاق تاريحىن­دا بۇرىن-سوڭدى بولماعان، ادام اقى­لىنا سىيمايتىن جانتۇر­شىگەر­لىك زۇلمات ەدى.

بۇل گۋمانيتارلىق اپاتتىڭ اۋقىم­دىلىعى مەن ۇزاقتىعى ونىڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاق حالقىن قىرىپ-جويۋعا باعىتتالعان ساياساتى، ايقىن گەنوتسيد ەكەندىگىن كورسەتەدى. بۇۇ-نىڭ 1948 جىلى 9 جەلتوقساندا قابىلداعان «گەنوتسيد قىلمىسىنىڭ الدىن الۋ جانە ول ءۇشىن جازالاۋ كونۆەنتسياسىنىڭ» 2-بابى: «بۇل كونۆەنتسيادا گەنوتسيد دەپ قانداي دا ءبىر ۇلتتىق، ەتنوستىق، ناسىلدىك نەمەسە ءدىني توپتى تولىق نەمەسە ءبىر بولىگىن قىرىپ-جويۋ نيەتىمەن جاسالعان كەلەسى ارەكەتتەر تۇسىنىلەدى»، دەپ 5 ءىس-ارەكەتتى گەنوتسيد دەپ اتايدى. قازاق حالقىن ناۋبەتكە اكەلگەن بۇل ارەكەتتەر وسى قۇجاتتاعى «قانداي دا ءبىر توپ­تىڭ تولىق نەمەسە ءبىر بولىگىنىڭ فيزيكالىق جويىلۋىنا اكەلەتىن ءومىر جاعدايلارىن قاساقانا تۇردە جاساۋ»، دەگەن بابىندا كورسەتىلگەن قىلمىسقا كەلىپ تۇر.

ەلدىڭ كوپ ايتاتىنى – وتكەن عاسىردىڭ 30-جىل­دارىنداعى اشار­شىلىق. ال 1916-1918 جىلدارعى اشتىق اسىرەسە وڭتۇس­تىكتە، ونىڭ ىشىن­دە شۋ بويىندا ەرەك­شە قاتتى بولعان. 1917 جىلى اۋليە اتا ويا­زىندا (ۋەزد) 305 مىڭ ادام تۇرسا، 1920 جىلى ولاردىڭ سانى 197 مىڭعا دەيىن كەمىگەن. اري­نە، بۇل كەمۋ قازاق ەسەبىنەن جانە زوبا­لاڭ جىلداردىڭ باسىندا عانا ورىن العان. قازاق حالقىنىڭ باسىنا تونگەن ناۋبەتتى اۋليە اتا ويازىن­داعى 1920 جىلعى مال سانى 1917 جىلمەن سالىستىرعاندا 60 پا­يىزعا كەمىگەندىگى دە ايقىن كور­سەتەدى.

جالپى العاندا شۋ، مويىنقۇم حالقى الىمساقتان ەگىنشىلىكپەن اي­نالىسقان، توعان-ارىق قازعان، كەت­پەن-كۇرەكپەن تانىس، قىس ازىعىن جازدا، جاز ازىعىن قىستا ويلاعان شارۋاقور ەل بولعان. ەككەن بيداي، تارى، ارپا، جۇگەرى، اسقاباق، قاۋىن-قاربىزى بىتىك شىعاتىندىقتان قول­داعى ءبىرلى-جارىم مالمەن دە قانداي جۇت بولسا دا ازىق-ت ۇلىك جاعىنان كەمشىلىك كورمەيتىن. سون­دىقتان قازاق جەرىندە اشارشى­لىق 1929 جىلدىڭ كۇزىنەن باستال­عانىمەن، شۋ القابىندا بۇل اپات الدەقايدا كەيىن تەك 1932 جىلدىڭ جاز-كۇزىنە قاراي كۇشەيگەن.

بۇل جەردە ارقاداعى قازاقتىڭ ار جاعى اۋليە اتاعا، بەر جاعى فرۋن­زەگە شۋ ارقىلى اۋعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. وسى اشتاردان شۋ حال­قى باستاپقىدا «ادام جەگىشتەر» دەپ ۇرىككەنىمەن، كوپ ۋاقىت وتپەي وزدەرى دە سولاردىڭ كەيپىنە تۇسەدى.

ۇلكەندەر ورايى كەلگەندە ­ەلدى جايلاعان جاماندىق تۋرالى ايتىپ وتىراتىن. سودان دا بولار ءبىز ءۇشىن اشتىق مۇلدە بەيمالىم ماسەلە ەمەس ەدى. بەسىنشى سىنىپتا ابەن دەگەن بالامەن دوس بولدىم. ابەن اڭگىمەنى جاقسى ايتاتىن. ول اكەسى مال باعىپ وتىرعان كوكقايناردىڭ تاۋىندا جالعىز تۇرعان ءبىر مازار بار ەكەنىن، ءتۇس اۋا كۇن ساۋلەسى تەسىكتەن تۇسكەندە ىشىنەن ادام سۇيەكتەرى، باس سۇيەكتەرى كورىنەتىنىن ايتىپ، بالا كوڭىلىمىزدى ابدەن ەلەڭدەتتى. سونىمەن نە كەرەك، بارامىن دەگەن بالالاردىڭ قاتا­رى سيرەپ، كۇزدە ءبىر دەمالىستا ەكەۋمىز عانا جولعا شىقتىق. ابەن­نىڭ كوكقاينار اۋىلىن­دا تۇرا­تىن تۋىسىندا تۇنەپ، ەرتەڭىنە سول باعىتتا جۇرگەن كولىككە ءمىنىپ قىس­تاۋعا جەتىپ الدىق. تاۋدىڭ ىعىنا سوعىلعان ۇزىن مال قورانىڭ قاسىندا 3 بولمەلى ءۇي ورنالاسقان. اكەسى مەن شەشەسى نە ءۇشىن كەلگەنىمدى بىلگەن سوڭ ماعان ءبىرتۇرلى قاراپ قالدى، بىراق سىر بەرمەدى. ادەتتە وسىنداي جاعدايدا قويىلاتىن «كىمنىڭ بالاسىسىڭ، قاي ەلسىڭ؟»، دەگەن سۇراقتاردى دا قويمادى. ەرتەسى تاڭ­دا ەكى اتتى ەرتتەپ قويىپتى. ءبىر وتار قويدىڭ سوڭىنان شىقتىق. قوي­دىڭ ۇيرەنشىكتى جايىلاتىن جەرلەرى بولادى، سوندىقتان مازارعا كەشقۇرىم مال ورىستەن قايتقان كەزدە جاقىندادىق. ابدەن ەڭكەيگەن كۇننىڭ ساۋلەسى مازاردىڭ بۇيىرىنەن ىستەلگەن تەسىكتەن ىشىنە ءتۇسىپ تۇر­عان ساتتە كەلدىك. ەستە قالعانى – ءۇيىلىپ جاتقان ادام سۇيەكتەرى، باس سۇيەكتەر، كىشكەنتاي بالالاردىڭ باس سۇيەكتەرى. ءبىر قاراعان بىزگە وسى كورىنىستىڭ ءوزى جەتكىلىكتى بولدى. ايدالاداعى مازار، قىزارا باتىپ بارا جاتقان كۇن – 12-لەردەگى ەكى بالا قاتتى قورىققاننان ۇندەمەستەن اتتارىمىزعا جۇگىرىپ بارىپ ءمىنىپ، قويدىڭ ارتىنان شابا جونەلدىك.

وسى جەرلەردى مەكەن ەتكەن ءۇي­سىن دۋلاتتىڭ بوتپاي تايپاسى كۇز­دە ەگىستىكتەن تۇسكەن بيداي، تارى تۇ­سىمدەرىن اقتاپ، قاپتاپ، مالىن قارى قالىڭ، قاتتى قىس بولسا دا جۇتقا ۇرىنبايتىن جيناقى ەل بولعان. ونى ءبىز مايلىقوجا اقىننىڭ ۇلى ءجۇز جەرىندەگى بۇرىنعى جۇت تۋرالى «قويان جىلى جاۋمادى كوكتەن جاڭبىر» جىرىنداعى تومەندەگىدەي جولدارىنان كورەمىز:

«تاۋدا دۋلات كۇيزەلىپ

قوزعالمادى،

ءوز ازىعى وزىنە از بولمادى.

ىلعي ەتەك تاۋ جەردىڭ

جاپاسى ەكەن،

ەگىندىك – ەل مارتەبە، ساپاسى ەكەن.

تەمىرقازىق جۇلدىزداي

تەربەلمەگەن،

الاشتىڭ بىلدىك

دۋلات اعاسى ەكەن!»

«ازاماتى اتتان، قازانى وتتان تۇسپەگەن» قايران جيناقى جۇرت 30-جىلدارعا قاراي قولىنداعى مالىنان ايىرىلعان سوڭ الاپات اشتىققا ۇرىنىپ، قور بولدى.

شۋ بويىندا ءجۇندىباي اۋليە دەگەن ءومىر سۇرگەن. تاسوتكەل سۋ قويماسىنىڭ استىندا قالعان مەكەندە تۋىپ، 1929 جىلى 85 جاسىندا قايتىس بولعان. اۋليە ەشقاشان ادامعا تىك قاراپ سويلەمەيدى ەكەن. سول اۋليەنىڭ كوزىن جۇمىپ وتىرىپ: «قىرعىن سوعىس، الاپات اشتىق بولادى، شۋعا اتا-بابامىز كورمەگەن حالىقتار كوشىپ كەلەدى، ۇلت ارالاسادى، ءتىل مەن ءدىن بۇزىلادى، قارا تەمىر قاقساپ سويلەيدى، جەردىڭ بەتىن سىم تەمىر تورلايدى، بۇرىنعى جاقسى قور بولادى، ونى جاماندار باسىنادى، ايەل ەركەكپەن تەڭ بولادى، ىشكەندەرى اششى سۋ بولادى، وسى تۇستا شۋ وزەنى بايلانىپ، ۇلكەن كولگە اينالادى»، دەپ ايتقان ساۋەگەي سوزدەرى شىندىققا اينالدى.

«قىزىل قىرعىن بولادى، باي باي­عۇسقا اينالادى»، دەگەن ءجۇندى­­­­­­باي اۋليەنىڭ ءسوزى دە راستالادى. وزىمەن سىيلاس، شۋ بويىنان قا­جىلىققا ءبىرىنشى بارعان بوت­پاي­دىڭ قوجاي رۋىنىڭ اتقامىنەرى ساۋدابايعا «جىلقىڭدى ۇكىمەت الادى، بىراق سەن ونى كورمەيسىڭ» دەگەن ەكەن. شىنىندا، قاجى 1925 جىلى كامپەسكەگە دەيىن قايتىس بولىپ كەتەدى. مازاردى وسى قاجىنىڭ پاتشا زامانىندا ەل بيلەگەن اسىر دەگەن بالاسى جاماندىق باستالعاندا ادامدار كومۋسىز قالادى دەپ سال­دىرعان. تاشكەننەن تسەمەنت الدىرىپ، تاۋ-تاسىن مولىنان قولدانا وتىرىپ كوتەرگەن. ادامدار كومۋسىز قالماسىن دەپ كۇمبەزدىڭ استىنان بۇرىن-سوڭدى قازاق تاجىريبەسىندە جوق «سكلەپ» جاساپ، ءبىر بۇيىرىنەن ءولى دەنەلەردى ىشىنە تاستاپ جىبەرۋ ءۇشىن ادام دەنەسى سىياتىنداي قۋىس قالدىرعان. «سكلەپ» پولياك تىلى­نەن اۋدارعاندا مازاردىڭ ىشكى، جەرىن تەرەڭدەتە قازعان، ولگەن ادام­نىڭ ءمايى­تىن قويۋعا ارنالعان بولىگى دە­گەندى بىلدىرەدى. مازاردى كور­گەن­دەر ونىڭ ىشىندە 27 باس سۇيەك بار، «سكلەپ» وتباسىلىق ەمەس، جالپى اش­تىق قۇرباندارى جەرلەنگەن دەيدى.

بالا كەزدەگى سول ساپار 52 جىلدان كەيىن جالعاسىن تاپتى. شۋداعى ساپاربەك دەگەن دوسىم ساۋداباي قاجىنىڭ شوبەرەسى ساۋداباەۆ باقتى­­­بايمەن ونلاين تانىستىردى. الماتى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىن بىتىرگەن، اۋداندىق دەڭگەيدە ءتۇرلى جاۋاپتى قىزمەت اتقارعان باق­تىباي كۇمبەزدىڭ اينالاسىن قور­­شاپ، مازاردىڭ جان-جاعىن قىم­تاپ قويىپتى. دەگەنمەن مازار ۋاقىت تەزىنە شىداماي ب ۇلىنە باس­تاعان. جوندەۋ جۇمىستارىن جۇر­گىزۋگە حالىق اراسىندا قالىپ­تاسىپ قالعان قاساڭ تۇسىنىك پەن بۇل جو­نىندەگى ءدىني پوستۋلات قولبايلاۋ بولىپ وتىر.

«اشتان ولگەننىڭ مولاسى جوق»، دەيدى قازاق. وسى تۇرعىدان ال­عاندا بۇل – مازار اشارشىلىق تاري­حىن­داعى سيرەك قۇبىلىس، بىردەن-ءبىر ماتەريالدىق ەسكەرتكىش. اشتىق­تان قىرىلعان حالىق كوپ جاع­داي­دا كومۋسىز قالىپ، يت-قۇسقا جەم بولعانى بەلگىلى. سونداي جاع­دايدا ادامشىلىقتى ساقتاپ قالۋعا باعىت­تالعان جانتالاستىڭ شۋ بويىن­داعى، ءتىپتى ەلىمىزدەگى بىردەن-ءبىر كورىنىسى رەتىندە اتالعان مازار اشارشىلىقتى ايعاقتايتىن ەسكەرت­كىش رەتىندە مەملەكەت قاراۋىنا الىنۋى ءتيىس دەپ سانايمىز. ونى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، ارنايى تاقتايشا ورناتىلسا ەلدىگىمىزدى كورسەتەتىن، الاپات اشتىقتى كەلەر ۇرپاق ەسىندە ساقتاۋدا باعا جەتپەس ماڭىزدى قا­دام بولار ەدى.

قايرات ساكي،

قازاقستان رەسپبليكاسى ديپلوماتيالىق قىزمەتىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قىزمەتكەرى