اكادەميكتىڭ الگوريتمى

سوناۋ جەتپىسىنشى جىلدار­دىڭ وزىندە و.سابدەننىڭ عىلى­مي ماقساتى كاسىپ­ورىن­داردا­عى جەلىلىك جوسپارلاۋ ماسەلەلە­رىن شەشۋ بولاتىن. بۇگىندە جاڭا پروتسەستەردى باسقارۋدىڭ جەلىلىك ءتاسىلىنىڭ تەتىگىن پايدالانا وتىرىپ، اكادەميك بار­لىق ماسەلەنىڭ ناتيجەسىن مودەل تۇرىندە كورسەتىپ، شەشى­مىن تابا الدى. بالكىم، تەحنار ءارى سپورتشى بولۋى ونىڭ ەكونوميكا تىلىندە تۇسىندىرىلگەن لوگيكاسىن كۇشەيتكەن بولار. جاس مامان بولىپ قالىپ­تا­سۋىنان باستاپ، ەلدىڭ تاع­دى­­رىنا جاناشىرلىقپەن قارا­­عان و.سابدەن كوكەيكەستى ماسە­لەلەردى شەشۋگە تىرى­ساتىن.

بىرنەشە سپورت ءتۇرىن مەڭ­­گەرگەنىنىڭ ناتيجەسىندە قالىپ­تاسقان كەز كەلگەن ويعا العان ءىستى اياعىنا دەيىن جەتكىزۋ قابىلەتى ونى عىلىم الەمىندە ەرەكشەلەپ تۇرادى. ءبىر تاڭعالارلىعى، مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزدىڭ وزىندە سپورتتىڭ 15 ءتۇرى بو­يىنشا العان ءبىرىنشى جانە ەكىن­شى سپورتتىق دارەجەلەرى، ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنداعى يەلەنگەن كسرو سپورت شەبەرى، زاۋىتتاعى ەڭبەكتەرى ءومىر وتە ونىڭ مارقاسقا عالىم، دەپۋتات، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە بۇكىل قىزمەتىندە ءىز قالدىردى.

عالىمنىڭ سوڭعى جىلدارى ازىرلەگەن جوبالارىنىڭ ىشىندە ويىپ ورىن الاتىنى – «تۇركىستان ءوڭىرى» جاڭا رۋحا­ني-تەحنولوگيالىق كلاستەرىن قۇرۋ – قازاق­ستان­دىق قوعامدى ىزگىلەندىرۋ جولى» تاقىرى­بىن­داعى زەرتتەۋى. اۆتور تۇركىستان قالاسىن رۋحاني استاناعا، ما­دە­نيەت، عىلىم مەن ءبىلىم ور­تا­لىعىنا اينالدىرۋ جانە ونى ءححى عاسىر تالاپتارىنا، ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا يدەياسىنا ساي دامىتۋ ماقساتىن قويادى. ارينە، جوبا شەڭبەرىندە التى دامۋ كلاستەرىن قۇرۋ كوزدەلگەن. اڭگىمە كەنتاۋ ەكسكاۆاتور مەن ترانسفورماتور زاۋىتتارىنىڭ وندىرىستىك قۋاتتارىن جاڭعىرتۋ، «بايقوڭىر-سەمەي» يادرولىق قارۋسىز پاركىن اشۋ، «جىبەك جولى» كولىكتىك-لوگيستيكالىق ورتالىعى، تەحنو­لوگيالىق كوللەدج جانە باسقا دا ينفرا­قۇرىلىم قۇرىلىسى جونىندە بولماق. تۋريزم جانە جاڭا ۇلگىدەگى «اۋىلدى» دامىتۋ بو­يىنشا كلاستەرلەر قۇرۋعا كوپ كو­ڭىل ءبولۋ قاجەت. اۆتور ۇسىنعان جاڭا جۇ­مىس ورىندارىن قۇرۋ – جاستاردىڭ قالاعا كەتۋىنە كەدەرگى بولۋعا جانە ەلىمىزدىڭ دەمو­گرافيالىق پروبلەمالارىن شەشۋ باعى­تىندا سەرپىن بەرەتىن تىڭ يدەيالار. بۇل – ەۋرازيا­لىق مەگاجوبا. ول ونىڭ گەوساياسي ماڭىزىن قىتاي، رەسەي، تۇركيا، ازەر­بايجان، ورتالىق ازيا جانە باسقا دا ەلدەر­دى تارتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەيدى.

2017 جىلدىڭ 3 ناۋرىزىندا «ەگەمەن قازاقستان» گازە­تىندە تۇركىستاندى رۋحاني-ين­نوۆاتسيالىق جاڭعىرتۋعا بايلانىستى ما­قالا شىققاندا ميل­­ليونداعان حالىقتىڭ جار­قىن كەلەشەككە ءۇمىت ارتاتىن مالىمەت­كە قول جەتكىزگەنى كو­ڭىلگە قونىم­دى بولدى. وسىن­­داي كەۋدەگە ءۇمىت وتىن ۇيالاتاتىن جۇمىس­­تار بول­ماسا، حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋى وتە كۇر­­دەلى بولىپ كەتتى. قايدا بار­ساڭ دا، ەل­دىڭ ايتا­تىنى داع­دا­رىس، تەڭگەنىڭ قۇلدى­راۋى، جەم­­قورلىق، جۇمىسسىزدىق جانە قىمبات­شى­لىق. بۇل ارادا و.سابدەننىڭ ءوپتيميزمى بىرگە ىستەيتىن ادامدارعا عانا ەمەس، ءتىپتى ول سويلەس­كەن ادامدارعا دا بەرىلۋدە.

ءىرى جانە ۇساق زەرتتەۋلەردىڭ جوبالىق ءتاسىلى قازىرگى تاڭدا ەلىمىز ءۇشىن وزەكتى پروب­لەما­لاردىڭ شەشىمىن تابۋ تەتىگى بولىپ سانا­لادى. وسىعان بايلانىستى «ادام­زاتتىڭ ءححى عاسىرداعى ءومىر ءسۇرۋ ستراتە­گيا­سىنىڭ تۇجىرىمداماسى جانە ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگى» جوباسى ەلىمىزدە عانا ەمەس، ەۋروپادا دا ءسوزسىز ىقىلاسقا يە بولدى. و.سابدەن وسى كىتاپ­تىڭ تۇساۋكەسەرىن لون­دوندا، الەمدەگى ەڭ ۇزدىك كەمبريدج ۋنيۆەر­سيتەتىندە وتكىزۋ ءۇشىن ۇلىبريتانياعا شاقىرتۋ الدى. اعىلشىندار بۇل تۇساۋ­كەسەر­­دى اتاۋلى وقيعا دەپ اتاپ، ونىڭ قىزمە­تىندەگى ماڭىزدى كەزەڭ بولاتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى. وسى كىتاپتى اعىلشىن تىلىنە باسىپ شىعارعان Hertfordshire Press بريتان باسپا ءۇيىنىڭ باق وكىلدەرىنە بەرگەن مالىمەتىنە سۇيەنسەك، «قازاقستاننان كەلگەن اكادەميك لوندوندى ءوزىنىڭ ءححى عاسىرداعى ادامزاتتىق ءومىر ءسۇرۋ ستراتەگياسىمەن تاڭ­عالدىردى» دەپ جازادى.

وسىعان بايلانىستى بۇل كىتاپتىڭ قازىر­­دىڭ وزىندە اۋستراليا، جاڭا زەلانديا، كا­نادا، شۆەتسيا، نيدەرلاندى، دانيا، ۇلى­بري­تانيا، امەريكا دۇكەندەرىندە ساتىلىپ جات­قانىن ماقتانىشپەن ايتۋعا بولادى. ءاربىر اكادەميكتىڭ ەڭ­بەكتەرى كىتاپ­تاردى ساتۋمەن قاتار، اقپاراتتىق پور­تال­دار­دا جارىق كورەتىندەي دەڭگەيدە ناسي­حات­تالا بەرمەيتىنى بەل­گىلى. بۇل كىتاپتىڭ تانىستىرۋ ءراسىمىن وسلو جانە ستوكگولم قالالارىندا وتكىزۋ كوزدەلىپ وتىر. جوباعا ۆاشينگتون عا اكا­دەميگى، نوبەل سىيلىعىنىڭ سو-لاۋرەاتى س.تيماشەۆ ءوز پىكى­رىن بەرگەن: «اتالعان پروبلەمانى شەشكەن جاعدايدا ونىڭ اۆتورى و.سابدەن ەڭ جوعارعى بۇكىلالەمدىك ماراپاتتارعا لا­يىق ەكەنىنە سەنىمىم مول».

2018 جىلى «اباي، قازاق­ستاننىڭ بولا­شاعى جانە الەم­دىك تسيۆيليزاتسيا» اتتى بىر­نەشە عىلىمدى كولەمى جاعى­نان دا، ماز­مۇنى جاعىنان دا تۇيىستىرگەن ىرگەلى كىتاپ ءۇش تىلدە جارىق كوردى. كىتاپ مازمۇنى­نىڭ ەرەكشەلىگى – اۆتور اباي­دىڭ شىعارمالارى مەن قارا سوز­دەرىن تاۋەلسىزدىك جاعدا­يىن­داعى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكا­لىق، الەۋمەتتىك جانە رۋحاني دامۋىنىڭ قازىرگى جاعدايىنا شەبەر بەيىمدەي العانى. بۇل كىتاپتىڭ ءوزى و.سابدەن ەسىمىن شىڭعا شىعارۋعا جەتكىلىكتى بولار ەدى. دەگەنمەن ول وسىمەن توقتاماي، ءالى دە يدەيالارى مەن جوبالارىن جالعاستىرۋ ۇستىندە.

كىتاپتىڭ ەرەكشەلىگىن و.ساب­دەن العاش رەت ويلاپ تاپ­قان جانە وتە ءساتتى ىسكە اسىر­عان «تۇركى حالىقتارىنىڭ تا­ريحي پانوراماسى»، «ادام­زاتتىڭ ءححى عاسىرداعى ءومىر ءسۇرۋ ستراتەگياسىنىڭ تۇجى­رىمداماسى»، «تۇر­كىستاندى رۋ­حاني جاڭعىرتۋ ۇلتتىق يدەيا­­­سى» سىندى ءۇش مەگاجوبا ايقىن­داپ بەردى. بۇل كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرى الماتى، نۇر-سۇل­تان، سەمەي، تاراز جانە تۇر­كىستان قالالارىندا عىلىمي جۇرت­شىلىق الدىندا، وقۋ ورىندارىندا وتكىزىلدى.

2021 جىلى «وركەنيەت جوبالارى» اتتى ەل ەكونوميكاسىنا سەرپىن بەرەتىن جوبالار جيىنتىعى كىتاپ رەتىندە جارىق كوردى. كىتاپتا الەمدىك وركەنيەتتىڭ وزگەرۋى، ونىڭ جاڭا فورماتسياعا ءوتۋ فازاسى ساراپ­تالىپ، كونۆەرگەنت­تى دامۋ جولى، ينتەگرالدى قوعام­دى قالىپتاستىرۋ يدەيالارى ايتىلادى. بيو­تەحنولو­گيا مەن IT-تەحنولوگيا ارقىلى الەم­­نىڭ وزگەرۋىنە بايلا­نىس­تى كەلەشەكتىڭ كونتسەپتسياسى بە­رىلەدى. بۇل – بولاشاقتا قوعام­دا يننوۆاتسيالىق تەحنو­لوگيا­لاردىڭ ورىن الاتىنى جانە قوعامنىڭ وعان بەيىم­دەلە الۋىنىڭ ماڭىزدىلىعى ارتادى دەگەن ءسوز.

مەملەكەتتى 5-تىك سپيرالمەن جاڭاشا باس­قارۋ مودەلى ۇسىنىلادى. و.سابدەن ءبىر جۇيەدە مەملەكەت، عىلىم، بيز­نەس جانە قوعام­نىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋىمەن بىرگە رۋحاني­لىقتىڭ ماڭىزدى ورىن الاتىنىن ەسكەرەدى. بۇل عىلىمي تۇجىرىمدامانى ىسكە اسىرۋ تەتىگى رەتىندە اۆتور بىرقاتار ناق­تى جوبا ازىرلەدى. ونىڭ ۇستىنە ول وسى ۇسىنىستارىن ەل پرەزيدەنتىنە، ۇكىمەتكە جانە پارلامەنتكە جىبەرىپ، حالىققا تاراتىپ، باق ارقىلى جاريالاپ جانە ءسوز سويلەپ تە ۇلگەردى. بۇل عىلىمي تۇجىرىمداما الەمدە بالاماسى جوق، بيلىك ءۇشىن باعدار بولىپ تابىلادى.

عالىمنىڭ عىلىمي قىزمەتىنىڭ ناتي­جەلىلىگى تۋرالى ءسوز قوزعاساق، ونىڭ ەڭبەك ونىم­دىلىگى تۋرالى ايتپاسقا بولماس. و.ساب­دەننىڭ تەك ءبىر كورسەتكىشىنىڭ ءوزى – ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ وقتاي وزىق ەكە­نىنىڭ ايعاعى. 60 جاسىنا دەيىنگى جانە وسى جاستان كەيىنگى 15 جىل ىشىندە عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ اراقا­تىناسى: 305:400 بىرلىك. سوڭعى 15 جىلدا 60 جىلدىق ومىرىندە جاساعان ەڭبەگىنەن كوپ جۇمىس ىستەدى. وسى مىسالعا قاراپ ءبىر وي تۋادى. عالىم ۇل­عايعان جاسىندا دا ەڭ جوعارعى عىلىمي ىزدەنىس قابىلەتىندە بولاتىنىنىڭ دالەلى اكادەميك و.سابدەننىڭ عىلىمي ومى­رىنەن كورىنىپ تۇر.

1990 جىلدان باستاپ وسى­عان دەيىن ناقتى جانە كون­تسەپتۋالدىق ۇسىنىستار جا­زىل­عان عىلىمي باياندامالار، ەگەمەندىك العالى بەرى ەلبا­سىنا، ەل پرەزيدەنتى مەن ۇكى­مەتىنە 50-گە جۋىق ۇسىنىس حات جارىق كورگەن. مۇنىڭ ىسكە اسقاندارى: شەتەلدەردە كادر­لار مەن جاس ماماندار دايارلاۋ (1991); جاڭا ەكونومي­كا­لىق ساياسات تۇجىرىمداماسى (1995); شا­عىن كاسىپكەرلىكتى قولداۋ باعدارلامالارى (1996); ەكونوميكالىق رەفورمالار­دى جەدەلدەتۋ (1997); قازاق­ستان ەكونوميكاسى­نىڭ باسەكە­گە قابى­لەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ (2007) جانە ت.ب.

تاۋەلسىز جاس مەملەكەتكە قوسقان زاڭنا­مالىق ۇلەسىن ايتپاعاندا، ءماجىلىس دەپۋتاتى رەتىندە تەك عىلىمعا قوسقان ءبىر ۇلەسىن ايتساق، ول عىلىم كانديداتىنا ء(بىر ەڭ تومەنگى ايلىق مولشەرى) جانە عىلىم دوكتورىنا (ەڭ تومەنگى ەكى ايلىق مولشەرى) ۇستەمەاقىلار تاعايىنداۋدى ۇسىندى. بۇل ەرەجە «عىلىم تۋرالى» زاڭعا ەنگىزىلگەن، وسى كۇنگە دەيىن قولدانىستا.

كەيىنگى 5 جىلدا ەلىمىزدىڭ جوعارى باس­شىلىعىنا جىبە­رىلگەن و.سابدەننىڭ مەم­لە­كەتتىك باسقارۋدى جەتىلدىرۋگە قاتىستى 20-دان اسا باياندامالىق جاز­باسى ۇلكەن ماڭىزعا يە. ولار­دىڭ ون شاقتىسى مەم­لەكەت باسشىسى ق.توقاەۆقا جول­دان­دى، اتاپ ايت­قاندا، قازاق­ستاننىڭ ءوز دامۋ جولىن تاڭ­داۋىنا، قازاقستان عىلىم اكا­دەميا­سىنا مەملەكەتتىك مار­تەبە بەرىپ، قاي­تا قۇرۋ، اباي اتىنداعى اكادەميانىڭ رۋحا­­نيا­تىن اشۋعا، اۋىلداردى دامىتۋعا جانە قاڭتارداعى سوڭعى قايعىلى وقيعالارعا قاتىستى ماسەلەلەردى قامتيدى.

پرەزيدەنت ق.توقاەۆ ونىڭ وتانعا قىزمەت ەتۋدەگى قىز­مەتىنە جوعارى باعا بەرە وتىرىپ، ەكى رەت العىس حاتىن جولدادى. و.سابدەننىڭ ۇندەۋلەرى ەلىمىزدىڭ جانە حالىقتىڭ ءومى­رىن جاق­سارتۋعا باعىتتالعان جانە كوبىنەسە ۇسى­نىمدىق سيپاتقا يە. ونىڭ ءاربىر باستاماسىنان نارىقتىق ەكونوميكا جاعدايىندا اركىمنەن تابىلا بەرمەيتىن پاتريوتيزم ەلە­مەنت­تەرىن كورەمىز.

ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ و.سابدەن ءۇشىن ماڭىزى زور، ويتكەنى بۇ­كىل قىزمەتىندە ونى نىعايتۋ ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. ونىڭ پات­ريوتتىق رۋحى ەلدىڭ تۇراقتى دامۋىنا ار­نال­عان: بۇل ناقتى ەكونوميكا پروب­لە­مالارىن كەشەندى شەشۋ، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تىر­شىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ، ەكولوگيالىق قاۋىپ­­سىزدىك جونىندەگى مەحانيزم­دەردى ازىرلەۋ جانە ت.ب.

وسىلايشا، و.سابدەن قىز­مەتىنىڭ كوپ­قىر­لىلىعى ارقىلى ول الەمدىك دەڭگەيدە ويلاۋ، تالداۋ جانە تۇپكىلىكتى ناتيجەلەر ۇسىنۋ الگوريتمى قالىپتاسقان عۇلاما عالىم رەتىندە تانىلىپ جاتىر. ول بىزگە قازىرگى مەن بولاشاق قوعام وركەنيەتىنىڭ دامۋ ۇردىستەرىنە جول اشادى.

نۇرساۋلە بىرىمبەتوۆا،

ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت

دانا كانگالاكوۆا،

PhD