كولىكتىڭ كەزەگى

«كسرو-دا، – دەيدى ازىلگە جاقىن رەيگان، – اۆتوموبيل ساتىپ الۋ ءۇشىن الدىن الا اۆانس تولەپ، ون جىل بويى كەزەكتە تۇراسىز. مىنە، سونداي ادامنىڭ ءبىرى ارنايى مەكەمەگە كەلىپ، اۆانس تولەپتى. سوندا قىزمەت كورسەتۋشى بىلاي دەگەن ەكەن:

– ەندى ون جىلدان كەيىن كولىگىڭىزدى الىپ كەتەرسىز.

– تاڭەرتەڭ كەلەيىن بە؟ الدە تۇستەن كەيىن بە؟

– ون جىلدان كەيىن عوي، ءبارىبىر ەمەس پە؟

– جوق، تاڭەرتەڭ سانتەحنيك كەلەتىن ەدى...».

وسىدان 35 جىل بۇرىن ايتىلعان انەك­دوت­تىڭ استارىندا اششى شىندىق جاتىر. راس، كولىكتىڭ كەزەگى تۋرالى ۇلكەندەر ايتقان اڭگىمە ءبىزدىڭ بۋىنعا ەرتەگىدەي ەستىلەدى. سون­دىق­تان عوي مۇنى كەڭەسپەن بىرگە كەلمەس­كە كەتتىگە ساناعانبىز. قاتەلەسىپپىز. كەشەلى بەرى كولىكتىڭ كەزەگى قازاقستاندىقتار ءۇشىن دە ماڭىزدى ماسەلەگە اينالىپ شىعا كەلدى.

ماسەلە جەڭىلدەتىلگەن اۆتونەسيە باعدار­لا­ماسىنان باستالىپ وتىر. وسى اپتادا كولىكقۇمارلار كوپ كۇتكەن باعدارلاما ىسكە قوسىلدى. سول-اق ەكەن، جەر-جەردەگى اۆتو­سا­لون­داردىڭ الدى توپىرلاعان حالىققا تولدى دا كەتتى. ىشكە ەنتەلەگەندەردىڭ ويى – كولىككە ەرتەرەك قول جەتكىزۋ. بىراق سالوندا دايىن تۇرعان تەحنيكا جوق. جاڭا كولىكتەردىڭ كەزەكتى پارتياسى شامامەن 3-4 ايدان كەيىن كەلەدى ەكەن. وسىلايشا، كاتالوگتى وڭدى-سولدى اۋدارىپ، جوق كولىككە كەزەككە تۇرماق بولعان كوپشىلىك كۇپتى كوڭىلمەن كەرى قايتتى.

مۇنداي كەلەڭسىز جاعدايدىڭ ورىن الارى ءاۋ باستان بەلگىلى ەدى. مۇنى ساراپشىلار دا سان مارتە ەسكەرتتى. ويتكەنى باسقا جاعىن ايتپاعاندا، وتاندىق اۆتوكولىك قۇراس­تى­را­تىن كاسىپورىنداردىڭ بۇعان دەيىنگى باعدارلامالاردىڭ كەزەگىن رەتتەي الماعانى بارشاعا ءمالىم. ولاردىڭ بۇل جولى دا ۇلگەرمەيتىنى، ايلارعا جالعاسار كولىك كەزەگى قا­لىپتاساتىنى انىقتاما سۇرامايتىن اقي­قات دۇنيە ەدى. سويتە تۇرا، ساراپشىلار «شيكى» دەپ باعالاعان باعدارلاما باستالدى.

مۇنىڭ شيكىلىگى نەدە؟ ەندى سوعان توق­تالايىق. ەڭ الدىمەن، باعدارلامانىڭ جالپىلاما شارتتارى بەلگىلى بولعانىمەن، ودان كەيىنگى ەگجەي-تەگجەي قادامدارى سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن تۇسىنىكسىز بولىپ كەلدى. قار­جى­نىڭ ءوزى بانكتەرگە كەشە تۇستەن كەيىن عانا اۋدارىلدى. ودان كەيىن، حالىقتىڭ قو­لىن­دا قارجى بار دا، اۆتوسالوندا كولىك جوق. اۆتوبيزنەستىڭ اينالاسىندا جۇرگەندەر كولىك دەفيتسيتى الەمگە ورتاق پروبلەما دەپ اق­تال­عىسى كەلەدى. بىراق الەمدە دەفيتسيت قالىپ­تاسپاعان ۋاقىتتا دا كوپتىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرا الماعاندارى ويعا دا كىرىپ شىقپايدى.

ەكولوگتەر مەن ەكونوميستەر باعدارلاماعا بولىنگەن قارجىنىڭ كوزى دۇرىس ەمەس دەگەندى العا تارتۋدا. سول ءسوزدىڭ جانى بار. قاجەتتى 100 ملرد تەڭگە «جاسىل دامۋدان» الىنىپ وتىر. بۇل – ەل ەكولوگياسىن تۇزەۋ ءۇشىن حالىقتان جينالعان قارجى. ال ەكولوگيالىق كودەكستە ۋتيل الىمنىڭ قاراجاتىن باسقا ماقساتقا پايدالانۋعا بولمايتىنى، ونىڭ ىشىندە نەسيە رەتىندە ۇلەستىرۋگە تىيىم سالىنعانى تايعا تاڭبا باسقانداي كورسە­تىل­گەن. بۇعان ءمىز باققان ۇكىمەتتى كورمەدىك. شىندىعىندا، ءتيىستى قارجى بۇعان دەيىنگى باعدارلامالارعا قاتىس­قان ادامداردىڭ مەم­لە­كەتكە قايتارعان قارا­جاتىنان الىنۋى كەرەك ەدى. 100 ملرد تەڭ­گەنىڭ وزگە مەكەمەدەن شىققانىن ەسكەرسەك، رەۆولۆەرلىك جۇيەمەن جۇمىس ىستەيتىن باعدارلاما ءوزىن ءوزى اقتاماعان بولىپ تۇر.

وكىنىشتىسى، باعدارلاما اياسىندا كەم دەگەندە تاعى 10 مىڭ ادام نەسيەگە بايلانادى. ارينە، ول اركىمنىڭ ءوز شارۋاسى. بىراق كۇندەلىكتى ءىشىپ-جەمنىڭ ءوزىن قارىزعا الىپ وتىرعان حالىقتى قاساقانا جار جيەگىنە جاعالاتىپ اپارعان دا دۇرىس ەمەس. كولىك مىنگىسى كەلمەيتىن ادام جوق. دەمەك، جاعدايى جوقتاردىڭ ءوزى دە قالايدا نەسيە الۋدىڭ قامىنا كىرىسەدى. سوڭى بەلگىلى: سورلايدى.

ايتپاقشى، ەڭ باستىسىن ەستەن شىعارىپ الىپپىز. باعدارلاما نارىقتاعى كولىك باعا­سىن قۇبىلتىپ جىبەردى. تەحنيكا قۇنى كۇن وتكەن سايىن قىمباتتاپ بارادى. ايعايى باسىم اۆتونەسيەنىڭ وسىنداي دا كەرى جاعى بار. باعدارلامانىڭ پايداسىن دا اتاپ وتۋگە ءتيىسپىز. راس، وزگە جوبالارمەن سالىستىرعاندا، تالاپتارى تومەن. باستاپقى جارناماسىز-اق نەسيە الۋعا مۇمكىندىك بار. بىراق وسىنىڭ وزىنە اركىمنىڭ قولى جەتپەيدى-اۋ.

تۇپتەپ كەلگەندە، مۇنىڭ استارىندا الدەكىمدەردىڭ مۇددەسى جاتقانى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. نارىقتاعى ءۇش-ءتورت كاسىپكەردىڭ بيزنەسىن، بىرنەشە بانكتىڭ جۇمىسىن جۇرگىز­گەن­نەن باسقا حالىقتىڭ بۇدان ۇتارى شامالى. زەينەتاقى رەفورماسى سەكىلدى جەڭىلدەتىلگەن اۆتونەسيە دە ورتادان جوعارى داۋلەتى بار ادامداردى عانا جارىلقاپ، شىن مۇقتاجدار ەسىكتەن سىعالاي الماي قالماسا ەكەن. بولماسا ۇكىمەت جۇرتشىلىقتى تەگىس قامتيتىن، كەدەرگىسى از، كەمشىلىگى جوق، بۇقاراعا دا، بيزنەسكە دە ءتيىمدى، ابدەن ويلاستىرىلعان باعدارلاما ۇسىنعانى ابزال. ويتە المادىڭ ەكەن، اقساقالدار ايتپاقشى، قۇلاشىڭ جەتپەستى قۇشاقتاماعان دۇرىس.