جەر-انا قۇنارى

بۇل ورتادا ميلليونداعان تىرشىلىك تۇرلەرى مەكەن ەتەدى. توپىراقتا بيولوگيالىق ارتۇرلىلىك بولماسا ادامزات جەردەن تۇبىندە ايىرىلىپ تىنادى. مۇنىڭ دالەلى رەتىندە بەدەلدى عالىمدار مەن حالىقارالىق ۇيىمدارىنىڭ تومەندەگى مالىمەتتەرىن كەلتىرە كەتەيىك. ماسەلەن، الەم تۇرعىندارىنا بۇكىل جەر بەتىندەگى اۋىلشارۋاشىلىق توپىراعىنىڭ قۇنارلىلىعىنىڭ جويىلىپ بىتكەنىنە دەيىنگى 40-45 جىلدا بار بولعانى 80-100 رەت قانا ەگىن جيناۋعا مۇمكىندىك بار كورىنەدى. 2045 جىلى الەم حالقىنىڭ سانى 9،3 ملرد ادامعا جەتىپ، ال ازىق-ت ۇلىك ءوندىرۋ قازىرگە قاراعاندا 40% كەميدى ەكەن. دەمەك ول ازىق-ت ۇلىكتىڭ جەتىسپەۋى جاھاندىق سيپاتقا يە بولادى دەگەن ءسوز. ونىڭ ارتى بۇكىل الەمدى جايلاعان ازاماتتىق سوعىسقا ۇلاسىپ كەتۋى ابدەن ىقتيمال. ويتكەنى بۇگىندە الەم توپىراقتىڭ جويىلۋى سياقتى پروبلەمامەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىر. ونىڭ باس­تى سەبەبى توپىراقتاعى ورگانيكالىق زاتتار ازايىپ، ول قۇمعا اينالىپ بارا جاتقانىندا. توپىراقتاعى ورگانيكالىق زاتتاردىڭ قالىپ­تى مينەرالدىق قۇرامى 3-6% نەمەسە ونىڭ تىپتەن جويىلىپ كەتپەسى ءۇشىن ەڭ قۇرىعاندا 3% ورگانيكانى قۇراۋى قاجەت ەكەن. قازىردىڭ وزىندە جەر شارىنداعى اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرى قاتتى قۇنارسىزدانىپ كەتكەن. الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىندە سوڭعى 100 جىل ىشىندە توپى­راقتىڭ جوعارعى قاباتىنىڭ 50%-دان استامى جويىلىپتى. دەمەك بارعان سايىن قو­رەكتىك زاتتاردىڭ دەڭگەيى ايتارلىقتاي تو­مەن­دەۋدە. بۇگىندەرى، الەم تۇرعىندارى حح عا­سىردىڭ باسىنداعىعا قاراعاندا بىردەي تاعام­نان ميكروەلەمەنتتەردى 90%-عا كەم الاتىن كورىنەدى. جەردىڭ 30-40 سم قاباتىنداعى ميكروبتى تىرشىلىك ءبىزدىڭ تىرشىلىك ەتۋىمىزدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىنىن تۇسىنبەگەنىمىزدەن، ءومىردى جاسايتىن، ونى نۇرلاندىراتىن سيقىرلى كۇشتىڭ ءوز اياعىمىزدىڭ استىندا جاتقاندىعىنا مويىنسۇنباۋدامىز. ءسوز بولىپ وتىرعان توپىراقتىڭ جوعارعى قاباتى پلانەتاداعى ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ 87%-نىڭ ءومىر سۇرۋىنە نەگىز بولىپ وتىرعانىن دا ۇمىتپاعان ءجون. ولاي بولسا، جەر-انا – ءتىرى ورگانيزم. مۇنىمەن ەشكىم تالاسا المايتىن شىعار.

ەندەشە جەردى قالاي بولسا سولاي اياۋسىز جىرتىپ، ء«سولىن» قالدىرماي پايدالانۋدىڭ ورنىنا اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا شىنايى باسىمدىق بەرگەن ابزال. سوندا عانا شارتتى تۇردە العاندا، جەرگە «كولەڭكە» بولۋعا جانە ميكروبتى ءومىردى ساقتاپ قالۋعا جاعداي تۋادى. ياعني بۇل جەردە اڭگىمە ءشوپتىڭ، وسىمدىكتەر­دىڭ، بۇتالار مەن اعاشتاردىڭ جانە باسقالار­دىڭ كولەڭكەسى تۋرالى بولىپ وتىرعاندىعى تۇسىنىكتى شىعار. ول ءۇشىن توپىراقتىڭ جوعارعى قاباتىن قۇتقارۋعا باعىتتالعان ساياساتتى جانە قالىپتاسقان جاعدايدى وزگەرتۋدىڭ ماڭىزى زور. سوندا عانا بىزگە دەيىنگى ۇرپاقتان قالعان وسى مۇرانى ساقتاپ، ونى وسكەلەڭ ۇرپاققا ءتىرى توپىراق رەتىندە تاپسىرۋىمىز قاجەت. ەگەر تاعى دا 30 جىل ارەكەتسىز وتىرا بەرسەك، وندا بيوارتۇرلىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن تاعى ەكى عاسىر كەرەك بولارى انىق.

قازاقستاندا 270،1 ملن گەكتاردى قۇرايتىن جەر رەسۋرستارىنىڭ وراسان قورى بار دەپ ماق­تانامىز. الايدا ەلىمىزدىڭ ەگىستىك جەر­لەرىندەگى توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعىنىڭ كۇرت تومەندەپ، گۋمۋس قۇرامى جوعارى ەگىستىك جەرلەر كولەمى 2014 جىلعى دەرەكتەر بويىنشا 1،6 ملن گەكتاردان 255،5 مىڭ گەكتارعا دەيىن ازا­يىپ كەتكەندىگىنە ونشا كوپ كوڭىل بولمەيمىز. سوندىقتان مەملەكەت باسشىسى ق.توقاەۆ ەلىمىزدىڭ جاڭا ەكونوميكالىق باعىتىنىڭ نەگىزگى جەتى قاعيداتىنىڭ ءبىرى رەتىندە ەكونوميكانى جاسىلداندىرۋ مەن قورشاعان ورتانى قورعاۋدى اتاپ كورسەتتى. سەبەبى مەملەكەت الدىندا الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق-ت ۇلىك ونىمدەرىمەن ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتى تۇر. ول ءۇشىن ورتا مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا ەكونوميكالىق ءوسىم بارعان سايىن جاسىل بولىپ، ونىڭ تەرەڭ دەكاربونيزاتسيانىڭ نەگىزى قازىر­دەن باستاپ قالانۋعا ءتيىس. قازاقستان مۇن­داي عالامدىق ۇردىستەن شەت قالماي، مەم­­لەكەتتە بيولوگيالىق ارتۇرلىلىكتى ساق­تاۋ مەن ونى ۇتىمدى پايدالانۋدىڭ ۇزاق مەر­زىم­دىك جوسپارلارىن جۇزەگە اسىرۋى قاجەت. مەك­تەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىن­دارىندا ەكو­لو­گيالىق تاربيە بەرۋگە ءتيىس­تى كوڭىل ءبولى­نىپ، قوعامداعى ەكولوگيالىق قۇن­دى­لىق­تار­دى نىعايتۋعا باعىتتالعان جۇمىس­تار جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلگەنى دۇرىس. بۇل شارا­لاردىڭ ادامداردىڭ قىزمەت ارەكەتى ءاردا­يىم توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعىن ارتتىرا بەر­مەيتىندىگىن ءتۇسىنۋ نەگىزىندە ىسكە اسىرىلعانى ءجون بولار ەدى. جەر-انانىڭ قويناۋىنا تاپسىرىلعانىنشا ونى ايالاپ، قورعاي بىلگەنى ابزال. جەردى باسىپ، ونىڭ قۋاتىن الىپ امان-ەسەن جۇرگەنىمىزگە شۇكىر. جەرمەن بايلانىسۋ ارقىلى سانامىزدى، ءوزىمىزدى وزگەرتىپ، ءومىرى­مىزدى وسى تۇرعىدا سارالاپ، تىنىس-تىر­شى­لىگىمىزدىڭ ەكولوگيالىق تازالىعىن قامتاماسىز ەتۋگە ۇمتىلعانىمىز جاقسى.