ءتىلدىڭ كوسەگەسى قايتسە كوگەرەدى؟

تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءتىل ما­سە­لەسىنە قاتىستى كوپتەگەن زەرت­­تەۋلەر جۇرگىزىلىپ، مونوگرا­فيا­­لار، وقۋلىقتار جارىق كوردى. ءتىلشى-عالىمدار ءتىلدىڭ مارتە­بە­سىنە وراي ىلكىمدى جوبالاردى جۇزەگە اسىردى. وسى ورايدا جيىن­­نىڭ مودەراتورى، احمەت باي­­تۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبى­لى­مى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كان­ديداتى انار فازىلجان سوڭعى ەكى جىلدا تىلتانىمدىق مەك­تەپتەر الاڭىنىڭ ىسكە قوسى­لىپ، لينگۆيستيكادا ءوز مەك­تەبىن قا­لى­پ­تاستىرعان عالىم­دار­­دىڭ مۇ­­راسىن ناسيحاتتاۋ جۇمىس­تا­رىنىڭ ناتيجەلى ىسكە اسىپ وتىر­عان­دىعىن جەتكىزدى. ءتىل ماسە­­لە­سىن قوزعاعان ايتۋلى ءىس-شارا تىل­تانىمدىق مەكتەپ اياسىن­دا­عى ما­ڭىزدى كەزدەسۋدىڭ بىرىنە اينالدى.

سالا ماماندارى كۇش-جىگەرىن سالىپ ەڭبەك ەتكەنمەن، قوعامدا ءتىل توڭىرەگىندەگى تۇيتكىلدى ماسەلەنىڭ شەشۋى تارقاماي كەلەدى. وسى جيىن­دا ۇعا پرەزيدەنتى، اكادەميك مۇرات جۇرىنوۆ «ادامدى تانۋ ءۇشىن، بىرىنشىدەن ونىڭ ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك. ءتىل – ۇلتتىڭ باستى كور­سەتكىشى، يدەنتيفيكاتسياسى»، دەپ اتاپ ءوتتى. «قازاق ءتىلىن كونە ءارى باي تىلدەردىڭ ءبىرى رەتىندە زەرت­تەگەن ۆ.بارتولد، ۆ.رادلوۆ سياق­تى شەتەل عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋلەرى بۇگىندە قازاق ءتىلى جا­يىنداعى مازمۇندى دەرەكتەر قورىن تولىقتىرا تۇسەدى. ال ۇعا اكادەميكتەرى م.اۋەزوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، ن.ساۋرانباەۆ، ءا.قاي­داروۆ، ءو.ايتباەۆ، ت.ب. باسقا قا­زاق­تىڭ ءبىرتۋار عا­لىم­دارىنىڭ بۇل سا­لاداعى ەڭ­بەكتەرى ۇشان-تە­ڭىز. دەسەك تە، سا­لادا كەمشىلىك كوپ. ەگەمەندىك العانىمىزعا وتىز جىلدان اسسا دا، ءتىل توڭىرەگىندەگى وزەكتى ماسەلەدەن ارىلا قويما­دىق. كسرو ىدىراعاننان كەيىن وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇركى­مەن­ستان، بالتىق جاعالاۋى، ت.ب. كوپتەگەن ەلدەر تۋعان تىلىنە، ءتول مادەنيەتىنە دەن قويدى. الايدا وسى كوشتىڭ سوڭىندا تۇرعان قا­زاقستان ءۇشىن ءوز تىلىنە ءمان بە­رە­تىن ۋاقىت جەتتى. پرەزيدەنت ق.توقاەۆ ايقىنداپ بەرگەن جاڭا باعىتىمىزدا بىرىنشىدەن، تىل­دىك ماسەلەگە ءمان بەرگەن ابزال. ويتكەنى جاڭا قازاقستان قۇرۋ­دىڭ وزەگى ءتىلدىڭ دارەجەسىمەن تى­عىز بايلانىستى»، دەپ اتاپ ءوتتى م.جۇرىنوۆ.

قازاقستان ۇلتتىق جا­را­تى­لىس­­تانۋ عىلىمدارى اكادە­ميا­­سى­نىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، ۇعا اكا­دەميگى، فيلولوگيا عىلىم­دارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور كارىمبەك قۇرماناليەۆ «قازاق ءتىلى ءسوزجاسامىنىڭ قالىپتاسۋى، دامۋى مەن جاڭا باعىتتارى» تا­قى­رىبىندا جاساعان بايانداماسىندا وزەكتى ويلارىن ورتاعا سالىپ، عىلىمي تۇجىرىمدارىمەن ءبولىستى. ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ تۇر­عىسىندا مىنبەرلەردەن قوعام­عا وي سالىپ جۇرگەن ءتىل جاناشى­رى قازاق ءتىلىن عىلىم تىلىنە اي­نال­­دىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا توق­تالدى. عالىم اتاپ وتكەندەي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن توم-توم مونوگرافيالار، وقۋ قۇرالدارى جازىلدى. ۇيرەنۋ قۇرالدارىنىڭ بارشىلىعىنا قاراماستان، كوپ قازاق انا تىلىندە سويلەمەي كەلەدى. «ۇعا ۇلتتىق بايانداماسىندا جىل سايىن پرەزيدەنتكە ءتىلدىڭ وزەكتى ماسە­لە­­لەرى باياندالىپ كە­لە­دى. اق­پا­رات قۇرالدارىندا ءتىل تۋرالى تۇراقتى ايدارلار جارىق كو­رۋ­دە. الايدا ءتىل شۇبارلانىپ، الەۋ­­مەتتىك جەلىلەردە كوم­مۋ­ني­­­كاتسيا مادەنيەتى تومەندەپ بارا­دى. بيلىككە باراتىن، شەتەلدەردە وقيتىن جاستاردىڭ باسىم كوپ­شىلىگى انا ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەل­مەيدى. ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستى­لەۋ­دە قازاق ءتىلى ەسەپكە الىنبايدى. مۇنداي ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن بيلىك ءتىلى مەم­لە­كەت­تىك ءتىل بولۋى كەرەك»، دەيدى ك.قۇرماناليەۆ.

وسى ورايدا اكادەميك ك.قۇر­ما­ناليەۆ پەن پروفەسسور ج.بال­تا­باەۆانىڭ «قازاق تىلىندەگى سوز­جاسامدىق ۇيا: تەوريا جانە پراك­تيكا» وقۋ قۇرالىنىڭ قوعام سۇرانىسىنا وراي جارىق كورگەنىن ايتا كەتكەن ابزال. جيىن بارىسىندا تانىستىرىلىمى وتكەن مونوگرافيادا عالىمدار تىلىمىزدەگى ءتۇرلى ءسوزجاسام تاسىلدەرى ارقىلى جاسالعان سوزدەردىڭ ءبارى تۋىن­دى سوزدەرگە جاتاتىندىعىن نەگىز­دەي­دى. تۋىندى ءسوز تەرمينىنىڭ ءمانىن اشۋعا تىرىسادى. ءبىر نە­گىز­گى تۇبىردەن تاراعان تۋىندى تۇ­­بىرلەردىڭ جيىنتىعى – سوز­جا­سامدىق ۇيانىڭ ءمانى مەن ما­ڭى­زىنا ءمان بەرەدى.

وتاندىق تەرمينتانۋ مەن تەر­مينوگرافيا سالاسىنداعى زەرت­تەۋلەر بارىسىنا توقتالعان ۇعا اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور شەرۋباي قۇرمانباي ۇلى «قازاق ءتىلىن عىلىم مەن قا­زىرگى وزىق تەحنولوگيانىڭ تىلى­نە اينال­دىر­عىسى كەلەتىن عى­لىمي قاۋىم، ۇلت زيالىلارى عانا ۇلتتىق تەر­مين­قوردى جە­تىلدىرۋگە قىزمەت ەتەدى. حح عاسىر باسىنداعى الاش زيا­لى­لارىنىڭ جانكەشتى ەڭبەگى قازاق ءتىلىنىڭ عىلىم ءتىلى رەتىندە قىزمەت ەتۋى­نە ارنالدى. بۇگىنگى ۇلتتىق زيالى قاۋىمنىڭ، سالا ماماندارى مەن ءتۇرلى عىلىم سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ الدىندا دا وسىنداي مىندەت تۇر»، دەپ اتاپ ءوتتى.

«وتىز جىلدان استام ۋاقىت­تا ءتىل توڭىرەگىندەگى ماسەلە ءالى باسەڭ­دە­گەن جوق»، دەدى تاريح عىلىم­دارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور حانگەلدى ءابجانوۆ. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، ءتىلدىڭ ما­سە­لەسى پار­لامەنت، ۇكىمەت قا­زاق­شا سوي­لە­گەندە عانا شە­شى­لە­دى. «مي­نيس­ترلەردىڭ، اكىمدەردىڭ قازاق تىلىندە ءوز دارەجەسىندە سوي­لەي المايتىنى قىنجىلتادى. بۇل از بولسا، اعىلشىن ءتىلىن بىل­گەنىنە قاراپ، تاجىريبەسى جوق، انا ءتىلىن بىلمەيتىن جاس­تار­دى باسشىلىق قىزمەتتەرگە قويۋ ءۇردىسى بەلەڭ الىپ بارادى. ءتىل ماسەلەسى شە­شىل­مەگەننەن كەيىن قوعامدا نارا­زىلىق احۋال دا جالعاسا بە­رە­تىنى انىق. تاريحتى تۇزەتىن حا­لىق، زيالى قاۋىم مەن بيلىك دەسەك، ءتىلدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋدە بيلىكتىڭ جا­ۋاپ­­كەرشىلىگى جوعارى. بۇگىندە قا­زاقستاندى الەم ءورىستىلدى مەم­­لەكەت رەتىندە قابىل­داي­تى­نى وكىنىشتى. وسىعان ءمان بەرمەي كەلەمىز. پرەزيدەنت ءوز جول­دا­ۋىن­­دا اتاپ وتكەندەي، جاڭا قا­زاقستان – ادىلەتتى مەملەكەت. ال تىلگە ادىلەتتى بولماي، قو­عام ادى­­لەتتى بولمايدى»، دەيدى تا­ريح­­شى.

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور انار سال­قىن­باي ۇلتتىق قۇندى­لىق­تار­دى زەردەلەۋدىڭ ماڭىزىنا توقتالدى. «قوعامدا كوپ ايتىلعانمەن، تە­رەڭ زەرتتەلە قويماعان گۋما­ني­تارلىق عىلىمنىڭ قول جەتكىزە الماي جۇرگەن تاقىرىبى – ۇلت­تىق قۇندىلىق. ءسات سايىن وزگە­رىپ، قۇبىلىپ تۇرعان الەمدە ءوزىڭدى تانىپ، جەكە باسىڭنىڭ تۇلعا رەتىندەگى قادىرىن ارتتى­رىپ، قاسيەتىڭدى ءبىلۋ باستى قۇن­دى­لىق»، دەپ اتاپ ءوتتى عالىم.

جەكە ادامدار اراسىندا قا­تىناس، ءبىلىم، عىلىمنىڭ جەتىستىگىن كورسەتەتىن قۇرال رەتىندەگى ءتىلدىڭ رولىنە توقتالعان اكادەميك زەي­نەپ بازارباەۆا جاھاندانۋ داۋى­رىن­دە عىلىمنىڭ، ءبىلىمنىڭ جانە مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ بارلىق سالاسىندا تسيفرلى تەحنولو­گيا­لاردى كەڭىنەن قولدانۋ قا­جەت­تىگى تۋىنداپ وتىرعانىن جەت­­كىزدى. ء«تىلدى سۇيەمەلدەيتىن تەح­ن­ولو­گيالار «لينگۆوتەحنولو­گيا» دەگەن جالپى اتاۋعا بىرىك­تىرىلەدى. تسيفرلاندىرۋ ءۇر­دى­سى – جالپى عىلىمدى دامى­تىپ، وڭتاي­لاندىرىپ قانا قوي­مايدى، ال گۋمانيتارلىق سالالاردى دا­مىتۋدىڭ ماڭىزدى العى­شار­تى. ءتىل – لينگ­ۆيس­تيكانىڭ زەرتتەۋ نىسانى، قو­عام­دىق قىزمەتتى ۇي­لەس­تىرەتىن جانە جۇيەلەيتىن كوم­مۋنيكاتيۆتى قۇ­رال. ءتىلدى تسيفرلى تەحنولوگيا داۋىرىنە بەيىمدەۋ مەن دامىتۋ ءۇشىن ونىڭ تەحنيكالىق جە­تىس­تىك­تە­رىن كە­ڭى­نەن پايدالانۋ ۋاقىت تالابى»، دەدى ز.بازارباەۆا.

«تەوريا مەن پراكتيكانى ۇشتاستىرۋ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭ­­­گەرۋدىڭ كەپىلى» ەكەندىگىن ما­سە­لەنى اباي اتىنداعى قاز­ۇپۋ پروفەسسورى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ج.بال­تا­باەۆا زەردەلەسە، پروفەسسور ر.اۆاكوۆا تۇركىتانۋ جانە ءتىل تەو­ريا­سىنا، ال PhD م.يمانعازينا ءتىلدى دامىتۋدىڭ عىلىمي تەو­ريا­­لىق نەگىزدەرىنە توقتالدى. عا­لىم­­دار ءوز زەرتتەۋلەرى ار­قى­لى قازاق ءتىلىنىڭ بايىرعى ءتىل رەت­­ىندەگى ماڭىزىنا توقتالىپ، كەمشىلىكتەردى سارالادى. وسى ورايدا جيىندا باس قوسقان عا­لىم­دار ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن بيلىك ءتىلى قازاق ءتىلى بولۋى قاجەت دەگەن توقتامعا كەلدى. بيلىك قازاقشا سويلەسە، ءتىل­دىڭ دە كوسەگەسى كوگەرەتىنى انىق.