كارىمبەك قۇرماناليەۆ: «قاجەتتىلىك تۋدىرماي، قازاق ءتىلى كوگەرمەيدى»

– كارىمبەك اعا، اۋەلى جاقسى جاڭا­لىق­تاردان باستاساق؟

– ەڭ ءبىرىنشى ۇلكەن جاڭالىق – پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنا مەملەكەتتىك مارتەبەسىنىڭ قايتارىلعانى. 2003 جىلى قوعامدىق بىرلەستىك بولىپ قالعان-تىن بۇل اكادەميا. باسشىمىز مۇرات جۇرىنوۆ اكادەميانى 19 جىل بويى ءبىر تيىن­سىز باسقارىپ كەلدى. وسىنداي جاع­داي­دا ءجۇرىپ مەملەكەتتىك مارتەبە العانىنا عىلىمي ورتا بوركىن اسپانعا اتقانىن ايتقىم كەلەدى. عىلىم سالاسى سالا بولۋدان قالىپ ەدى عوي. ءار مينيسترلىكتىڭ 5-6-دان عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى بار. عىلىمعا قۇيىلۋعا ءتيىس قاراجات سول مينيسترلىكتەرگە ءبولىنىپ كەلدى. ول ءبىر دەڭىز. ودان كەيىن ءار مەكەمە «باس-باسىنا بي بولىپ» ارتاراپتانعاننان نە بولادى؟ جاۋاپكەرشىلىك جوعالادى. سوندىقتان مىناداي الماعايىپ زاماندا عىلىم سالاسى ءبىر ورتالىقتانعانى وتە قۇپ­تار­لىق ءىس، قۋانىشتى جاعداي. ۇعا پرەزيدەنتىن مەملەكەت باسشى­سى­نىڭ ءوزى بەكىتەتىندىكتەن، مارتەبەسى جو­­عا­رى­لايدى جانە جاۋاپكەرشىلىك كۇ­شە­يەدى.

ەكىنشى جاڭالىق – پرەزيدەنت توقاەۆ گۋمانيتارلىق سالاعا ۇلكەن بەت­بۇرىس جاسادى. ۇلتتىق مانگە يە ءتىل ءبىلىمى، ادەبيەت، تاريح، ارحەولوگيالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىن گرانت­قا تەلمىرتپەي، مەملەكەتتىك تاپسىرىستان اقشا قاراستىرىلاتىن بولدى. گۋمانيتارلىق ينستيتۋتتاردىڭ با­رى­نە ­مەملەكەتتەن اقشا بولىنەدى ەندى. بۇرىن ءبىر گرانت ۇتسا، سونى سەكسەن ادام ءبولىپ الاتىن. گرانتقا يە بولماعاندار جۇ­مىسسىز قالاتىن ەدى. قازىر بۇل ماسەلە تۇ­بە­­گەيلى رەتتەلدى.

ءۇشىنشى جاڭالىق – جاستاردى عى­لىم­عا تارتۋ ماسەلەسى شەشىلدى. بۇعان دەيىن بۇل وتە قيىن پروبلەما-تۇ­عىن. جوباعا قاتىسقاندار اراسىندا ادامي فاكتورلار ويناپ كەتىپ، گرانتتاردى كوبىنە اكادەميكتەر يەلەنىپ، جاستار جول­دان قاعىلاتىن. قازىر جاڭا زاڭ بويىنشا ولاردىڭ ءوز گرانتتارى بار. شە­تەلگە وقىتاتىن 500 گرانت جەكە بولىنگەن.

– بۇگىنگى جيىننان نە كۇتەمىز؟ كەزەكتى جيىننىڭ ءبىرى بولىپ قال­ماي ما ءوزى؟

– قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك تۇعىرىنا قوندىرامىز دەگەن ماسەلەنىڭ ءبارى بەكەر بولىپ شىعادى، ەگەر عىلىمي نەگىز جاسا­لىپ، سول بويىنشا ارەكەت ەتپەسە... سوندىقتان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى مەن بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى بىرلەسىپ، «قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىمداستىرىپ، وسىن­داي كوكەيكەستى ماسەلە كوتەرىپ وتىر­عانى وتە ورىندى. كەشە عانا پرەزيدەنت جولداۋىندا دا ايتتى، «قازاق ءتىلىن جاڭعىرتۋىمىز كەرەك» دەپ. سول جاڭعىرتۋ جولىندا نە ىستە­لىپ جاتىر، نەنى قولعا الۋىمىز كەرەك؟ قۇر ءسوز ايتقانمەن بىردەڭە جۇزە­گە اسىپ كەتپەيدى عوي. «قازاق ءتىلى قاشان عىلىم تىلىنە اينالادى؟» دەگەن قوعامدىق پىكىر قازىر قايناپ تۇر. جال­پى، قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ جاعدايى جانە بولاشاعى ءسوز بولماقشى بۇل وتىرىستا. ويتكەنى ءبىزدىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى جىل سايىن پرەزيدەنتكە قازاقستاندا ۇلتتىق عىلىمدى دامىتۋ بويىنشا بايانداما جاسايدى. سول ۇلتتىق بايان­دا­مانىڭ ءتىل ءبىلىمىن دامىتۋ بويىنشا جۇمىسشى توبىنىڭ جەتەكشىسى اكادەميك زەينەپ بازارباەۆا دا قا­تى­سادى شاراعا. 2021 جىلدىڭ ايا­عىندا پرەزيدەنتكە ۇسىنىلعان جالپى عىلىم سالاسىنىڭ ىشىندە ءتىل عى­لى­مى­نىڭ قازىرگى جاعدايى مەن بولا­شا­عى دەگەن تاقىرىپتا ۇلكەن ماسەلەلەر كوتەرىلدى. وندا قازاق ءتىلىن عىلىم تىلىنە قالاي اينالدىرۋدىڭ نەگىزگى تەتىكتەرى الەمدىك تىلدىك احۋالمەن سالىستىرا وتىرىپ ازىرلەندى. سونىڭ نە­گىزى وسى دوڭگەلەك ۇستەل بارىسىندا تال­قىلاناتىن بولادى.

قازىر قازاق ءتىلىنىڭ تەرمينولوگيا­سى تىعىرىققا تىرەلدى. ار­كىم قالتا­سى­نان تەرمين شىعاراتىن بولدى. بىرىزدىلىك كەرەك قوي. تىلدىك قورى­مىزدى پايدالانۋ ارقىلى دامىتۋ كەرەك ءسوز قولدانىسىمىزدى. ءتىلدى شۇ­­بارلاماۋ قاجەت. بۇل تۇرعىدا حالىق­ارا­لىق تەرميندەردى اۋدارۋ دا كۇيىپ تۇرعان ماسەلە. مىسالى، تەلەگراممانى جەدەلحات دەسەك، تەلەفاكس، تەلەتايپتار اۋدارىلماي قالدى، نەگە اۋدارىلمايدى ولار؟ مەيرامحانا رەستوراننىڭ تىكەلەي اۋدارماسى بولا المايدى. دالدىك كەرەك. وسى جونىندە تەرمينولوگ عالىم شەرۋباي قۇرمانباي ۇلى بايانداما جاسايدى. بۇرىن مورفولوگيانىڭ قۇرامىندا قارالىپ كەلگەن ءسوزجاسام سالاسىنىڭ قالىپتاسۋى، دامۋى، بولاشاعى تۋرالى مەن ءوزىم بايانداما جاسايمىن. ءتىل مادەنيەتىن دامىتۋعا نەگىز بولاتىن – ءسوزجاسام. قازىر اقپارات قۇرالدارىندا كىم قالاي سويلەگىسى كەلسە، سولاي سىل­تەي­دى. اسىرەسە تەلەارنالارداعى جۇر­گىزۋ­شىلەردىڭ سوزدەرىنە قايران قا­لا­سىڭ. سوسىن ازىلكەشتەرىمىز شىعىپ الىپ، كۇلدىرەمىز دەپ بۇلدىرەتىنىن بىلمەيتىن سياقتى. سوندىقتان بۇل جەردە عالىمدار اراسىندا ەركىن تالقىلاۋ جۇرەدى.

– قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك مارتەبە الۋى جولىندا اۋەلى عىلىمي نەگىز­دە­مە كەرەك دەپ ءجۇرسىز. سول عى­لىمي نەگىزدەمە بار ما بىزدە؟ بار بولسا نەگە جەمىسىن بەرمەي ءجۇر؟

– بار. توم-توم كىتاپتار شىقتى، بىراق وقيتىن ادام جوق ونى. نەگە؟ ويت­كەنى قازاق تىلىنە قاجەتتىلىك جوق.

– قاجەتتىلىكتى قايتسەك تۋدىرامىز؟

– قاجەتتىلىك مەملەكەتتىك ءتىل بيلىك ءتىلى بولعاندا تۋادى. پرەزيدەنت اكىم­شى­لىگىنەن باستاپ، ۇكىمەت كەڭسەسى، پار­لا­­مەنت، مينيسترلىكتىڭ بارىندە ءبىرىنشى قازاق ءتىلى سالتانات قۇرۋى كەرەك. ءبىر مىسال ايتايىن، 2007 جىلى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ جوعارى ءبىلىم دەپارتامەنتىندە ديرەكتور بولىپ تۇرعانىمدا پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن تاپسىرما ءتۇستى. «جوعارى جاققا جولداناتىن ءىس-قاعازدار، رەسمي حاتتاردىڭ ءبارى مەملەكەتتىك تىلدە جىبەرىلسىن. ورىس­شاسى قوسىمشا ءجۇرسىن» دەگەن. جۇرتتىڭ ءبارى تىپىرلاپ قالدى. قازاق ءتىلدى قىزمەتكەرلەردىڭ ايدارىنان جەل ەسكەنى ەسىمدە سوندا. كادىمگىدەي بە­دە­لى ءوسىپ قالدى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن كادرلاردىڭ. مي­نيسترلىكتەگى 12 دەپارتامەنتتىڭ ابىرويلىسى ءبىز بوپ شىعا كەلدىك، قازاق ءتىلدى بولعاندىقتان. سولاي ءبىر جىلعا جۋىق ۋاقىت وتىسىمەن، «مۇنىمىز بولمايدى ەكەن. اۋەلى ورىسشا بولسىن، قازاقشاسى قوسىمشا ءجۇرسىن» دەپ شىعا كەلدى. ءبىتتى، تاز قالپىمىزعا قايتا تۇستىك. ەڭ ءبىرىنشى ماسەلە – بيلىك تىلىنە اينالدىرۋ. «دەپۋتاتتار قازاق ءتىلىن بىلمەيدى» دەگەن انشەيىن ءسوز. بەس-التى سويلەم انتتى جاتتاپ ايتا المايتىندار حا­لىق قالاۋلىسى بولىپ قالاي سايلانادى؟! ونىمەن قويماي، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن مىنبەردەن جەتكىزەدى دەپ ەل سەنىم ارتقان دەپۋتاتتارعا قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ ءۇشىن ميللياردتار ءبولىنىپ جاتقانىن بىلەسىز بە؟ بۇل سۇمدىق ەمەس پە؟! ەل اماناتىن ارقالاپ، حالىق اتىنان سويلەۋگە ءتيىس ادام مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەسە، دەپۋتات بولىپ سايلانباۋى كەرەك.

كونستيتۋتسيا وزگەرەيىن دەپ جاتىر، كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ەمەس، سوت بولماقشى. ءبىر ءۇمىتىمىز وسى. بۇعان دەيىن قالاي شىرىلدا، ولاي شىرىلدا – ءبارىبىر ەدى. كونستيتۋتسيالىق قۇقىق تاپتالىپ جاتقان سوڭ ەشتەڭە ونبەيدى. ويتكەنى سوت جوق-تى. كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە پرەزيدەنت، پارلامەنت، ۇكىمەت قانا حات جولداي الاتىن. ەندى كەز كەلگەن ادامنىڭ كونستيتۋتسيالىق سوتقا جۇگىنۋىنە بولادى.

– كەشە عانا ءبىر ارىپتەسىم «Egemen Qazaqstan» گازەتىنە پرەزي­دەنت­تىڭ جاستار كادرلىق رەزەرۆىنە ەنگەن جاستاردىڭ كوبى انا ءتىلىن بىل­مەي­تىنىن جازىپ، ماسەلە كوتەردى...

– پرەزيدەنت ستيپەندياسىنا «بولا­شاق» باعدارلاماسىمەن وقي­تىن جاس­تارعا قازاق ءتىلىن ءبىلۋدى مىن­دەت­تەمەگەن. اعىل­شىن، تاعى باسقا تىلدەردى ءبىلۋ مىندەت، ال قازاق ءتىلى مىندەت ەمەس. اعىلشىن تىلىنەن تەست تاپسىرعاندا سىناقتان 5 ەمەس، 6-7 بالدىق شكالا كورسەتكەندە عانا وتەدى. ال قازاق ءتىلىن تىم قۇرىعاندا اۋىزەكى دەڭ­گەي­دە مەڭگەرۋ مىندەتتەلسە دە بولاتىن ەدى عوي. سونى الدىرىپ تاستادى. كۇلەكەەۆتىڭ كەزىندە «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ تالاپتارىنا ەنگىزۋ كەرەك دەپ ايتقانبىز. سوندا «جوق، بولمايدى. باسقا ۇلتتاردىڭ قۇقىعى بۇزىلادى» دەگەن جاۋاپ الدىق.

– بۇدان اسقان سوراقىلىق بولا ما؟

– بۇدان اسقان سوراقىلىقتار دا بار! قازاق بالاباقشاسى نە، ورىس بالاباق­شا­سى نە، ءبارى ورىسشا شۇلدىر­لەپ ءجۇر. ارالاس مەكتەپتەر ۇلكەن احۋال تۋدىرىپ تۇر. ماسەلەن، ارالاس مەكتەپتەردە ورىس سىنىبىندا وقىپ جاتقانداردىڭ 63 پايىزى ءوزىمىزدىڭ قازاقتار. بۇلار تازا ورىس بولىپ شىعادى. نەگىزگى باسىمدىقتى مەملەكەتتىك تىلدەگى مەكتەپتەرگە بەرۋ كەرەك. قازىر سالىناتىن ءبىلىم وشاق­تارىنىڭ ءبارى مەملەكەتتىك تىلدە وقى­تاتىن قازاق مەكتەپتەرى بولۋعا ءتيىس. قازاق ءتىلىنىڭ تۇبىنە جەتەتىن – ارالاس مەكتەپتەر. احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1925 جىلى «ارالاس مەكتەپتىڭ سانىن ارتتىرۋ، بۇل – ۇلت رەتىندە جويۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى. باستاۋىش مەكتەپكە باراتىن ءاربىر بالا تەك ءوزىنىڭ انا تىلىندە ءبىلىم الۋى كەرەك» دەپتى. مەنىڭ ۇستازىم، اكادەميك شورا سارىباەۆتىڭ ءسوزى بار: «قازاق بالاباقشالارىنىڭ سانىن كوبەيتپەي، قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسى كوگەرمەيدى»، دەگەن. مەن ءوزىم نەگىزى شەت ءتىلى مامانىمىن. قازاق-نەمىس تىلدەرى سالىس­تىرمالى گرامماتيكاسىمەن جۇ­مىس جاساپ، جوعارى وقۋ ورىندارىندا نەمىس تىلىندەگى تۇڭعىش قازاق تىلىنە ارنالعان وقۋلىقتىڭ اۆتورىمىن. مۇنداعى ايتپاعىم، مەن ۇشتىلدىلىككە قارسى ەمەسپىن. الاش ارىسى حالەل دوسمۇحامەد ۇلىنىڭ تۇجىرىمدى ويى بار: «قازاق ءتىلىن ءبىلىپ تۇرىپ، ورىسشا سويلەسەڭ – ءسۇيىنىش. انا ءتىلىن بىلمەي تۇرىپ، بوتەنشە سويلەسەڭ – كۇيىنىش»، دەگەن. مەن دە وسى ۇستانىمدامىن.

تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، قازىر ەكى قازاقتىڭ ءبىرى شەت ءتىلىن مەڭگەرىپ الدى. وزدەرىنە كەرەك بولعان سوڭ. قازاق ءتىلىن بىلمەيدى، بىراق. نەگە؟ ويتكەنى قاجەتتىلىك جوق. سول سەبەپتى، ءبىرىنشى – بيلىك قازاقشا سويلەسىن. ەكىنشى – ءبىزدىڭ التىن قور سانالاتىن «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقيتىندارعا قازاق ءتىلىن مىندەتتەۋ كەرەك. ءۇشىنشى – ارالاس مەكتەپتەردەن گورى مەملەكەتتىك تىلدەگى مەك­تەپتەرگە با­سىم­دىق بەرىلۋى كەرەك. وسىنى ايتقان ءبىلىم جانە عىلىم ءمي­نيسترى اسحات قانات ۇلىنا العىس بىل­دىرۋگە ءازىرمىن.

– وسى جەردە سۇراقتى توتەسىنەن قوي­عىم كەلەدى. جاڭارعان قازاق­س­تان­دا مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن شە­شۋ ءۇشىن نە ىستەگەن دۇرىس دەپ وي­لايسىز؟

– ءبارىن باسىنان باستاۋ ءۇشىن مەملەكەت ءتىل تۋرالى جەكە زاڭ قابىلداپ، جو­عا­رىداعى ۇسىنىستىڭ ءبارىن سوعان ەنگىزۋ كەرەك. قازىر ءسال-ءسال سەڭ قوز­عال­عان سەكىلدى. مەملەكەتتىك قىز­مەت­­كەر­لەر­گە قازاق تىلىنەن تەست تاپسىرۋ قول­عا الىنىپ جاتىر ەكەن. بىراق ول كوپ نار­سە شەشپەيدى. بۇرىن دا تاپسىرىپ كەلگەن، بىراق ودان العان بالى جالپى ەسەپكە الىنباعان.

قويان دەگەن جاندىك بار. دەنەسىنەن باس سالساڭ، اياعىمەن تەپكىلەپ، قول-اياعىڭ­دى قىزىل-الا قان قىلادى. ونى تەك قۇلاعىنان عانا ۇستاۋعا بولادى. سوندا تىرپ ەتپەيدى. سول سياق­تى ءتىل ماسە­لەسىنە كەلگەندە جالعىز-اق امال – قۇ­لاقتان باسۋ، ياعني مىن­دەتتەۋ. قا­جەت­تىلىك تۋدىرۋ. مى­سالى، پرە­زي­دەنت­تىڭ جاستار كادرلىق رە­زەر­ۆىنە ءوتۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىن ءبىلۋ مىن­دەت­تى نەمەسە تەست تاپسىرسىن دەسىن، امال جوق ۇيرەنەدى ءبارى.

– سوڭعى سۇراق، جاقىندا نۇر-سۇلتان قالاسى قوعامدىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولىپسىز، نە تىندىرام دەپ باردىڭىز وندا؟

– مۇندا ءبىرىنشى كەزەككە قويعانىم – ەلورداداعى ارالاس مەكتەپ ماسەلەسى. بۇل دەگەن ماسقارا ەكەنىن جوعارىدا ايتتىم. قازاق بالالارىنىڭ 54 پا­يىزى عانا قازاقشا، 44 پايىزى ورىسشا وقيدى. ونىڭ ىشىندە ارالاس مەكتەپتەگى ورىسشا وقيتىن قازاقتاردىڭ سانى – ­
63 پايىز. وسىلاي كەتە بەرسەك نە بولامىز؟ وسىنىڭ تۇبىنە جەتپەي قويمايمىن. سوسىن كوپ اۋىسىمدى مەكتەپتەردىڭ سانىن قىسقارتۋعا ۇلەس قوسۋ. مەكتەپ جەتپەي جاتىر دەگەن وتىرىك. دەپۋتاتتاردى قازاقشا وقىتۋعا بولىنەتىن ميللياردتاردى قازاق مەكتەپتەرىن سالۋعا بۇرسا جەت­كىلىكتى. ءاۋ باستا ۇيرەنبەگەن ولاردى نەمەنەگە تاربيەلەمەكپىز؟

– وسىلاي وي ءبولىسىپ، سۇحبات بەر­گەنىڭىزگە راحمەت، اعا.

اڭگىمەلەسكەن

 جانىبەك ءاليمان،

«Egemen Qazaqstan»