تاۋاردى تاڭبالاۋ تۇتىنۋشىعا دا، ەكونوميكاعا دا ءتيىمدى

– ارمان داۋلەت ۇلى، تاۋار­لاردى تاڭبالاۋدىڭ قان­داي ارتىقشىلىعى بار؟ قازاق­ستاندا تسيفرلى تاڭبالاۋدى ەنگىزۋدىڭ ماقسات-مىندەتتەرى قانداي؟

– تاۋارلاردى تسيفرلى تاڭبا­لاۋ – الەمدە بار تاجىريبە. ونىڭ باس­تى ماقساتى – حالىقتى جالعان ونىمنەن قورعاۋ جانە كولەڭكەلى بيز­نەس پەن كونترافاكتىگە تويتارىس بەرۋ. قازاقستاندا تاۋارلار­دى تاڭبالاۋ مەن قاداعالاۋدى ەن­گىزۋ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق شەڭبەرىندەگى كەلىسىم مەن ەلى­مىز­دىڭ «ساۋ­دا قىزمەتىن رەتتەۋ تۋرالى» زاڭى اياسىندا جۇزەگە استى.

تاۋارلاردى تاڭبالاۋ جۇيەسى قازاقستانعا بىردەن ەنگىزىلگەن جوق. اۋەلى قاناتقاقتى جوبا رەتىن­دە قولعا الىندى. تسيفرلى تاڭ­بالاۋ پروتسەسىن تالقىلاۋعا بار­­لىق مۇددەلى تاراپ تارتىل­دى. كوپشىلىكتىڭ ۇسىنىس-پىكىرى ەسكەرىلىپ، جان-جاقتى تالقى­لاۋدان وتكەننەن كەيىن عانا تسيفر­لى تاڭبالاۋ جۇيەسى بىرتىندەپ قولدانىسقا ەنە باستادى.

الدىمەن تابيعي تەرىدەن جا­سال­عان بۇيىمدار (2019 جىلعى 31 ناۋرىزدان باستاپ)، سودان كەيىن تەمەكى بۇيىمدارى (2020 جىلعى 1 قازاننان باستاپ) جانە اياقكيىمدەر (2021 جىلعى 1 قارا­شادان باستاپ) تاڭبالاندى.

قازىرگى ەكونوميكالىق جاع­دايعا بايلانىستى ءبىز تاۋار­لار­دى تاڭبالاۋدى جەدەل ەنگىزۋ­­دىڭ مەرزىمى مەن ورىندالۋ ۋاقى­تىن قايتادان قاراۋعا شەشىم قا­بىل­دادىق. وسىعان بايلانىس­تى تاڭبالاۋعا جاتاتىن تاۋارلار تىز­بەسىن كەڭەيتۋگە ۋاقىتشا مورا­توري جاريالاۋ تۋرالى ماسەلە تالقىلانىپ جاتىر.

– قازىرگى تاڭدا قازاق­ستان­داعى كولەڭكەلى ەكو­نو­ميكانىڭ ۇلەسى 23،5% دەڭ­گەيىندە تۇر. بۇل كورسەتكىشتى تو­م­ەن­دەتۋگە تسيفر­لى تاڭبالاۋ­دىڭ قانشالىقتى پايداسى بار؟

– جالپى، تاۋاردى تاڭبالاۋ­دىڭ ءوزى كولەڭكەلى ەكونوميكا ۇلە­سىن قىسقارتۋعا باعىتتالعان. بۇل جۇ­يەنى بۇرىننان ەنگىزگەن ەل­دەر­دە كونتراباندالىق ءونىم اينالىمى 30%-عا دەيىن قىسقار­عانىن بايقاۋعا بولادى. سون­دىقتان تاۋارلاردى تسيفرلى ساي­كەستەندىرۋ ەكونوميكاعا ءتيىمدى شەشىم دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى. بۇل تۇتىنۋشىلارعا دا ءتيىمدى. ويتكەنى رەسمي ورگانداردا تىركەلمەگەن، تەكسەرىلمەگەن ونىمدەردىڭ ساپاسى دا كۇماندى. ال تاۋار تاڭبالانسا، ونىڭ ساپاسى، پايدالانۋ مەرزىمى، ەلگە كەلۋ مەرزىمى – ءبارى قاداعالانىپ وتىرادى. ەگەر ءونىمنىڭ جارامدىلىق مەرزىمى بىتسە، بىردەن الىنىپ تاستالادى. وسىلايشا، ازاماتتار ساپالى، دەنساۋلىعىنا زيان كەلمەيتىن تاۋارلارعا قول جەت­كىزەدى. سونىمەن قاتار تاۋار­لار­دى تاڭبالاۋ ادال باسەكەلەس­تىكتى دامىتۋعا دا ىقپال ەتە­دى. ادال وندىرۋشىلەر مەن يمپورت­تاۋ­شىلاردىڭ بيزنەسىن دامىتۋعا كومەكتەسىپ، وتاندىق كاسىپكەرلىكتى قولداۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.

تسيفرلى تاڭبالاۋ ساۋدا سالا­سىنداعى كەيبىر قوردالانعان ماسە­لەلەردى شەشۋگە دە كومەك­تەسەدى. ايتالىق، تاڭبالاۋ كەزىندە تاۋاردىڭ وندىرىلگەن ساتىنەن باس­تاپ، ەلىمىزگە جەتكىزىلۋ تىزبەگى تولىق باقىلاۋعا الىنىپ، قايدان شىققانى، كىم وندىرگەنى، قانداي جولمەن ساقتالعانى تۋرالى بار­لىق اقپارات قامتىلادى.

– جالپى، قازاقستاندا تاڭ­بالاۋدى ەنگىزۋدىڭ ناقتى قانداي جەتىستىكتەرىن اتاپ وتەر ەدىڭىز؟

– البەتتە، بۇگىنگە دەيىن تاۋار­دى تاڭبالاۋدىڭ قازاقستان­دىق تاجىريبەسىندە ءبىرتالاي جەتىس­تىك­كە قول جەتكىزدىك. مى­سالى، بىلتىر تەمەكى ونىم­دەرىن تاڭبالاۋ ەنگىزىلدى. ناتي­جەسىندە، قاعاز اك­تسيز­دىك ماركاسى الىنىپ تاستالدى. بۇل 2022 جىلى بيزنەسكە 450 ملن تەڭگەدەن استام قاراجاتتى ۇنەم­دەۋگە مۇمكىندىك بەردى.

2021 جىلى تسيفرلى كودپەن تاڭبالاناتىن تاۋار سانىنىڭ 219 ملن بۋماعا (23،5%) وسكەنى اتالدى. دەكلاراتسيالاناتىن ونىمگە دەگەن سۇرانىستىڭ وسۋىنە باي­لانىستى بالامالى تەمەكى ونىم­دەرىنىڭ يمپورتى 35%-عا ارتتى. تاڭبالاۋ مەن قاداعالاۋدى ەنگىزۋ ەسەبىنەن 2025 جىلعا دەيىن بيۋدجەتكە تۇسەتىن تۇسىمدەر 3 ملرد تەڭگەدەن اسادى دەپ جوسپارلانىپ وتىر.

– بىلتىر جىلدىڭ اياعىنا قاراي اياقكيىمدەر دە تاڭبالانا باستادى. بىراق وسىعان قاتىستى كوپتەگەن سىن-پىكىر ايتىلدى. اسىرەسە اياقكيىم ساتۋشىلار تاڭبالاۋدىڭ قىمباتقا تۇسكەنىن ايتىپ، شاعىمداندى...

– اياقكيىم تاۋارلارىن تاڭ­بالاۋعا قاتىستى تۋىنداعان ماسەلەنىڭ بارىنە تالداۋ جۇرگىزىپ، مىناداي ناتيجە الدىق: اياقكيىم­نىڭ ءبىر جۇبىن تاڭبالاۋعا جۇم­سالا­تىن جالپى شىعىندار: ءىرى ساتۋ­شىلار ءۇشىن 19،9 تەڭگەنى (اياقكيىم­نىڭ ورتاشا باعاسىنىڭ – 0،2%-ى)، ورتا كاسىپكەرلەر ءۇشىن 49،5 تەڭگەنى (اياقكيىمنىڭ ورتاشا با­عاسىنىڭ 0،5%-ى)، شاعىن بيز­نەس ءۇشىن 37،3 تەڭگەنى (اياقكيىم­نىڭ ورتاشا باعاسىنىڭ 0،4%-ى) قۇرادى.

بۇدان بولەك، «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسىمەن، سالالىق بيزنەس جانە قاۋىمداستىق وكىلدەرىمەن بىرلەسە قوعامدىق تىڭداۋلار وتكىزىلدى. تاۋارلاردى تاڭبالاۋدىڭ بىرىڭعاي وپەراتورى – «قازاقتەلەكوم» اق مىندەتتى تاڭبالاۋعا دايىندىق كەزىندە قازاقستان ءۇشىن اياقكيىم شىعاراتىن 45 شەتەلدىك زاۋىتپەن كەلىس­سوزدەر جۇرگىزدى. ولاردىڭ كوپ­شىلىگى رەسەي نارىعىنا ارنال­عان اياقكيىمدى 1،5 جىلدان بەرى تاڭ­بالاپ كەلەدى جانە ولار قازاق­ستاننىڭ كاسىپكەرلەرىنە دە كو­مەك­تەسۋگە دايىن ەكەنىن جەتكىزدى.

ال اياقكيىمگە ەنگىزىلەتىن كود­قا قاتىستى ايتساق، ەگەر تاۋار اينالىمى كوپ بولماسا، وندا تاۋارلارعا كود جازۋ ءۇشىن ارنايى جابدىق ساتىپ الۋدىڭ جانە باعدارلامالىق قامتاماسىز ەتۋ­دىڭ قاجەتى جوق. كاسىپكەرلەردەن بۇل تالاپ ەتىلمەيدى، وندىرۋشىلەر مەن يمپورتتاۋشىلار اقپاراتتىق جۇيەدە تاڭبالاۋ كودتارىن وزدەرى الادى جانە ولاردى ءوز بەتىنشە باسىپ شىعارا الادى.

ەلىمىزدە اياقكيىمنىڭ مىندەتتى تاڭبالانۋى ەنگىزىلگەن ساتتەن باس­تاپ، اياقكيىمنىڭ رەسمي يمپورتى 37،2-دەن 53،1 ملن جۇپقا دەيىن – 13 ملن جۇپقا (30%-عا) ۇلعايدى. تاڭبالاۋدى ەنگىزگەنگە دەيىن 2018-2020 جىلدارداعى وسى كەزەڭدە اياق­كيىم يمپورتىنىڭ كورسەتكىشى 35-39 ملن جۇپ ارالىعىندا قۇبى­لىپ تۇرعان ەدى. تاڭبالاۋدان كەيىن يمپورتتىڭ كۇرت سەكىرۋى نارىق­تىڭ «كولەڭكەدەن» شىققانىن جانە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باقى­لاۋى ءتيىمدى ەكەنىن ايعاقتايدى.

ايتپاقشى، كاسىپكەرلەرگە ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن 2022 جىلدىڭ ساۋىرىنە دەيىن ەلگە اكەلىنگەن اياق­كيىمدى (قالدىقتاردى) تاڭبا­سىز ساتۋعا رۇقسات ەتىلدى. بۇعان قوسا، شاعىن بيزنەستى قولداۋ ماق­سا­تىندا تاڭبالاۋ وپەراتورى 2022 جىلدىڭ 1 ناۋرىزىندا قالعان اياق­­كيىمدەردى تەگىن تاڭبالاۋ بويىن­شا اكتسيانى باستادى. اكتسيا بارىسىندا كاسىپكەرلەر وپەراتور قاراجاتى ەسەبىنەن تاڭبالاۋ كودتارىن باسىپ شىعارۋعا مۇمكىندىك الدى. كاسىپكەرلەردەن كەلىپ ءتۇسىپ جاتقان وتىنىشتەر دە جەردە قالعان جوق. ولاردىڭ ۇسىنىسىمەن بۇ­گىنگە دەيىن قازاقستانعا اكەلىن­گەن اياقكيىمدى تاڭبالاۋ مەرزىمىن ءبىر جىلعا ۇزارتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعانىن اتاپ وتكەن ءجون.

– تاڭبالاۋعا مىندەتتى تاۋارلار تىزىمىنە جاقىن ارادا قانداي تاۋارلار قوسىلۋى مۇمكىن، جالپى قانداي ونىمدەردى مىندەتتى تۇردە تاڭبالاۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

– ءبىرىنشى كەزەكتە كونترا­فاكتى­لىك ىقتيمالدىلىعى جوعارى تاۋارلاردى تاڭبالاۋ قاجەت. سا­پاسى مەن قاۋىپسىزدىگى حالىق دەن­ساۋلىعىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن كوپ­شىلىك تۇتىناتىن تاۋارلار مەن الەۋمەتتىك ماڭىزى بار تاۋار­لاردى تاڭبالاۋدى پىسىقتاۋ ماڭىزدى. سونداي-اق تاۋار توپتارىن قاراۋ كەزىندە ەاەو ەلدەرىنە ەكسپورتتالاتىن تاۋارلار لەگىنە ەرەكشە نازار اۋدارعان ءجون. بۇل جاعدايدا تاڭبالاۋ باسقا ەلدىڭ اۋماعىنا ەنگىزىلگەن تاڭبالاۋ تۇرىندەگى تەحنيكالىق كەدەرگىنى الىپ تاستاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ەندى دارىلىك زاتتاردى تاڭبا­لاۋ بويىنشا قاناتقاقتى جوبا تاجىريبەگە ەندى. بيىلعى شىلدە ايىنان باستاپ، 90 اتاۋلى دارىلىك زاتتى كەزەڭ-كەزەڭىمەن تاڭبا­لاۋ­عا دايىندىق جۇرگىزىلىپ جاتىر. بۇل قازاقستاندا وندىرىلەتىن جانە وتكىزىلەتىن دارىلىك زاتتاردىڭ – 1%-ى.

سونداي-اق قازىر ءوندىرۋشى زا­ۋىت­­­تاردا سۋدى تاڭبالاۋدىڭ تاجى­ري­بەسى قولعا الىندى («ارىس» مي­نە­رالدى سۋى»، Calipso، Tassay جانە ت.ب.). سونىڭ ناتيجەسى بويىنشا جاقىندا شەشىم قابىلدانادى.

بولاشاقتا مىندەتتى تاڭبا­لاۋعا جاتاتىن تاۋارلاردىڭ تىزبە­سى كەڭەيتىلۋى مۇمكىن. بىراق الدى­مەن تالداۋ جۇمىستارى جۇر­گى­زى­لەدى، ۇلتتىق مۇددەلەر دە ەسكەرى­لەدى، سودان كەيىن عانا شەشىم قابىلداناتىنىن ەسكەرتە كەتەيىن.

اڭگىمەلەسكەن

قىمبات توقتامۇرات،

«Egemen Qazaqstan»