قوعامدىق كەڭەستەردىڭ قادىرىن كەتىرمەيىك

بۇل ساۋالعا جاۋاپ ىزدەگەندە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ بيىلعى «جاڭا قازاقستان: جاڭارۋ مەن جاڭ­عىرۋ جولى» جولداۋىندا: ء«بىز ەلىمىزدە ازاماتتىق بەلسەن­دىلىكتى جانداندىرۋىمىز كەرەك. مەملەكەت پەن قوعامنىڭ سانالى ءارى سىندارلى سەرىكتەستىگىنە جول اشۋىمىز قاجەت. سول سە­بەپتى ورتالىق جانە جەرگىلىكتى ورگانداردىڭ، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ جانىنداعى قوعامدىق كەڭەستەردى دامىتىپ جاتىرمىز. مەن بىرنەشە رەت ولاردىڭ قىز­مەتىنە قاتىستى سىن ايتقان بولا­تىنمىن. دەگەنمەن بۇل كەڭەس­تەردىڭ وراسان زور ينستيتۋتتىق الەۋەتى بار. سونى تولىعىمەن جۇ­زەگە اسىرۋ كەرەك. بيىل مەنىڭ باس­تامام بويىنشا وسى كەڭەستەردىڭ قۇرامى جانە جۇمىس جوسپارى تۇبەگەيلى جاڭاراتىن بولادى»، دەگەن تۇجىرىمدى پىكىرى ويعا ورالادى.

راسىندا دا قوعامدىق كەڭەس­تەردىڭ ءبارى بىردەي تالاپ دەڭگە­يىنەن كورىنە الماعانى جانە ءوز الەۋەتىن تولىق پايدالانباعانى انىق. مۇنى ارنايى جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر دە ايعاقتاپ بەردى.

قازىر ەلىمىزدەگى قوعامدىق كەڭەس­­تەر­دىڭ سانى 251-گە جەتىپ، 3 801 بەلسەندى ازاماتتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ وتىر. قول­دانىس­تاعى زاڭناماعا سايكەس، وسى كون­سۋلتاتيۆتىك-كەڭەس­شى، بايقاۋشى ورگاندار مينيس­ترلىك­تەردىڭ جا­نە وبلىستاردىڭ، وبلىس­تىق ما­ڭىز­داعى قالالار مەن اۋداندار اكىم­دەرىنىڭ جانىنان قۇ­رىلعان.

رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى دەڭگەيلەردە شەشىمدەردى تالقىلاۋ مەن قابىلداۋ كەزىندە جۇرت­شى­لىقتىڭ پىكىرىن ەسكەرۋ، قوعامدىق باقىلاۋدى ۇيىمداستىرۋ، ورتالىق جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار قىزمەتىنىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋ ولاردىڭ باستى مىندەتتەرى بولىپ سانالادى. قوعامدىق كەڭەستەر جۇرتشىلىقتى تولعاندىراتىن ماسە­لە­لەر بويىنشا قوعامدىق تىڭداۋلار وتكىزۋ، قوعامدىق مونيتورينگ جۇر­گى­زۋ، قوعامدىق ساراپتاما جاساۋ، مەم­لەكەتتىك ورگاندار جۇمىسىنىڭ ناتي­جەلەرى تۋرالى ەسەپتەردى تىڭداۋ ارقىلى ىقپالدى قوعامدىق باقىلاۋ ورناتا الادى. الايدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى قوعامدىق كەڭەس­تەردىڭ 2021 جىلعى قىزمەتى تۋرا­لى ۇلتتىق باياندامادا اتاپ كور­سەتىلگەنىندەي، وتكەن جىلى جۇر­گى­زىلگەن ساۋالداماعا قاتىسقان رەس­پون­دەنتتەردىڭ 29،5 پايىزى عانا قوعام­دىق كەڭەستەر جۇمىسىن ءبىرشاما ءتيىمدى دەپ ساناعان. بۇل رەتتە ەل وڭىر­لەرىندەگى جاعداي اركەلكى ەكەنىن ايتقان ءجون.

ماسەلەن، ساۋالداما سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرگەن قاراعاندى وبلىسى تۇر­عىندارىنىڭ 81،9 پايىزى، اتىراۋ­لىقتاردىڭ 79،5 پايىزى، قوس­تانايلىقتاردىڭ 76،2 پايىزى جەر­گىلىكتى قوعامدىق كەڭەستەردىڭ قىز­مەتىنەن مۇلدەم حابارسىز بولىپ شىققان.

قوعامدىق كەڭەستەردىڭ جۇمىسىن ءتيىمدى دەپ نىق سەنىممەن باعالاعان تۇرعىندار سانى قىزىلوردا وبلىسىندا – 50 پايىز، تۇركىستان وبلى­سىندا – 38،2 پايىز، باتىس قازاق­ستاندا 20،5 پايىز بولعان. ال ساۋال­دا­ماعا قاتىسقان قوستاناي وبلىسى تۇرعىندارىنىڭ بىردە-بىرەۋى جەرگىلىكتى قوعامدىق كەڭەستەردىڭ جۇ­مىسى ءتيىمدى دەپ ساناماعان. وسى جونىن­دەگى كورسەتكىش قاراعاندى وبلىسىندا نەبارى 2،1 پايىزدى، ماڭعىستاۋ وبلىسىندا 2،4 پايىزدى، اقتوبە وبلىسىندا 3،5 پايىزدى، جامبىل وبلىسىندا 4،5 پايىزدى، سولتۇستىك قازاقستاندا 5،1 پايىزدى، الماتى قالاسىندا 5،8 پايىزدى قۇراعان.

مىنە، وسى الا-قۇلا مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ جۇمىسىن جۇيەلى جولعا قويىپ، جۇرتشىلىق كوكەيىندە جۇرگەن تالاي تۇيتكىلدى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تارقاتقان جانە ونىڭ نەگىزىندە ۇلت­تىق قۇرىلتاي ۇيىمداستىرۋدى ءھام قيلى زاماندا ەل بىرلىگىنىڭ باستاۋى بولعان دالا دەموكراتياسىن جاڭ­عىر­تۋدى ۇسىنىپ وتىرعان مەم­لە­كەت باسشىسىنىڭ يگى باستاماسى وڭىر­لەر­دىڭ اكىمدەرىنىڭ بارىنە بىردەي وي سالا قويماعان سياقتى.

شىنتۋايتىندا، وزدەرىن «جارتى پاتشا» ساناپ، سىن ايتقانعا سىزدانا قارايتىن كەيبىر اكىمدەر قوعامدىق كەڭەستەرگە دە بارىنشا ءامىر جۇرگىزۋ پيعىلىمەن ولاردىڭ قۇرامىنا تەك ءوز ىڭعايلارىنا جىعىلىپ تۇراتىن، ءتىپتى جاعىمپازدىق دەرتىنەن دە ساۋ ەمەس ادامداردى وتكىزۋگە كۇش سالاتىنى جاسىرىن ەمەس. سونىڭ سالدارىنان كەي ايماقتاردا جەرگىلىكتى بيلىك پەن بۇقارانىڭ سىندارلى ديالوگ الاڭدارى بولماي وتىر.

الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ پىكىرلە­رى­نە سۇيەنسەك، ەلىمىزدەگى قوعامدىق كەڭەستەردىڭ قىزمەتىن قايتا قاراۋدى تالاپ ەتەتىن ءۇش تەرىس ۇردىسكە جول بەرىلىپ كەلگەن. بىرىنشىدەن، وسى كون­سۋلتاتسيالىق-كەڭەسشى ورگان­دار­دىڭ قۇرامىن قالىپتاستىرۋ، ولار­دىڭ دەربەستىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن قام­تاماسىز ەتۋ ۇدەرىسى ونشا ايقىن ەمەس. قوعامدىق كەڭەستەر قۇرامىنىڭ كەمىندە ۇشتەن ەكىسى ازامات­تىق سەكتور وكىلدەرى بولۋعا تيىستىگى جونىن­دە­گى قاعيدا ءفورمالدى تۇردە ورىن­دال­عانىمەن، ولاردىڭ مۇشە­لى­گىنە كوبىنەسە ءوڭىر باسشىسىنىڭ ايتقا­نىنان شىقپايتىن بۇرىنعى مەم­لە­كەتتىك قىزمەتشىلەر مەن دەپۋتاتتار، بيۋدجەتتىك ۇيىمداردىڭ باس­­شى­لارى قابىلدانادى. ادەتتە جەر­­گى­لىكتى بيلىكتىڭ شەشىمىنە بالاما نۇسقا ۇسىنۋعا قابىلەتتى، سىني پىكى­رىن اشىق ايتا الاتىن تۇلعالارعا، وزىن­دىك پىكىرلەرى بار ساراپشىلار مەن عالىمدارعا، وپپوزيتسيا وكىلدەرى مەن قوعامدىق پىكىر كوشباسشىلارىنا جول جابىق. وسىنداي كەلەڭسىزدىك قوعامدىق كەڭەستەردىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ، ماڭىزىن كەمىتىپ كەلدى.

ەكىنشىدەن، قوعامدا ءارتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى تۋىنداعان نارازىلىقتى ازايتۋعا جەتە كوڭىل بولىنبەدى. جەرگىلىكتى دەڭگەيدە وپپو­زيتسيالىق جانە سىنشىلدىق كو­ڭىل كۇيدەگى ازاماتتار ءوز تالاپتارىن ايتىپ، كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى شەشۋ جولدارىن بيلىكپەن بىرلەسە قاراستىراتىن الاڭدار جوقتىڭ قاسى بولدى. مۇنىڭ ءوزى پرەزيدەنت ۇسىنعان «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىنا قايشى كەلىپ، قوعامداعى تۇراقسىزدىق قاۋپىن كۇشەيتتى.

ۇشىنشىدەن، قوعامدىق كەڭەستەر قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگى شامالى. جۇرت­شىلىق ولاردىڭ مۇشەلەرى جىلىنا بىرنەشە رەت جينالىپ، اكىم­دەر­دىڭ وڭىرلەردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونو­ميكالىق دامۋى تۋرالى ەسەپتە­رىن تىڭداعانىمەن، ەشقانداي وزەكتى ماسەلەنى كوتەرمەيدى دەگەن پىكىردە.

وسىعان وراي، قوعامدىق كەڭەس­تەر­دىڭ قىزمەتىن جەتىلدىرۋ ماق­ساتىندا «قازاقستان رەسپۋبلي­كاسىنىڭ كەي­بىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە قوعام­دىق كەڭەستەردىڭ قىزمەتى ماسە­لە­لەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىق­تىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ ازىر­لە­نىپ، پارلامەنتتە جان-جاقتى تال­قى­لانعاننان كەيىن وعان مەملەكەت باسشىسى 2021 جىلعى 3 قاڭتاردا قول قويعان. سونىمەن قاتار پرەزيدەنت حالىقتىڭ قوعامدىق كەڭەستەردىڭ قىزمەتىنە دەگەن سەنىمىن ارتتىرۋ جانە ازاماتتاردىڭ سىني پىكىرلەر ايتىپ، بالامالى ۇسىنىستار جاساۋى ءۇشىن شىنايى الاڭ قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا ۇكىمەت پەن وبلىستاردىڭ، نۇر-سۇلتان، الماتى جانە شىم­كەنت قالالارىنىڭ اكىمدەرىنە قو­عام­دىق كەڭەستەردىڭ قۇرامىنا سايا­سي پارتيالار، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم­دار، ازاماتتىق بەلسەندىلەر، بەي­بىت ميتينگىلەرگە قاتىسۋشىلار قاتا­­رىن­داعى سىندارلى وپپوزيتسيا وكىل­­دە­رىن ەنگىزۋ، سونداي-اق مەملە­كەت­تىك ورگاندار وكىلدەرىنىڭ سانىن ازايتۋ جونىندە تاپسىرما بەرگەن. بۇعان قوسا، ۇكىمەت مەملەكەتتىك ورگان­­دار­دىڭ قوعام الدىنداعى اشىق­­تىعى مەن ەسەپتىلىگىن ارتتىرۋ ماق­سا­­تىندا ازىرلەپ، پارلامەنت ءماجى­لىسى­نىڭ قاراۋىنا ەنگىزگەن «قوعام­دىق باقىلاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىندا دا قو­عامدىق كەڭەستەردىڭ ءرولىن ارت­تى­رۋ­عا مۇمكىندىك بەرەتىن جاڭا­شىل­دىق­تار بار.

ايتكەنمەن، وڭىرلەردە قوعامدىق كە­ڭەستەر­دىڭ جاڭا قۇرامىن قالىپ­تاستى­رۋعا قاتىستى داۋ-دامايلار ءالى تىيىلار ەمەس. مىسالى، بيىل سول­تۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ جانە پەتروپاۆل قالاسىنىڭ قوعامدىق كەڭەستەرىنە وسى ءوڭىردىڭ كاسىپوداقتار ورتالىعى ۇسىنعان 2 كانديداتتىڭ ەكەۋى دە وتكىزىلمەگەن. كاسىپوداقتار ورتالىعىنىڭ باسشىلىعى بۇعان «قوعامدىق كەڭەستەر تۋرالى» زاڭ­دى بۇزۋشىلىقتارعا بايلانىس­تى، سونىڭ ىشىندە قولدانىستاعى زاڭ­ناماعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر ەسكەرىلمەي، قوعامدىق كەڭەستەردى قالىپتاستىرۋ جونىندەگى جۇمىس توپتارىن بۇرىنعىشا سولتۇستىك قازاقستان وبلىستىق جانە پەتروپاۆل قالالىق ءماسليحاتتارىنىڭ حاتشىلارى باسقارعاندىعى سەبەپتى جول بەرىلدى»، دەپ ساناپ، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنت­تىگىنىڭ سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى بويىنشا دەپارتامەنتىنە شا­عىم جولداپتى. ال وسىنداي كەرى تارتۋشىلىقتاردىڭ كىمدەرگە كەرەكتىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى...