ادىلەتتى قوعام قۇرۋ ەندى وزىمىزگە بايلانىستى

مەملەكەت باسشىسىنىڭ سودان كەيىن قابىلداعان ساياسي رەفورمالار توپتامالارى مەن جۋىردا جاريالاعان «جاڭا قازاقستان: جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋ جولى» جولداۋى پرەزيدەنتتىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ دەمو­كراتيالىق دامۋ باعىتىن بەرىك ۇس­تانىپ، جۇيەلى ىسكە اسىرىپ كەلە جاتقانىن ايعاقتادى. ارينە، بۇل رەتتە بيىلعى جولداۋدىڭ ءمان-ماڭىزى ايرىقشا.

وسى باعدارلامالىق قۇجاتتا مەملە­كەت باسشىسى كوپشىلىك كوكەيىندە كوپتەن جۇرگەن، بۇقارالىق كوممۋنيكاتسيا قۇرال­دارىندا اشىق ايتىلىپ، وتكىر پىكىرسايىس تۋعىزعان وزەكتى ماسەلەلەردى وڭ شەشىپ، قوعامىمىزدى ودان ءارى دەموكرا­تيالاندىرۋعا باعىتتالعان باس­تامالارىن ۇسىنىپ وتىر.

«قاعاز بەتىندە عانا جۇزەگە اسىرىل­عان، بىراق شىندىققا ەش جاناسپايتىن جالعان تابىستارعا ماساتتانىپ وتىراتىن زامان كەلمەسكە كەتتى. حالىققا كوپىر­مە ءسوز، بوس ۋادە ەمەس، كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاۋعا بولاتىن وڭ وزگەرىستەر كەرەك.

ءبىز كەز كەلگەن ماسەلەنى اشىق ايتىپ، ونى شەشۋدىڭ وڭتايلى جولدارىن بىرگە ىزدەۋىمىز قاجەت. ەكونوميكاداعى، ساياساتتاعى جاساندى مونوپوليالاردى تۇبىرىمەن جويۋعا ءتيىسپىز. ونىڭ ورنىنا اشىق ءارى ءادىل باسەكە ورناتۋ  وتە ماڭىزدى. سەبەبى ناعىز باسەكە بولعاندا عانا حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى ارتىپ، جاعدايى جاقسارادى»، دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ، ەڭ الدىمەن، باسقارۋدىڭ قازىرگى سۋپەرپرەزيدەنتتىك ۇلگىسىنەن مىقتى پارلامەنتى بار پرەزي­دەنتتىك رەسپۋبليكاعا ءبىرجولا كوشۋ تۋرالى ۇسىنىسى وتە ماڭىزدى. ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارىندا تۋىنداعان اۋىر ەكونوميكالىق داعدارىستى جويۋ، جاڭا نارىقتىق قاتىناستارعا كوشۋ كەزىندە ءوزىن اقتاعان سۋپەرپرەزيدەنتتىك جۇيە ودان كەيىنگى كەزەڭدە سىر بەرىپ، قوعامنىڭ دەموكراتيالىق جولمەن دامۋىن تەجەۋشى فاكتورعا اينالعانى انىق.

ء«بىز قاسىرەتتى قاڭتاردان مىناداي ماڭىزدى ساباق الدىق: مەملەكەتتەگى ەڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعانىڭ قولىندا بارلىق وكىلەتتىكتىڭ شوعىرلانۋى وعان جاقىن تۇلعالار مەن قارجىلىق-وليگار­حيا­لىق توپتاردىڭ ىقپالىن ورىنسىز كۇشەيتەدى. سوسىن ولار مەملەكەتتى جەكە مەنشىگى سياقتى كورە باستايدى. قاي ەلدە بولسا دا تامىر-تانىستىق كادر ىرىكتەۋ ءىسىن بۇرمالاپ، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ تامىر جايۋىنا اكەپ سوقتىرادى. تامىر-تانىستىق پەن رۋشىلدىق قۇردىمعا باس­تايتىنىن ناقتى ۇعىنۋ قاجەت. مۇنداي قارىم-قاتىناس شاعىن عانا توپتىڭ شالقىپ ءومىر سۇرۋىنە جول اشادى. ال وزگە­لەردى ءومىرىنىڭ ەشقانداي بولاشاعى جوق ەكەنىنە ءبىرجولا مويىنسۇنىپ، تەك ولمەس­تىڭ كۇنىن كورۋ ءۇشىن ارپالىسۋعا ماجبۇرلەيدى.

بارلىق ازاماتقا بىردەي مۇمكىندىك بەرىلەتىنىنە مەملەكەت باسشىسى مىزعى­ماس كەپىل بولۋعا ءتيىس. سوندىقتان پرە­زي­دەنت­تىڭ جاقىن تۋىستارىنا ساياسي مەم­­­لەكەت­تىك قىزمەتشى بولۋعا جانە كۆازي­­مەم­لەكەتتىك سەكتوردا باسشىلىق لاۋازىمداردى يەلەنۋگە زاڭ جۇزىندە تىيىم سالىنادى. مۇنداي نورمانى كونستيتۋتسياعا ەنگىزسەك تە ارتىق بولمايدى دەپ سانايمىن»، دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ. وسىلايشا، ءوز بيلىگىن شەكتەي بىلگەن سينگاپۋردىڭ العاشقى پرەمەر-ءمينيسترى لي كۋان يۋ سىندى ايگىلى سايا­سي كوشباسشىلاردىڭ قاتەلەسپەگەنى، كەز كەلگەن مەملەكەتتى ىشىنەن ءىرىتىپ، جەگىدەي جەيتىن باستى جاۋ – سىبايلاس جەمقورلىقتى تۇبەگەيلى جەڭىپ، ءوز ەلدەرىن ورلەۋ جولىنا جەتەلەگەنى الەم تاريحىنان بەلگىلى.

مەملەكەت باسشىسى بيىل Amanat پارتياسىنىڭ توراعالىعىنان باس تارتاتىنىن مالىمدەپ، پرەزيدەنت ءوز وكىلەتتىگىن اتقارۋ كەزەڭىندە پارتياعا مۇشەلىگىن توقتاتا تۇرۋعا مىندەتتى ەكەنىن زاڭ جۇزىن­دە رەسىمدەۋدى ۇسىنعانى ەلىمىزدەگى ساياسي باسەكەنى قىزدىرۋعا قولايلى مۇمكىندىك تۋعىزادى. بۇعان قوسا، وڭىرلەر اكىمدەرى مەن ولاردىڭ ورىنباسارلارىنىڭ پارتيا فيليالدارىندا قوسىمشا لاۋازىم يە­لەنۋلەرىنە زاڭ جۇزىندە تىيىم سالىن­باقشى. شىنتۋايتىندا، بۇعان دەيىن اكىم­دەرگە جەرگىلىكتى جەرلەردە ء«اي دەر اجا، قوي دەر قوجا بولماي»، كەيبىرەۋلەرى وزدەرىن «جارتى پاتشا» سەزىنىپ، «قولىنان كەلىپ تۇرعاندا قونىشىنان باسىپ» جۇر­گەنى بەلگىلى. ولار بيلەۋشى پار­تيا فيليالدارىنىڭ توراعالارى بول­عان­­دىقتان، بارلىق دەڭگەيدەگى ماسلي­حات­تارعا ء«وز ادامدارىن» سايلاتىپ، وكىل­دى ورگاندارعا دا بيلىك جۇرگىزىپ كەلە­دى. ەندى، پرەزيدەنت ۇسىنعانداي، پارتيا ۇيىمدارىنىڭ اتقارۋشى بيلىكپەن ارا جىگى اجىراتىلۋى، ءماسليحاتتاردىڭ تۇراق­تى توراعالارى ينستيتۋتى ەنگىزىلۋى اكىم­دەر­دىڭ وكىلەتتىگىن ايتارلىقتاي شەك­تەپ، ولاردىڭ قىزمەتىنە قوعامدىق باقى­لاۋدى كۇشەيتۋگە ءتيىس.

سەنات دەپۋتاتتارىنىڭ سانى – 5-كە، ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ سانى 9-عا قىسقارتىلاتىنى، جوعارعى پالاتا­نىڭ وكىلەتتىگى وزگەرتىلىپ، ول الداعى ۋا­قىت­تا، نەگىزىنەن، وڭىرلەردىڭ مۇددەسىن قورعاۋمەن اينالىساتىنى، سونداي-اق قازاق­ستان حالقى اسسامبلەيا­سىنىڭ قو­عام­دا لەگيتيمدىلىگى كۇمان تۋعى­زىپ كەل­گەن پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسىن­داعى كۆوتاسى جويىلاتىنى دا جۇرتشى­لىق پىكىرى ەسكەرىلگەن دۇرىس شەشىم­دەر بولدى. ءماجىلىس قابىلداعان زاڭ جوبالارىن سەناتتىڭ بۇرىنعى تارتىپ­پەن قايتا تالقىلاپ قابىلداۋى توقتا­تىلىپ، سەناتورلارعا ماجىلىسمەندەر قابىلداعان زاڭ جوبالارىن ماقۇلداۋ نەمەسە ماقۇلداماۋ قۇقىعى عانا بەرىلە­تىنى تومەنگى پالاتانىڭ بەدەلىن نىعاي­تىپ قانا قويماي، زاڭ شىعارۋ ۇدەرى­سىن الدەقايدا جەدەلدەتۋگە مۇمكىندىك بە­رەدى. رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ ساپالى ورىندالۋىنا باقىلاۋدى كۇشەيتۋ ماق­ساتىندا ءماجىلىس ەسەپ كوميتەتىنىڭ ورنىنا قۇرىلاتىن جوعارى اۋديتورلىق پالاتا توراعاسىنىڭ ەسەبىن جىلىنا ەكى رەت تىڭداۋ قۇقىعىنا يە بولاتىنى دا ماجىلىسمەندەردىڭ مارتەبەسىن عانا ەمەس، جاۋاپكەرشىلىگىن دە ارتتىرا تۇسەدى.

پرەزيدەنت ەلىمىزدىڭ سايلاۋ زاڭناما­سىن جەتىلدىرۋ جونىندە ايتىلىپ جۇرگەن سىني پىكىرلەرگە دە قۇلاق اسىپ، ارالاس سايلاۋ جۇيەسىن ەنگىزۋگە باستاماشىلىق جاساپ وتىر. راسىندا دا، قازىر پارتيا­دا جوق ازاماتتاردىڭ ءماجىلىس تۇگىل، ماسليحاتقا دا سايلانا المايتىنى – اتا زاڭىمىزعا سايكەستىگى كۇمان تۋعىزاتىن جايت. ەندى، پرەزيدەنت ۇسىنعانداي، ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ 70 پايىزى – پروپورتسيالىق، 30 پايىزى ماجوريتارلىق تاسىلمەن سايلاناتىنى وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرارى داۋسىز. تاياۋ كەلەشەكتە پارلامەنتتە جۇرت ءالى كۇنگە ۇمىتپاي، ساعىنا ىزدەيتىن شەرحان مۇرتازا سىندى بەلگىلى دە بەلسەندى، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى ناعىز حالىق قالاۋلىلارى پايدا بولادى دەپ ويلايمىز. ارالاس سايلاۋ ۇلگىسى وبلىستار مەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالارداعى ءماسليحاتتار سايلاۋىنا دا ەنگىزىلەتىنى، سونداي-اق اۋداندىق جانە قالالىق ءماسليحاتتار سايلاۋى تولىعىمەن ماجوريتارلىق جۇيەگە كوشىرىلەتىنى – ەل ىشىن­دەگى بەدەلدى دە پاراساتتى ازامات­تار­دىڭ ساياسات ساحناسىنا شىعۋىنا جول اشپاق.

الداعى ۋاقىتتا ەلىمىزدەگى ساياسي پارتيالار سانى دا كوبەيە تۇسپەك. سەبەبى مەملەكەت باسشىسى پارتيالاردى تىركەۋ رەسىمىن الدەقايدا جەڭىلدەتۋدى ۇسىنىپ وتىر. سونىمەن قاتار ءادىل دە اشىق سايلاۋ وتكىزۋ ءۇشىن الەمدەگى ۇزدىك تاجىريبەلەر زەرتتەلىپ، بىرتىندەپ ەنگىزىلمەكشى. تاعى ءبىر جاڭاشىلدىق – دەپۋتاتتىققا كانديداتتار مەن پارتيالاردىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى ۇگىت-ناسيحاتىن زاڭداستىرۋ. سونداي-اق سايلاۋدىڭ ءادىل ءوتۋىن قاداعا­لاي­تىن بايقاۋشىلاردىڭ قىزمەتى دە زاڭ ارقىلى رەتتەلمەكشى. ال سايلاۋدى ۇيىم­داس­تىرۋ جانە وتكىزۋمەن اينالىساتىن اۋماق­تىق سايلاۋ كوميسسيالارى بۇدان بىلاي كاسىبي تۇردە جۇمىس ىستەيتىن بولادى.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى باستاماسى – اتا زاڭ ەرەجەلەرى­نىڭ مۇلتىكسىز ساقتالۋىن قاداعالايتىن كونس­­تيتۋتسيالىق سوت قۇرىلاتىنى. وسى ورايدا قازىرگى كونستيتۋتسيالىق كەڭەس­­كە ازاماتتار زاڭ نورمالارى بويىن­شا تۇسىنىكتەمە الۋ ءۇشىن تىكەلەي جۇگىنە الماي كەلگەندىگىن ايتقان ءجون. مۇنداي قۇقىق ءتىپتى پارلامەنتتىڭ جەكەلەگەن دەپۋتاتتارىنا دا بەرىلمەي، جوعارى زاڭ شىعارۋشى ورگان مۇشەلەرى جالپى سانىنىڭ بەستەن بىرىنەن كەم بولمايتىن دەپۋتاتتار توبىنا عانا بەرىلگەن. ەندى، ماسەلەن، جاسىنا بايلانىستى زەينەتاقىلارىن ەسەپتەۋ كەزىندە موڭعوليادا جوعارى وقۋ ورنىندا وقىعان جانە اسكەري قىزمەت اتقارعان ۋاقىتتارى ەڭبەك وتىلىنە جاتقىزىلماي، ەداۋىر قار­جى­دان قاعىلىپ، «كونستيتۋتسيالىق قۇقى­عىمىز بۇزىلدى» دەپ رەنجىپ جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ كونستيتۋتسيالىق سوتقا تىكەلەي شاعىمدانۋلارىنا مۇمكىن­دىك تۋعالى تۇر.

پرەزيدەنتتىڭ وسىعان دەيىن تەك اسا اۋىر قىلمىستار بويىنشا ۇكىم شىعا­رىپ كەلگەن القابيلەر قاراۋىنا بەرى­لەتىن ىستەردىڭ ساناتىن كەڭەيتۋدى ۇسىن­عانى ەلىمىزدىڭ سوت جۇيەسىن دەموكراتيالان­دى­رىپ، ونداعى پاراقورلىقتى تىيۋعا ىق­پالىن تيگىزەتىن قادام دەپ بىلەمىز.

ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ (ۇقسك) ورنىنا قۇرامى جاعىنان اۋقىم­دى ۇلتتىق قۇرىلتاي قۇرۋ ۇسى­نىل­عانى دا – ەلىمىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىندە سونى سەرپىلىس تۋعىزاتىن باس­تاما. «جاڭا قۇرىلىم ۇلتتىق كەڭەستىڭ قىز­مەتىن جالپىحالىقتىق دەڭگەيدە جالعاستىرادى»، دەدى مەملەكەت باسشىسى. وسى رەتتە الەۋمەتتىك جەلىلەردە ايتىلىپ جۇرگەن: «مۇنداي قۇرىلتاي بولسا، پارلامەنتتىڭ قاجەتى قانشا؟» دەگەن پىكىر جاڭساق ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. ويتكەنى قازىرگى ۇقسك-دە جانە جاڭادان قۇرىلاتىن ۇلتتىق قۇرىلتايدا قوعامدا تۋىنداعان وزەكتى ماسەلەلەر كوتەرىلىپ، ولاردى شەشۋ جولدارى قاراستىرىلادى. ولار – پرەزيدەنتتىڭ جانىنداعى كونسۋل­تاتيۆتىك-كەڭەسشى ورگاندار. ال پارلامەنت – زاڭ شىعارۋمەن جوسپارلى تۇردە اينالىساتىن ەڭ جوعارى وكىلدى ورگان.

پرەزيدەنت جاقىن ارادا مەملەكەتتىك اپپارات قىزمەتىن بيۋروكراتيادان ارىلتۋ تۋرالى جارلىققا قول قوياتىنىن حابارلاي كەلىپ: «بۇل قۇجات مەملەكەتتىك ورگاندارداعى ىشكى راسىمدەردى تۇبەگەيلى قايتا قاراپ، زاڭ شىعارۋ جانە بيۋدجەت ۇدەرىستەرىن وڭتايلاندىرۋدىڭ باستاۋىنا اينالادى»، دەدى. سىبايلاس جەمقور­لىقپەن استاسىپ جاتقان بيۋروكرا­تيالىق كەدەرگىلەردەن زاپى بولعان حالىق بۇل جاڭالىقتى قۋانا قابىلدادى.

«ساياسي ترانسفورماتسيا بۇكىل سالادا تامىر-تانىستىق پەن مونوپوليانى تۇبىرىمەن جويىپ، ادال ءارى ءادىل «ويىن ەرەجەسىن» قالىپتاستىرۋدى كوزدەي­دى. بىراق وسى نيەت پەن جۇمىس قارقى­نى جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي ۇناي بەرمەي­تىنى انىق. ءبارىن دە بارماق باستى، كوز قىس­تىمەن شەشىپ ۇيرەنگەن ادامدار بۇعان دەيىنگى ارتىقشىلىقتارى مەن تابىس كوزدەرىن جوعالتىپ الۋدان زارە-قۇتى قالماي قورقۋدا»، دەپ پرەزيدەنت اشىق ايتقانداي، بيىلعى جولداۋدا بەلگىلەنگەن ساياسي رەفورمالارعا قوعامداعى كەرىتارت­پا كۇشتەر كەدەرگى كەلتىرىپ، ولاردى ادەت­­تەگىشە فورماليزمگە اينالدىرۋعا، ۇسى­نىل­عان جاڭاشىلدىقتاردى ءوز مۇددەلەرى­نە پايدالانۋدىڭ نەشە ءتۇرلى قيتۇرقى اي­لا-شارعىلارىن قولدانۋعا تىرىسۋ­لارى ابدەن مۇمكىن. اسىرەسە «جارتى پاتشالار» امىرلەرىن جۇرگىزىپ تۇرعان جەرگى­لىك­تى جەرلەردە. سوندىقتان دا ەلىمىزدىڭ دەموكراتيالىق جولمەن العا باسۋىن جان-جۇرەگىمەن قالايتىن سانالى ازاماتتار وسىناۋ سىندارلى كەزەڭدە ۇيىمشىلدىق تانىتىپ، بىلەك بىرىكتىرىپ، مەملەكەت باسشىسى العا قويعان ماڭىزدى مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋعا كوپ بولىپ جۇمىلسا، يگى. جاڭا قازاقستاندى ءھام ادىلەتتى قوعامدى قۇرۋ ەندى وزىمىزگە بايلانىستى.