«بيازى» رەيدەر قىلمىسكەر ەمەس پە؟..

بۇل رەتتە ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت: ەلىمىز نارىقتىق قاتىناستارعا كو­شىپ، جەكەمەنشىك شارۋاشىلىق قۇ­رى­لىمدارى كوپتەپ پايدا بولعان وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى مەن وسى عاسىردىڭ باس كەزىندە رەيدەرلىكتىڭ «قارا سۇلباسى» بويىنشا جوعارى جاقتا قولداۋشىسى جوق تالاي كاسىپكەردىڭ تابىستى شاعىن جانە ورتا كاسىپورىندارىن پاراقور شەنەۋنىكتەر مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنگەن رەيدەرلەر كۇشتەپ الىپ قويعان ەكەن. ولار وسى ماقساتپەن ءتىپتى بىرەۋدىڭ بيزنەسىن تارتىپ الىپ، ساۋداعا سالاتىن حولدينگتەر قۇرۋعا دەيىن بارىپ، قىلمىستىق «كاسىپپەن» جۇيەلى تۇردە اينالىسقان كورىنەدى. ال كەيىنگى جىلدارى مۇنداي تىم دو­رە­كى «قارا رەيدەرلىك» كۇرت ازايىپ، ەسەسىنە، سىرت كوزگە ء«بارى زاڭدى» سياق­تى الدامشى اسەر قالدىراتىن، نەگىزىنەن، ءىرى كومپانيالاردى ولاردىڭ باسشىلارىنا كورپوراتيۆتىك شانتاج جاساۋ ارقىلى ءتيىمسىز شارتقا قول قوي­عىزۋ سياقتى جولمەن يەمدەنىپ الۋ­دى كوزدەيتىن «اق رەيدەرلىك» پەن كوبى­نەسە شاعىن جانە ورتا كاسىپ­ورىن­داردىڭ قۇجاتتارىن قولدان جاساپ، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باسشى قىزمەتكەرلەرىنە پارا بەرۋ ارقىلى بىرەۋدىڭ بيزنەسىن زاڭدى بەلدەن باسا يەمدەنىپ كەتەتىن «سۇر رەيدەرلىك» بە­لەڭ العان. مۇنداي قيتۇرقىسى كوپ قىلمىستاردى اشكەرەلەۋ دە وڭاي ەمەس ەكەن.

وسىعان وراي، پرەزيدەنت تاپسىرماسىنا سايكەس پارلامەنت دەپۋتاتتارى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلە­رىنە رەيدەرلىككە قارسى كۇرەستى كۇشەيتۋ، كاسىپكەرلىك قىزمەتتى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن لاۋازىمدى ادامداردىڭ زاڭسىز ارا­لاسۋىنان قورعاۋ جانە باعالى مەتال­داردىڭ زاڭسىز اينالىمىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن شارالاردى كۇشەيتۋ ماسە­لەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ ازىرلەپ، وعان مەملەكەت باسشىسى 2021 جىلعى 2 شiلدەدە قول قويدى.

بۇل زاڭ قىلمىستىق كودەكستىڭ رەيدەرلىك تۋرالى 249-بابىنىڭ شىن مانىندە تەك «اق رەيدەرلىككە»، ياعني كورپوراتيۆتىك داۋلاردى رەتتەۋگە ارنالعان بۇرىنعى نۇسقاسىن ايتارلىقتاي تولىقتىرىپ، وسى قىلمىس تۇرلەرى ءۇشىن بەلگىلەنەتىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتى اناعۇرلىم كۇشەيتتى. اتاپ ايتساق، وندا ازاماتتاردىڭ نەمەسە ۇيىمداردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىنە ەلەۋلى زيان كەلتىرۋگە الىپ كەلگەن جينالىستىڭ، وتىرىستىڭ حاتتامالارىنا داۋىس بەرۋشiلەردiڭ سانى نەمەسە داۋىس بەرۋ ناتيجەلەرi تۋرالى كورiنەۋ انىق ەمەس مالiمەتتەردi ەنگiزۋ، جالعان سەنiمحاتپەن اكتسيونەردiڭ، قاتىسۋشىنىڭ نەمەسە باسقارۋ ورگانى مۇشەسiنiڭ اتىنان داۋىس بەرۋ جولىمەن داۋىس بەرۋ ناتيجەلەرiن قاساقانا بۇرمالاۋ ارقىلى باعالى قاعازداردى ارتىقشىلىقپەن ساتىپ الۋ قۇقىعىن بۇزۋ، زاڭدى تۇلعانىڭ قۇرىلتاي قۇجاتتارىن، مورلەرىن ۇس­تاپ قالۋ جولىمەن ونى باسقارۋعا قاساقانا كەدەرگىلەر كەلتىرۋ ارقىلى سول زاڭدى تۇلعاعا قاتىسۋ ۇلەسىنە مەنشىك قۇقىعىن، ونىڭ مۇلكى مەن باعالى قاعازدارىن زاڭسىز يەمدەنۋ – مۇلكi تاركiلەنiپ، بەلگiلi بiر لاۋازىمداردى اتقارۋ قۇقىعىنان ەكi جىلعا دەيiنگi مەرزiمگە ايىرا وتىرىپ، بەس مىڭ ايلىق ەسەپتiك كورسەتكiشكە دەيiنگi مولشەردە ايىپپۇل سالۋعا نە سول مولشەردە تۇزەۋ جۇمىستارىنا نە ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز ساعاتقا دەيىنگى مەرزىمگە قوعامدىق جۇمىستارعا تارتۋ­عا نە بەس جىلعا دەيiنگi مەرزiمگە باس بوستاندىعىن شەكتەۋگە نە سول مەر­زiم­گە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جازا­لانادى. ازاماتتاردىڭ نەمەسە ۇيىم­داردىڭ قۇقىقتارىنا نەمەسە مۇددەلەرىنە ەلەۋلى زيان كەلتىرۋگە الىپ كەلگەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ، باقىلاۋشى نەمەسە وزگە دە ۋاكىلەتتى ورگانداردىڭ زاڭدى تۇلعاعا قاتىستى تەكسەرۋلەر ۇيىمداستىرۋى نەمەسە ولارعا باستاماشىلىق جاساۋى، شەك­تەۋ، تىيىم سالۋ شارالارىن قابىل­داۋى نە سوت تارتىبىمەن قابىلداۋ ناتيجەسىندە مەنشىك يەسىن وسى زاڭدى تۇلعانى، وعان قاتىسۋ ۇلەسىن، باعالى قاعازدار مەن وزگە دە م ۇلىكتى يەلىكتەن شىعارۋعا ماجبۇرلەۋ جولىمەن سول زاڭدى تۇلعاعا قاتىسۋ ۇلەسىنە مەنشىك قۇقىعىن، ونىڭ مۇلكىن نەمەسە باعالى قاعازدارىن زاڭسىز يەمدەنۋ – مۇلكى تاركىلەنىپ، بەلگىلى ءبىر لاۋازىمداردى اتقارۋ نەمەسە بەلگىلى ءبىر قىزمەتپەن اينالىسۋ قۇقىعىنان بەس جىلعا دەيىن­گى مەرزىمگە ايىرا وتىرىپ، جەتى جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىن شەكتەۋگە نە سول مەرزىمگە باس بوستان­دىعىنان ايىرۋعا جازالانادى. اتال­عان قىلمىستار ادامدار توبىنىڭ الدىن الا ءسوز بايلاسۋىمەن; بiرنەشە رەت; قىزمەت بابىن پايدالانا وتىرىپ جاسالسا – مۇلكi تاركiلەنiپ، بەلگiلi بiر لاۋازىمداردى اتقارۋ نەمەسە بەلگiلi بiر قىزمەتپەن اينالىسۋ قۇقىعىنان سەگىز جىلعا دەيiنگi مەرزiمگە ايىرا وتىرىپ، بەس جىلدان سەگىز جىلعا دەيiنگi مەرزiمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جازالانادى. وسىنداي ءىس-ارەكەتتەردى قىلمىستىق توپ جاساسا – مۇلكi تاركiلەنiپ، بەلگىلى ءبىر لاۋازىمداردى اتقارۋ قۇقىعىنان ون جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە ايىرا وتىرىپ، ال مەملەكەتتiك فۋنكتسيالاردى ورىنداۋعا ۋاكiلەتتiك بەرiلگەن ادامدار جاساعان بولسا – مۇلكى تاركىلەنىپ، بەلگiلi بiر لاۋازىمداردى اتقارۋ قۇقىعىنان ءومىر بويىنا ايىرا وتىرىپ، سەگىز جىلدان ون ەكى جىلعا دەيiنگi مەرزiمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جازالانادى.

كاسىپكەرلەردى نەگىزسىز قىلمىستىق قۋ­د­ا­لاۋ­­دان قورعاۋ ماقساتىندا قىل­­­مىستىق-­پروتسەس­تىك كودەكستىڭ 105-بابىنا تۇزەتۋ ەنگى­­­زى­لىپ، ولاردىڭ وزدەرىن ۇستاپ الۋ، كۇدىكتى دەپ تانۋ، لاۋازىمىنان شەتتەتۋ، سانكتسيا­لانباعان قا­راپ-تەكسەرۋدى، ءتىنتۋدى، الۋدى جۇرگى­زۋ، م ۇلىك­كە بيلىك ەتۋىن ۋاقىتشا شەكتەۋ، م ۇلىكپەن مامىلەلەر جانە وزگە دە وپەراتسيالار جاساۋىن توقتاتا تۇرۋ كەزىندەگى زاڭدى بۇزۋشىلىق تۋرالى شاعىمدارى الىنعان كەزىنەن باس­تاپ ءۇش تاۋلىك ىشىندە قارالۋعا جاتاتىن بولىپ شەشىلدى. پروكۋرورلارعا سوتقا دەيىنگى تەرگەۋدىڭ مەرزىمىن قايتا قاراپ، اقىلعا سىياتىن ۋاقىت بەلگىلەۋ قۇقىعى بەرىلدى. كاسىپكەرلەردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا باعىتتالعان وزگە دە شارالار قاراستىرىلعان.

الايدا وتكەن جىلى قولدانىستاعى زاڭناماعا رەيدەرلىككە قاتىستى ەنگى­زىل­گەن وزگەرىستەردىڭ ىسكە اسىرىلۋى ازىرگە كوڭىل كونشىتپەيدى. وتكەن جى­لى تەك قاراعاندى قالاسىنداعى ءبىر جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىك قۇرىلتايشىلارىنىڭ اراسىنداعى داۋ-داماي بويىنشا جەرگىلىكتى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىلمىستىق كودەكستىڭ 249-بابى («رەيدەرلىك») بويىنشا قوزعاعان قىلمىستىق ءىس كەيىن 385-بابىنا («جالعان قۇجات­تاردى، ءمورتابانداردى، مورلەردى، بلانكىلەردى، مەملەكەتتىك پوشتا تولە­مى بەلگىلەرىن، مەملەكەتتىك ناگرا­دا­لار­دى قولدان جاساۋ، دايىنداۋ نەمە­سە وتكىزۋ») اۋىستىرىلىپتى. ال «رەيدەرلىك» بابى بو­يىنشا 2016 جىلى 1 ادام عانا سوتتالعان. ودان كەيىنگى جىلدارى وسى قىلمىس دەرەكتەرى بويىنشا ءبىرسىپىرا ءىس سوت­قا جولدانعانىمەن، كىنالىلەر انىقتالماعان. سوندىقتان دا بولار، باس پروكۋراتۋرانىڭ قۇ­قىق­تىق ستاتيس­تيكا جانە ارنايى ەسەپ­كە الۋ جونىندەگى كوميتەتىنىڭ بىل­تىرعى جىلعى ەسەبىندە بىرقاتار قىل­مىس تۇرلەرىنىڭ ناقتى سانى كورسە­تىلگەنىمەن، رەيدەرلىك تۋرالى ەش­قان­­داي مالىمەت جوق. مۇنىڭ ءوزى «ەلى­­­­مىزدىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى پرە­زيدەنتىمىز «مەملەكەتكە قارسى قىل­مىس» دەپ ساناپ وتىرعان كەلەڭسىز قۇبىلىستى اشكەرەلەۋگە ق ۇلىقسىزدىق پەن دارمەنسىزدىك تانىتىپ وتىرعان جوق پا؟..» دەگەن كۇماندى ويعا جەتەلەيدى. شىنتۋايتىندا، مەملەكەت باسشىسى ايتقانداي، شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە قاتىستى رەيدەرلىك ارەكەتتەر جيىلەپ كەت­كەنى انىق. ماسەلەن، 2020 جىلى «اتا­مەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسىنا رەيدەرلىك دەرەكتەرى جايلى 13 كاسىپكەردەن شاعىم تۇسكەن. ال رەيدەرلەردىڭ قورقىتىپ-ۇركىتۋىنە شىداماي، ءوز قولىمەن قۇرعان، ماڭداي تەرىمەن وركەندەتكەن بيزنەسىنەن ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا ايىرىلىپ قالعان جانداردىڭ سانى قانشا ەكەنى ءبىر اللاعا عانا ايان.

بۇعان قوسا، كەيىنگى كەزدەرى «سەنگە­نىنەن سۇيەنگەنى كۇشتى» كەيبىر بايلار ارام جولمەن تاپقان ميلليونداعان-ميللياردتاعان دوللار قاراجاتتارىن بۇرىنعىشا شەتەلدەرگە جىلىستاتۋ­دان تايسالىپ، وتاندىق تابىستى كوم­پا­نيالاردى ارزانعا ساتىپ الۋعا كوشىپ­­تى. مىسالى، بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن استاناداعى ءوز بايلىعىن جا­ريالامايتىن، قۇرىعى وتە ۇزىن ولي­گارحتاردىڭ ءبىرى كوكشەتاۋدا سىر­­تىندا ەشقانداي «كوكەسى» جوق، ادال دا قاجىرلى ەڭبەگىمەن بيزنەسىن دوڭگەلەتىپ وتىرعان كاسىپكەرگە ءوز وكىلدەرىن جىبەرىپ، «كومپانيا­سىن ساتپاسا، الداعى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ تەكسەرىستەرىنەن كوز اشپاي، جاعدايى وتە قيىندايتىنىن» جۇقالاپ جەتكىزىپ ءارى «اسا رەنجى­مەيتىندەي» قارجى ۇسىنىپ، ءىسى وڭعا باسىپ تۇرعان كومپانيانى وپ-وڭاي يەمدەنىپ الىپتى. ال تۋعان ەلىندە كورگەن وسىنداي وزبىرلىققا قارسى ءىس-قيمىل جاساۋعا باتىلى جەتپەگەن بيزنەسمەن ەندى مۇندا جاڭادان ءوندى­رىس اشىپ وپا تاپپاسپىن دەپ ءتۇيىپ، كورشىلەس رەسەيگە قونىس اۋدارىپ، قا­زىر سونداعى جولداستارىمەن بىرگە قارەكەت قىلىپ جۇرگەن كورىنەدى. سول سياق­تى بەرتىندە سولتۇستىك قازاقستان وب­لىسىندا ساۋداسى ءجۇرىپ تۇرعان دۇ­كەن­دەر جەلىسىن قۇرعان كاسىپكەرگە دە ەلور­دادان ءبىر «بيازى» رەيدەر كەلىپ، دوڭگەلەپ تۇرعان بيزنەسىن قۋدالاۋمەن قورقىتىپ «ساتىپ العاندىعىن» جەر­گى­لىكتى جۇرت «جىر» قىلىپ ايتىپ ءجۇر. وكىنىشكە قاراي، قولدانىستاعى زاڭ­نا­مادا رەيدەرلىكتىڭ مۇنداي تۇرىنە توس­قاۋىل قويۋ شارالارى كوزدەلمەگەن بولىپ شىقتى. الدە، «بيازى» رەيدەر قىلمىسكەر ەمەس پە؟..