كوكونىس پەن جەمىس وسىرۋگە كوڭىل بولسەك...

تۇگىن تارتسا مايى شىعا­تىن توپىراعى قۇنارلى، كەڭ-بايتاق جەرگە يە بولا وتىرىپ، جەمىس-جيدەك تۇگىل، كارتوپقا دا جا­رىماي جۇرگەنىمىز جاسىرىن ەمەس. بىلتىر كۇزگە قاراي «ەكىن­شى ناننىڭ» بازارداعى باعا­سى اس­پانعا شارىقتاپ، كيلوسى 300-دەن 500 تەڭگەگە دەيىن ساۋدا­لان­عان­دا ايلىعى شايلىعىنا ارەڭ جەتە­­تىن قاراپايىم حالىق قاتتى نارا­زى­لىق بىلدىرگەنى – سونىڭ ايعاعى.

ءبىر قايران قالارلىعى، اۋىل شارۋا­شى­لىعى مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە قارا­عاندا، وتاندىق كارتوپ ءوندىرىسى ەلى­مىز­دىڭ ىشكى سۇرانىسىن 108 پايىز قام­تا­ماسىز ەتەتىن كورىنەدى. ەندەشە، وسى ءونىمنىڭ تاپشى بولۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ شەنەۋنىكتەردىڭ سوزىنە سەنسەك، جي­نال­عان كارتوپتىڭ نەبارى 47 پايىزى نەمەسە 1،9 ملن تونناسى عانا تاۋار­لىق ونىمگە جاتقىزىلادى ەكەن. قال­عان 53 پايىزى، ياعني 2،1 ملن تون­نادان استامى تۇرعىنداردىڭ جەكە قوسالقى شارۋاشىلىقتارىندا وندى­رىل­گەندىكتەن، تاۋار اينالىمىنا قوسىل­مايدى-مىس. ساۋدا جانە ينتەگراتسيا مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا 2020 جىلى ەكسپورتقا شىعارىلعان كارتوپ كولەمى رەكوردتىق كورسەتكىش  360 مىڭ تونناعا دەيىن جەتكەن. سونىڭ سالدارىنان ەلدە «ەكىنشى نان» تاپشىلىعى تۋىن­داعان. تەك كارتوپتى ەكسپورتقا شىعا­رۋعا تىيىم سالىنعاننان كەيىن باعا تۇراق­تان­دىرىلعان. ال جەتىسپەيتىن 28 مىڭ توننا ءونىمدى قازاقستان يران مەن پاك­ىستاننان ءۇش ەسە قىمبات باعامەن ساتىپ الۋعا ءماجبۇر بولعان.

ءسابىز وسىرۋدە قالىپتاسقان جاعداي ءتىپتى كۇردەلى بولىپ شىقتى. بۇل كوك­ونىس­تىڭ جىل سايىنعى جەتىسپەۋشىلىگى سۇرانىستىڭ 5-6 پايىزىن قۇرايدى ەكەن. نەگىزگى تاپشىلىق ساۋىردەن شىلدەگە دەيىن بولاتىندىقتان، وسى كەزدە ءسابىزدى وزبەك­ستاننان قىمبات باعاعا ساتىپ الۋعا تۋرا كەلىپ ءجۇر.

شىنتۋايتىنا كەلسەك، اۋىل شارۋا­شى­لىعى مينيسترلىگىنىڭ رەسپۋبليكامىزدا وسىرىلەتىن كارتوپتىڭ 53 پايىزى اۋىلداعى اعايىنداردىڭ جەكە قوسالقى شارۋاشىلىقتارىنا تيەسىلى دەگەنىنە سەنۋ قيىن. بۇل شەنەۋ­نىك­تەردىڭ ستاتيستيكا بويىنشا جالپى ىشكى ءونىمدى جىل­دان-جىل­عا ۇلعايتىپ كورسەتىپ، جوعارى جاق­قا ء«بىز قاتىرىپ جاتىرمىز» دەگەنگە ساياتىن جالعان ەسەپ بەرۋى­نىڭ ءبىر قيتۇرقى امالى ءتارىز­دى. ايتپەسە، اۋىل­داعىلار قالا­لارداعى بازارلار مەن ساۋ­دا ور­تالىقتارىندا كارتوپتىڭ باعا­سى بۇ­رىن­عى 100-150 تەڭگەدەن بىر­دەن 300-500 تەڭگەگە دەيىن وسكە­نىن بىلسە، قويماسىنا ۇيگەن «ەكىن­شى نانىنىڭ» وتباسىنان ارتىلاتىن بولىگىن جاقىن ماڭداعى شاھارعا ءوزى-اق اپارىپ ساتۋعا اسىق­پاس پا ەدى؟ اۋىل مەن قالا اراس­ىندا ءارىلى-بەرىلى شاپقىلاپ جۇر­گەن «دەلدالدار» دا مۇنداي «ماي­شەلپەكتى» ءمۇلت جىبەرەر مە ەدى؟

البەتتە، ەلىمىزدە، اسىرەسە بوس جاتقان قۇنارلى جەرى كوپ تەرىس­كەي وڭىرلەردە كارتوپ پەن ءسابىز وسىرۋگە قولايلى مۇم­كىندىك مول. الايدا كوكونىس وسىرۋمەن اينالىساتىن شارۋاشىلىقتار سانى ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا. اۋىل تۇرعىن­دارىنىڭ ىشىندە دە جەكە قوسالقى شارۋا­شىلىعىندا كارتوپ پەن ءسابىز وسىرە­تىندەر كوپ ەمەس. ولاردىڭ ءۇي ىرگەسىندەگى شا­عىن باقشاسىندا وسىرگەن ونىم­دەرى ءوز وتباسىلارىنان ارتىلماي­دى. ال قازاق اۋىلدارىنىڭ تۇر­عىن­دارى بولسا، بايا­عىشا ءتورت ت ۇلىك مالدى كوبىرەك ۇستاعان­مەن، كوكونىس وسىرۋگە اسا ءمان بەرمەيدى.

وسى ورايدا بەلگىلى مەملەكەت قايرات­كەرى ەركىن اۋەلبەكوۆ زەينەتكەرلىككە شىق­قاننان كەيىن قازىرگى سولتۇستىك قازاق­ستان وبلى­سى­نىڭ عابيت مۇسىرەپوۆ اتىن­داعى اۋدانىنا قارايتىن تۋعان اۋىلى – جاڭاسۋعا ادەيىلەپ كەلىپ، اعايىندارىنىڭ باسىن قوسىپ، جينالىس وتكىزىپ، باقشالارىندا كوكونىس پەن جەمىس وسىرۋگە ۇگىت­تەگەنى ويعا ورالادى. ۇگىتتەپ قانا قويماي، ايتقان ءسوزىن ءار وتباسىنىڭ قالاي تىڭداعانىن ءوزى اۋىل ءىشىن ارالاپ ءجۇرىپ قاداعالاعان ەكەن. ناتيجەسىندە، ەلگە تانىمال ۇلكەن كىسىدەن ۇيالعان اۋىلداستارىنىڭ ءبارى ۇيلەرىنىڭ ىرگەسىنە كوكونىس پەن جەمىس-جيدەك ەگىپ، اجەپتاۋىر ءونىم جيناپ، داستارقان بەرەكەسىن مولايتىپتى. وسى مىسالدان كورىن­گەنىندەي، جەرگىلىكتى اكىمدەر جولىن تاۋىپ ۇيىمداستىرا بىلسە، اۋىلداعىلاردىڭ جەكە قوسالقى شارۋا­شىلىقتارىندا وسىرىلەتىن كوكونىس پەن جەمىس كولەمىن ەسەلەپ ارتتىرۋعا بولاتىنى انىق. بۇل ىسكە، ەڭ الدىمەن، جەر تىرمالاپ وسكەن قانداستار مەن وڭتۇستىك وڭىرلەردەن قونىس اۋدارۋشىلاردى تارتىپ، وزگەلەرگە ۇلگى ەتۋگە نەگە بولماسقا؟! وكىنىشكە قاراي، قازىر ولاردىڭ اراسىندا جەرگىلىك­تى اكىمدىكتەردەن سۇراعان جەر تەلىم­دەرىن الا الماي، جىگەرلەرى قۇم بولىپ جۇرگەندەر بار.

دەمەك كوكونىس پەن باۋ-باقشا شارۋا­شى­لىعىن دامىتۋعا اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى مەن وڭىرلەردىڭ اكىمدىكتەرى جەتە ءمان بەرىپ، شىنداپ قولعا السا، ازىرگە قاعاز جۇزىندە بار بولعانىمەن، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قويماسىن­دا جوق ميلليونداعان توننا كارتوپ پەن ءسابىزدى بازار مەن دۇ­كەن سورەلەرىنە تۇسىرۋگە ابدەن بولار ەدى. بۇل – اۋىلداعى­لار ءۇشىن قوسىمشا تابىس كوزى، ال قالا­داعىلار ءۇشىن باعاسى قولجە­تىمدى كوكونىس پەن جەمىس مولشى­لىعىنىڭ سەنىمدى نەگىزى ەمەس پە؟

ايتپاقشى، جۋىردا سەنات دەپۋتاتى ءالي بەكتاەۆ ۇكىمەت­كە ەلىمىزدەگى باۋ-باقشا شارۋا­شىلىعىن دامىتۋ جونىندە دەپۋ­تاتتىق ساۋال جولداپتى.

«قازاقستاندا جەمىس-جيدەك ءوندى­رىسى­نىڭ كەلەشەگى وتە زور. ەلى­مىزدە جىلىنا 420 مىڭ توننا­داي جەمىس-جيدەك ون­دى­رىل­گەنى­مەن، الەمدەگى تاماقتانۋ ستان­دارت­تارىنا ساي ءار ادامعا قاجەتتى جىل­دىق نورمانى ەسەپتەيتىن بولساق، حا­ل­قى­مىزعا 2،5 ملن توننادان استام ءونىم قاجەت. ءبىز ونىڭ 17 پايى­زىن دا قامتا­ما­سىز ەتە الماي وتىر­مىز. ال باۋ-باق­شانىڭ گەكتارى­نان تۇسەتىن تازا تابىس مايلى داقىلدارمەن سالىستىرعاندا 16 ەسە، استىق شارۋاشىلىعىنا قارا­عاندا 25 ەسە جوعارى.

وكىنىشكە قاراي، بۇل سالانىڭ ەلىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدىلىعى، دەنساۋلىق ءۇشىن پاي­دالىلىعى، ەكونوميكالىق تيىم­دىلىگى قۇزىرلى ورگاندار تاراپىنان ەسكەرىلە بەرمەيدى. ءبىز ءالى دە يمپورتقا تاۋەل­دىمىز. ەلىمىزگە جىلىنا 230 مىڭ توننا­دان استام باۋ-باقشا ونىمدەرى شەتتەن اكەلىنەدى. ءبىزدىڭ نارىققا كورشىلەس وزبەكستان مەن قىرعىزستاندى ايتپاعاندا، تۇركيا، پولشا، بەلارۋس، مولدوۆا، ازەربايجان، قىتاي، يران مەم­لەكەتتەرىنەن جەمىس-جيدەك تاسىمالدانادى. ءتىپتى اۋعانستاننان جىلىنا 2 مىڭ توننا ءجۇزىم ساتىپ الامىز.

ەلىمىزدەگى باۋ-باقشا داقىل­دارىنىڭ ونىمدىلىگى وتە تومەن، گەكتارىنا 7-8 توننادان اسپاي­دى. ال بۇل كورسەتكىش رەسەيدە – 12، وز­­بەك­ستاندا – 15، پولشادا 25-30 توننانى قۇرايدى. ەلىمىزدەگى بار بولعانى 8 الما وڭدەۋ كاسىپ­ور­نىنىڭ قۋاتتىلىعى 37 پايىز عانا قامتىلعان.

بىزدە باۋ-باقشا جانە ءجۇزىم شارۋا­شى­لىعىن مەملەكەتتىك قولداۋ ناشار. سوڭعى 15 جىلدا وسى وندىرىسپەن اينالىساتىن 1500 شارۋاشىلىقتىڭ 2،5 پايىزى عانا جەڭىلدەتىلگەن نەسيە العان، ال ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر 2 جوبانى عانا قارجىلاندىرعان. وسى ارالىقتا وسىم­دىك شارۋاشىلىعىنا بولىنگەن سۋبسي­ديانىڭ 0،02 پا­يىزى عانا باۋ-باقشاعا بولىنگەن. اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ تۇجىرىمداماسىندا دا، وڭىرلىك باعدارلامالاردا دا باۋ-باق­شا­نى ينتەنسيۆتى دامىتۋ، ءونىمدى ساقتاۋ، نارىققا دەلدالسىز شىعارۋ شارالارى قامتىلماعان. باۋ باسىنان ءار كيلوگرامى 150 تەڭگەگە ساتىل­عان المالار دەلدالدار ار­قىلى بولشەك ساۋدادا 480-500 تەڭگە­گە ساتىلىپ جاتىر. ياعني باۋ مەن بازار اراسىنداعى باعا­نىڭ ايىرماشىلىعى 3،5 ەسە»، دەي كەلىپ، سەناتور ەلىمىزدىڭ اۋىل شا­رۋاشىلىعى سالاسىن ءارتا­راپ­تاندىرۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارى­نىڭ ءبىرى رەتىندە باۋ-باق­شا شا­رۋاشىلىعىن ينتەن­سيۆتى دامى­تۋ­دىڭ ناقتى سالالىق باع­دار­لاماسىن ازىرلەپ قابىلداۋدى، سونىڭ ىشىندە باۋ-باقشامەن اينالىسۋعا قاجەتتى جەر تەلىمدەرىن الۋدىڭ وڭتايلى جولدارىن جانە باسقا دا ءتيىمدى شارالاردى قاراستىرۋدى ۇسىنىپتى.

ۇكىمەت باۋ-باقشا شارۋا­شىلىعىن دامىتۋعا عانا ەمەس، كوكونىس وسىرۋگە دە تيىسىنشە كوڭىل ءبولىپ، بۇل وزەكتى ماسەلەنى كەشەندى تۇرعىدا شەشكەنى ءجون.