«بەلگىسىز» ارۋ كىم؟

ال كەنەپكە كورىك بەرگەن كوركەم ارۋ تۋرالى ويلانباۋ، تول­عان­باۋ، ونىڭ تاريحى ءھام تاعدى­رىن بىلۋگە قۇمارتپاۋ مۇمكىن ەمەس. كارتيناداعى «بەلگىسىزدى» اقىن الەكساندر بلوكتىڭ «بەي­تانى­سىنداعى» سۇلۋمەن شاتاستىراتىندار كوپ. ءتىپتى تۋىندىنىڭ اتاۋىن دا «بەلگىسىز» ەمەس، «بەيتانىس» دەپ اتاپ كەتكەندەر تىم-تىم ءجيى كەز­دەسەدى. الايدا ول ارۋ مەن بۇل ارۋدى ەشنارسە بايلانىستىرمايدى، ەكەۋى ەكى بولەك الەم.

سۋرەتشى يۆان كرامسكوي ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى ورىس كەسكىندەمە مەكتەبىنىڭ ەڭ كورنەكتى تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى سانالاتىن ءوزىنىڭ «بەلگىسىزىن» 1883 جىلى سالعان جانە شىعارما تۋرا سول جىلى سانكت-پەتەربۋرگتەگى Wanderers كورمەسىندە العاش رەت حالىققا ۇسىنىلدى. مايلى بوياۋ­مەن كەستەلەنگەن كارتينانىڭ ۇزىن­­دىعى – 99، ەنى – 75،5 سانتيمەتر.

بار باعالى كيىمدى ۇستىنە كيىپ كۇيمەدە وتىرعان سونشالىقتى كور­كەم، بىراق كوزىنە مۇڭ ۇيالا­عان سۇلۋدىڭ كەلبەتى سول كەزدىڭ وزىندە-اق قىزۋ تالقىنىڭ ارقاۋى­نا اينال­عان. 1880-جىلدىڭ سوڭ­عى ءسان ۇلگىسىمەن كيىنگەن سىل­قىمنىڭ ۇستىندەگى اقشىل قاۋىر­سىن قادالعان باس كيىمى، قىم­بات تەرىدەن تىگىلىپ، اتلاس لەنتامەن بەزەندىرىلگەن پالتوسى، التىن بىلەزىك، مۋفەل، جۇقا بىلعارى قولعاپ – مۇنىڭ بارلىعى كەسكىندەمە كەيىپكەرىنىڭ بولمىسى مەن الەۋمەتتىك ءھام قوعامداعى ورنى تۋرالى، سۇلۋدىڭ ءپروتوتيپى جايلى ءتۇرلى بولجامدار جاساۋعا باستاما بولدى. پىكىرلەر سان-ساق­قا جۇگىردى. پورترەتتەگى كەيىپكەر­دىڭ شىن ومىردەگى بەينەسىن تابۋ­عا دەگەن تالپىنىستىڭ سانىندا شەك بولعان جوق. سونداي بولجام­داردىڭ ءبىرى نەگىزىنەن 1875 جىلى سالىنعان ماريا پاۆلوۆنا يارو­شەنكونىڭ پورترەتىمەن ورتاق ۇقساستىق اياسىندا قاراستىرىلسا، ەكىنشى نۇسقا 1880-جىلدارداعى جوعارعى تاپتاعى جالپى ايەل زا­تىنىڭ جيىنتىق بەينەسىنەن تۋعان، سول ارقىلى سۋرەتشى زامانا تىنىسىن بەرۋگە ۇمتىلعان دەگەن بولجام توڭىرەگىنە توقايلاسادى.

كەلەسى نۇسقا، ناقتىراق ايت­ساق ونەرتانۋشى، جازۋشى، پەداگوگ يرينا چيجوۆانىڭ پىكىرىنشە، كارتينا ءاۋ باستا الەكساندر ءىى پات­شانىڭ ناقسۇيەرى ەكاتە­رينا دول­گورۋكوۆاعا ارنالىپ سالىنعان، كەيىن پاتشا قايتىس بولعاننان كەيىن سۋرەتشى ونى تۇرلەندىرىپ، ءارى قاراي دامىتقان دەگەن بولجامدى العا تارتادى. الايدا بۇل ويدىڭ قيسىنسىزدىعى سول، سۋرەت الەكساندر ءىى پاتشا قايتىس بولعاننان كەيىن ەكى جىلدان كەيىن ومىرگە كەلگەن. ال ەكاتەرينا مي­­­حاي­لوۆنانى پاتشانىڭ كوزى تىرىسىندە-اق ءىى الەكساندردىڭ تۋىس­­تارى مويىنداماعان. ءتىپ­تى 1878 جىلى ەكاتەرينا ومىر­گە اكەلگەن نارەستە قىزدى دا ساراي­­داعىلار وزەكتەن تەۋىپ، تەرىس اينالعان. بىراق بۇل جاعداي ەكاتەريناعا ولەر­دەي عاشىق پاتشانىڭ ماحابباتىن اينىتا المادى، كەرىسىنشە ولە-ولگەنشە دولگورۋكوۆاعا دەگەن ماحاببات جالىنىنا ور­تەنگەن الەكساندر ءىى سوڭعى دەمى ۇزىلگەنشە اياۋلى جارىن ءسۇيىپ ءوتتى. پاتشا ولگەن سوڭ البەتتە ساراي ءىشى ءتار­تى­بىنىڭ دە وزگەرەرى داۋسىز. ال تاق يەگەرى اۋىسىپ جاتقان وسىناۋ الماعايىپ تۇستا سارايدا لاۋا­زىمدى قىزمەت ات­قار­عان سۋرەت­شىنىڭ بۇرىنعى پات­شانىڭ سارايدان قۋىلىپ، شەتەل اسىرىلعان ناق­سۇيەرىن كەس­كىن­دەۋى قانشالىقتى قيسىنعا قونىم­دى؟!.

ال سوڭعى نۇسقاسى ارينە، رو­مانتيكالىق باعىتتاعى بولجام. جانە ول وسىعان دەيىنگى ايتىلعان بولجامداردىڭ ىشىندەگى شىندىققا بارىنشا جاقىنى سانالادى. بۇل – ايگىلى اقسۇيەك اۋلەتىنەن شىققان بەستۋجەۆ ەسىمدى اۋقاتتى ازاماتقا تۇرمىسقا شىققان قاراپايىم شارۋا قىزى ماترەنا ساۆۆيشينانىڭ توڭىرەگىنەن تارقاتىلاتىن اڭىز. شارۋا قىزىنا عاشىق بولىپ، وعان ۇيلەنگەن بەستۋجەۆ ارۋدى اقسۇيەكتىك ءومىردىڭ بارلىق قىر-سىرىنا قانىقتىرىپ، تار­بيەلەيدى. بۇل البەتتە ەل اراسىندا جەلدەي گۋلەپ، قىزۋ اڭگىمەنىڭ ارقاۋى بولادى. اسىرەسە، ارۋدىڭ كورگەن جاننىڭ ءتىلىن بايلار عا­جاپ سۇلۋلىعى الىس-جاقىنعا تەز تارايدى. ەل اۋ­زىن­دا جۇر­گەن سۇلۋمەن سۋرەتشى سانكت-پەتەر­بۋرگتە تانىسىپ، ادەمى ارۋدىڭ اجارىنا ءتىلى بايلانىپ، ەسى كەتە عاشىق بولادى. ونەردەگى مۋزاسىنا جولىعىپ، شابىتىنا ەرىك بەرگەن قىلقالام شەبەرى وزىنە ءمالىم، وزگەلەرگە بەلگىسىز ارۋدى وسىلايشا ماڭگىلىك ولمەيتىن ونەر تۋىندىسىنا اينالدىرادى. الايدا زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان ءجيى كەلتىرىلەتىن بۇل نۇسقا دا ناقتى ەمەس، ونەرتانۋشىلاردىڭ كەزەكتى، بىراق شىندىققا بارىنشا جاقىن، جاناسىمدى دەگەن بولجامى عانا.

ايگىلى كارتينانىڭ جۇم­باق پروتوتيپىنەن بولەك، سون­داي-اق كەيبىر زەرتتەۋشىلەر تۋىن­دى­نىڭ تىلسىمدىعىن ايتادى. «بەلگىسىزدى» تورىنە ىلگەن جان­داردىڭ ۇيىندە بەلگىسىز جاعدايدا باقىتسىزدىق ورناي­تىن­دىعى دا ءجيى تىلگە تيەك ەتى­لەدى. ءتىپتى بۇل كارتينا سۋ­­رەتشى­نىڭ ءوزىن دە «جىلاتىپ كەت­تى» دەگەن بولجام بار. تۋىن­دى ومىر­گە كەلگەننەن كەيىن كوپ وت­پەي سۋرەتشى ەكى بىردەي ۇلى­نان ايىرىلادى. «بەلگىسىزدىڭ» ودان كەيىن­گى شەتەل اسىپ ورىن تاپ­قان مەكەندەرىندە دە، رەسەيگە ورال­عاننان كەيىنگى تۇراقتارىندا دا ۇنەمى باقىتسىز جاعدايدالار قايتالانىپ وتىرعاندىعى جايلى دەرەكتەردى تىزبەلەپ ايتۋعا بولادى. سوندىقتان بولسا كەرەك، اسەم بولسا دا بار قۇپياسى مەن سىرىن، ميستيكاسى مەن جۇمباعىن ىشىنە بۇككەن كارتيناعا ەگەلىك ەتۋگە قۇ­مار­تۋشىلاردىڭ قاتارى ۋاقىت وتە كەلە ساپ تيىلعان. تۋىندىنىڭ تىلسىمىنان قاشقان ادامدار «بەلگىسىزدەن» مۇلدەم باس تارتقان. وسىلايشا، رەسەيدى عانا ەمەس، شەتەل اسىپ شارتاراپتى شارلاعان، كوركەمدىگى ءتىل بايلاپ، اتاعى جەر جارعان كەرەمەت كارتينا سوڭىندا وتانى­نا قايتىپ ورالىپ، ماس­كەۋدەگى ايگىلى ترەتياكوۆ گالەرەياسىنان ءوز ورنىن تابادى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول جەردە ساقتاۋلى.

P.S.سايكەستىك پە بىلمەدىك، ورالحان بوكەي شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ بارىسىندا شىڭعىستايعا ارنايى بارىپ، جازۋشىنىڭ قارا شاڭىراعىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعاندا ءۇيدىڭ تورىندە ىلىنگەن ءدال وسى كرامسكويدىڭ «بەلگىسىز» ارۋىنا كوزىمىز تۇسكەن ەدى. قالامگەردىڭ قارىنداسى عاليا بوكەيقىزى اعاسىنىڭ قىلقالام تۋىندىلارىن، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە وسى «بەلگىسىزدى» ەرەكشە جاقسى كورگەنىن ايتىپ بەردى. ءتىپتى كارتينانىڭ كوشىرمەسىن ماسكەۋدەن ارنايى الدىرتىپتى. نە دەسەك تە ءبىر اللاعا ايان عوي، بىراق جازۋشى ءومىرىنىڭ سوڭىنداعى بىرىنەن كەيىن ءبىرى ورىن العان قايعىلى جاعدايلارعا تىلسىمعا تولى «بەلگىسىز ارۋدىڭ» اسەرى بولمادى ما ەكەن دەگەن ويدىڭ سول ساتتە سانامىزدا قىلاڭ بەرگەنىن قالاي جاسىرايىق؟! تىلسىمنىڭ اتى تىلسىم عوي قاشاندا... البەتتە، اقيقاتىن تەك اللا بىلەدى...