قايتارىمسىز گرانت – وڭدى-سولدى اقشا ۇلەستىرۋ ەمەس

بىرنەشە جىل بۇرىن ەلىمىزدە قولعا الىنعان «اۋىل – ەل بەسىگى» جوباسى، «نا­تي­جەلى جۇمىسپەن قامتۋدى جانە جاپپاي كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا ارنالعان «ەڭبەك» باعدارلاماسى، كاسىپكەرلىكتى دامى­تۋ ماقساتىنداعى «بيزنەستىڭ جول كار­تا­سى»، «قاراپايىم زاتتار ەكونوميكاسى» باعدارلامالارىنىڭ تۇپكى ماقساتى دا جۇمىسسىزدىقتى جويۋ مەن تابىستى اۋىلداردىڭ قاتارىن كوبەيتۋ بولاتىن. الايدا وسى باعدارلامالاردىڭ يەسى ءار مينيسترلىك بولعاندىقتان دا، مەملەكەتتەن بولىنگەن بىرنەشە جۇزدەگەن ملرد قارجىنىڭ يگەرىلۋىن قورىتىندىلايتىن ورتاق ۇيلەستىرۋشىسى بولعان جوق. بۇگىندە وسى جوبالاردىڭ جەتىستىگى مەن كەم­شىلىك­تەرىن سارالاپ، اراداعى قاجەتسىز قۇرى­­لىم­داردى قىسقارتۋ، مەملەكەت قارجى­سى­نىڭ ماقساتتى جۇمسالعانىن انىقتاۋ كۇن تارتىبىندە تۇر.

وسى باعدارلامالاردىڭ ناتيجەسىندە، ەلى­مىزدە شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكپەن اينا­لىساتىن ازاماتتاردىڭ سانى 4 ملن-عا جەت­تى. وسى كورسەتكىشتەر ۇلكەن جەتىستىك سانالسا دا، كەدەيشىلىكتىڭ باتپاعىنان شىعا ال­ماي وتىرعان اۋىلدارىمىز­دىڭ جاعدايى ما­سەلەگە باسقاشا كوزبەن قاراۋدى قاجەت ەتەدى.

جەكە كاسىپ اشقىسى كەلگەن ادامنىڭ اينالىمعا جىبەرەتىن بەلگىلى ءبىر سومادا قارجىسى بولۋى كەرەك. كوپ جاعدايدا بانك­تەر كومەككە كەلەدى. ال تۇراقتى جۇمى­سى، ەسكى ۇيىنەن وزگە ەشتەڭەسى جوق اۋىل ادامىنىڭ بانكتەن نەسيە الۋىنا كەپىلدىك مۇلكى جارامايدى، نە قارجىسى جەتپەيدى. كاسىپكەرلىكپەن اينالىسقىسى كەلگەن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ باسىنداعى جاعدايدى تەمىر اۋدانى تاسقوپا ەلدى مەكەنىندەگى مىسالدان-اق كورۋگە بولادى.

700 تۇرعىنى بار تاسقوپا – اۋدان ورتالىعى شۇبارقۇدىقتان 110 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان شالعاي اۋىل. ءتورت ت ۇلىك وسىرەدى، ىرگەسىندە اششى ويىل وزەنى اعىپ جاتىر. ءتورت جىلدان بەرى وزەن سۋى تارتىلىپ شارۋاعا جايسىز بولىپ تۇر. اۋىلدا مال باعىپ، ءشوپ شاۋىپ ساتاتىن 12 شارۋا قوجالىعى تىركەلگەن. اۋىل اكىمى ءمارزيا قوجاقوۆانىڭ ايتۋىنشا، ءوز كاسىبىن اشقىسى كەلگەن تۇرعىندار نەسيە الۋ ءۇشىن تۇرعىن ءۇيىن بانككە كەپىل­دىك­كە قويا المايدى. سەبەبى قابىرعالارى قامىس­تان، نە لايدان قۇيىلعان ەسكى ۇيلەر كەپىلدىككە جارامايدى. رەتىن تاۋىپ، نەسيە الماق بولعاندا دا، وسى باسپانالاردى بانك­تەر وتە ارزانعا باعالايدى، سايكەسىنشە نەسيە سوماسى دا ايتارلىقتاي از بولادى. مۇنداي سوماداعى قارجى ادەتتە قۇرال-جابدىق، نە شيكىزات ساتىپ الۋعا جەتپەيدى. سوعان قاراماستان، تىنىمسىز ەڭبەكتەنىپ، ءىستىڭ كوزىن تاپقان اۋىل ادامدارى بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە قول جەتكىزىپ تە ءجۇر. بۇل جەردە جۇمىسسىز تاسقوپالىقتار «باستاۋ بيزنەس» جوباسىنىڭ پايداسىن كوپ كوردى. كاسىپكەرلىك كۋرستارىندا وقىپ، جوباسىن ءساتتى قورعاسا، مەملەكەتتەن 690 مىڭ تەڭگە قايتارىمسىز گرانت بەرىلەدى. وسى اۋىلدىڭ ءۇش تۇرعىنى وتكەن جىلى گرانت الىپ، وعان ءسۇتتى ەشكى، ساۋىن سيىر ساتىپ السا، ءۇشىنشى كاسىپكەر كيىز ءۇي قۇراستىرىپ، قازىر ونى جالعا بەرىپ تابىس تاۋىپ وتىر.

«وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا اۋىلعا گاز تارتىلدى، قۇرىلىسى اياقتالۋعا جاقىن «اتىراۋ – اقتوبە» تاسجولى تاسقوپانىڭ ىرگە­سىنەن وتەدى. اۋىلعا گاز كەلگەن سوڭ ءبىر اۋىل­داسىمىز مونشا، ناۋبايحانا اشۋدى جوس­پارلاسا، تاعى ءبىرى اتىراۋعا باراتىن جول بويىندا كولىك جوندەيتىن ورتالىق اش­قى­سى كەلەدى»، دەيدى اۋىلدىق وكرۋگ اكىمى.

وسىدان كورىنىپ تۇرعانداي، جۇمىسسىز، باسى ارتىق قارجىسى جوق اۋىل ادامىنا ەڭ ءتيىمدىسى – «باستاۋ بيزنەس» جوباسى. وسى باعدارلاما وپەراتورى – اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى، ال «اتامەكەن» كاسىپكەرلەر پالاتاسى قار­جى­لاي ەمەس قولداۋ كورسەتەدى. 2019 جىل­دان باستاپ ەل اۋماعىندا ىسكە اسىرىلىپ جات­قان وسى جوبانىڭ ماقساتى – تابىسى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنەن از جۇ­مىس­­سىزداردى، ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتى­عان­داردى، تەح­ني­كالىق جانە كاسىپتىك ءبىلىمى جوق نەمەسە بىلىكتىلىكتەرى تومەن جۇمىس ورىندارىندا ىستەيتىن ازاماتتاردى وقىتىپ، ءوز كاسىپتەرىن اشۋعا كومەك­تەسۋ. ءۇش جىلدان بەرى كەدەيلىكتىڭ ەڭ شەگىن­دە كۇنكورىستەرى وتە تومەن مۇقتاج جان­دارعا، سونىڭ ىشىندە جۇمىسسىز قىز-كەلىن­شەك­تەرگە جاقسى قولداۋ بولدى. بىراق وسى جىل­دار ىشىندە باعدارلامانىڭ كەمشى­لىك­تەرى دە بايقال­دى. ەڭ نەگىزگى كەمشىلىك – گرانت قارجى­سى­نا قاداعالاۋشى مەكەمەلەر تاراپىنان دۇرىس باقىلاۋ بولما­دى. باعدارلامادا گرانت قارجىسى تەك قۇ­رال-جابدىق ساتىپ الۋعا جۇمسالسىن دە­گەن قاتاڭ شەكتەۋ بولماعاندىقتان، كەي­بىر جاندار ەسەپشوتىنا تۇسكەن سومانى بىر­دەن قولما-قول اقشاعا اينالدىرىپ، باس­قا ماقساتتارعا جۇمساعان. ماسەلەن، گرانت قارجىسى بۇ­رىنعى قارىزدارىن جابۋ­عا كەتتى، توي وتكىزىپ، سمارتفون ساتىپ العان­دار دا بار. بۇل ءبىر جاعىنان كوپ ادامدا قار­جى­لاي ساۋاتسىزدىقتىڭ جوقتىعىن بىل­دىر­سە، ەكىنشى جاعىنان مەملەكەتتىڭ قارجى­سىن تەگىن ۇلەستىرىپ جاتقانداي كورگەن ماسىلدىق پسيحولوگيانىڭ كورىنىسى. ونىڭ ۇستىنە «باستاۋ بيزنەس» بويىنشا ەكى جىل­دان سوڭ قايتادان گرانت الۋعا ءوتىنىش بى­ل­دىرۋگە بولاتىندىقتان، كوپ ادامدار مەم­لەكەتتىڭ وسى قولداۋىن ەكى جىل سا­يىن تەگىن اقشا ۇلەستىرەتىندەي كورەتىنى راس.

«باستاۋ بيزنەس» جوباسىمەن قويدىڭ ءجۇنىن جۋىپ-تازالاپ، ءجۇن تۇتەتىن جابدىق ساتىپ الۋعا گرانت العان ءبىر تۇرعىندى اۋى­لىنا ىزدەپ باردىق. سول جولى وسى ازا­ماتتى اۋىلىنان تابا الماي، كۇتىپ-كۇتىپ قايتىپ كەتتىك. ءبىر اۋىلدى قىرىق اينال­ساق تا بىزدەن قاشىپ جۇرگەن كىسىمەن جولىقتىرۋدى اۋىل اكىمىنەن سۇراساق تا، ناتيجە شىعارا المادىق. قايتار جول­دا قايتارىمسىز گرانت العانداردىڭ قار­جى­سىنا قوعامدىق باقىلاۋ كەرەك دەگەن وي تۇيدىك. تۋراسىن ايتقاندا، گرانت العان بويى بيزنەس جوباسىندا كورسەتىلگەن قاجەت­تى قۇرال-جابدىقتى ساتىپ العانىن دالەل­دەۋى ءتيىس. ولاي ەتپەسە قارجىنى كەرى قايتارۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، وسى سالا­دا تالاپ كۇشەيمەسە، بەيبەرەكەت قار­جى جۇمساپ، قاعاز جۇزىندە عانا كاسىپ اشۋ­شىلار قاتارى ازايمايتىن ءتارىزدى. كەز كەلگەن ىستە جاۋاپكەرشىلىك بولماسا، تۇپ­كى ناتيجە كورىنبەيتىنى انىق. وسى جاعى­نان قاراعاندا بۇگىندە 600 مىڭ تەڭ­گەگە جاراق­تى جابدىق كەلمەيتىنى بەلگىلى. ينف­ل­يا­تسيا، با­عانىڭ كوتەرىلۋىن ەسكەرە وتىرىپ، جۇ­مىس­سىز جانداردىڭ كاسىپ اشۋى ءۇشىن بە­رى­­لەتىن قايتارىمسىز گرانت باعاسىن 1 ملن تەڭگەگە دەيىن ۇلعايتۋ قاجەت بولار.

«بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2025» مەملە­كەت­تىك باعدارلاماسىنىڭ كاسىپكەرلىك­تىڭ دامۋىنا ىقپالى زور بولعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. باعدارلامانىڭ ۇلتتىق وپەراتورى – ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى. وڭىر­­لەردە كاسىپكەرلىك باسقارمالارى مەن بولىم­دەرى، «اتامەكەن» ۇكپ، «دامۋ» قورى ءوزارا باي­لانىستا جۇمىس ىستەيدى. «بجك-2025» باع­دارلاماسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – قالا جانە اۋىل كاسىپكەرلەرىنە قارجىلاي كومەك بەرىپ، جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋ­عا كومەكتەسۋ، وڭدەۋ ءوندىرىسىن قولداۋ ار­قىلى كاسىپورىنداردىڭ ەكسپورتتىق الە­ۋە­تىن قالىپتاستىرۋ. وسى كوپسالالى باع­دار­لامانىڭ تۇپكى ناتيجەسى – 2025 جىل­عا دە­يىن ەل­دىڭ ىشكى جالپى ونىمىندەگى شا­عىن جانە ور­تا كاسىپكەرلىك ۇلەسىن 33،8%-عا جەتكىزۋ.

اقتوبە وبلىستىق كاسىپكەرلىك باسقار­ما­سىنىڭ باسشىسى نۇرحان تىلەۋمۇراتوۆ­تىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى جىلدارى «بجك-2025» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنا ەن­گىزىل­گەن ءتورت وزگەرىس وڭىردەگى كاسىپكەرلىك­تىڭ جاندانۋىنا ىقپال ەتكەن.

«بۇل وزگەرىستەردىڭ قاتارىنا سۋبسيديا­لاۋ، كەپىلدىك بەرۋ، جەتىسپەيتىن ينفرا­قۇ­رىلىمدار جۇرگىزۋ جانە قايتارىمسىز گرانت تاعايىنداۋدى جاتقىزامىز. نات­ي­جە­سىندە، وڭىردە شوب-پەن اينالىسۋشى­لار سانى ارتتى. كاسىپكەر ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى – قارجىلاي قولداۋعا قول جەتكىزۋ. «دامۋ» قورى كاسىپكەردىڭ ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردەن العان نەسيەسىن سۋبسيديالايدى جانە كەپىلدىك بەرەدى. بۇل قالايشا جۇزەگە اسىرىلادى؟ ماسەلەن، كاسىپكەر ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەن 20 ملن تەڭگە نەسيە العىسى كەلدى. قازىرگى ۋاقىتتا بانكتەر نەسيەنى 14،85% جىلدىق مولشەرلەمەمەن بەرەدى. ەندى كاسىپكەر بانكتەن العان نەسيەسىنىڭ 6%-ىن ءوزى، ال «دامۋ» قورى 8%-ىن تولەيدى. ارينە، 6%-دىق نەسيە مولشەرلەمە كەز كەلگەن كا­سىپ­كەرگە قولايلى. ويتكەنى بۇگىندە نارىقتا 6 پايىزدان ارزان نەسيە جوق. بۇل – ءبىر. ال كەپىلدەندىرۋ بويىنشا مەملەكەتتىك قولداۋ بىلايشا جۇزەگە اسىرىلادى. كاسىپكەر بانكتەن 20 ملن تەڭگە سوماسىندا نەسيە الۋدى جوسپارلاسا دا، كەپىلدىككە قوياتىن جىلجىمايتىن مۇلكى نەسيە سوماسىنا جەتپەي قالۋى مۇمكىن. سەبەبى كوپ جاعدايدا بانكتەر جىلجىمايتىن م ۇلىكتى نارىقتاعى باعاسىنان ارزانعا باعالايدى. بۇل جەردە دە «دامۋ» قورى كاسىپكەرگە كومەككە كەلىپ، جەتپەي تۇرعان 10 ملن تەڭگە ءۇشىن بانك الدىندا كەپىلدىك بەرەدى. بىرنەشە وڭىرلىك قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ جان-جاقتى جۇرگىزگەن جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە اقتوبە وبلىسى 2021 جىلدىڭ قورىتىندىسى بو­يىنشا شوب كەپىلدەندىرۋ مەن سۋبسيديا­لاۋدان ەلىمىزدە ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى. بۇل «دامۋ» قورىنىڭ رەسمي مالىمەتى»، دەيدى ن.تىلەۋمۇراتوۆ.

ايتا كەتۋ كەرەك، 2021 جىلى اقتوبە وبلىسىندا «بجك-2025» باعدارلاماسى بويىنشا 2 096 كاسىپكەردىڭ جوباسى سۋبسيديالانىپ، 1 931 جوباعا كەپىلدىك بەرىلدى. 2019 جىلى نەسيەنى سۋبسيديالاۋ مەن كەپىلدىك بەرۋدە وڭىردە شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتىڭ 430 جوباسى، 2020 جىلى 2 108 جوباسى، 2021 جىلى 4 مىڭنان استام جوباسى قولداۋعا يە بولدى.

كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا ارنالعان باع­دار­­لامالاردىڭ سانى جاعىنان كورشى­لەرى­­مىزدەن العا كەتتىك دەسەك تە، جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، ساپاسى جاعىنان جانە باقىلاۋدىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن اق­ساپ جاتىرمىز. سول ءۇشىن دە ءار مينيستر­لىكتىڭ بوساعاسىندا جۇرگەن مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ ورتاق ۇيلەستىرۋشىسى جانە ورتاق پلاتفورماسى قۇرىلۋى كەرەك دەگەن ويدامىز. سەبەبى بيۋروكراتيالىق كەدەر­گىلەردىڭ كەسىرىنەن كوپتەگەن تاماشا جوبا قولداۋ تاپپاي كەلەدى. مەم­لەكەتتىك قولداۋعا يە بولعان كاسىپ­كەر­لەردىڭ ورتاق مالىمەتتەر بازاسى اشىق جانە قولجەتىمدى بولۋى ءتيىس. ءبىز قالاي بولعاندا دا، كاسىپكەرلىك دامىمايىنشا ەلدىڭ دامۋى بولمايتىنىن جاقسى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. بۇل سالا ەلدىڭ قازىناسىن ۇلعايتىپ، جۇمىسسىزدىقتى ازايتاتىن، ەكونوميكانىڭ بارلىق سەكتورىن قوز­عال­تاتىن كۇش ەكەنىن باعالاي الماي ءجۇر­مىز. انىعى سول، ەلىمىزدە كاسىپ­كەرلىكتى دا­مى­تۋعا جاڭا ساياساتتى قولعا الىپ، قولدانىستاعى مەملەكەتتىك باع­دار­لامالاردى سارالاپ، وزىعىن الىپ، توزى­عىن تاستاۋىمىز كەرەك. قازىر وسى باعىتتا جۇمىلا جۇمىستانعانىمىز ءجون.

 اقتوبە وبلىسى