كەدەيلىك شەگى جالاڭ ستاتيستيكامەن ولشەنبەيدى

وسى كۇنگە دەيىن ەل ۇكىمەتى ەڭبەك نا­رىعىن قالىپتاستىرۋ مەن تۇراق­تان­دىرۋعا ارنالعان ستراتەگيالىق باع­دار­­لاما ۇسىنا الماعانى ءوز الدىنا، ەڭبەك نارىعىنداعى قايشىلىقتاردى كوزگە ىلمەۋى ەل ىشىندە الەۋمەتتىك شيە­لە­نىس­تەر­دى تەرەڭدەتىپ جىبەردى. وسىدان كەلە قاڭتار وقيعالارى جالاڭ پوپۋليزم مەن ناۋ­قانشىلدىقتان ابدەن شارشاعان وسال توپتاردىڭ ماسەلەسىن تەرەڭ زەردەلەۋدى كۇن تارتىبىنە اكەلدى. بۇل جەردە ەڭ باس­تى ماسەلە – الەۋمەتتىك جاعىنان از قور­عال­عان ءالسىز وتباسىلارعا كومەكتەسۋ، ەڭ­بەككە جارامدى مۇشەلەرىنىڭ تابىس تابۋعا ۇمتىلىستارىن ارتتىرۋ. بىراق بۇل ەسكى ءتاسىل قازىرگى جاعدايدا قالايشا ءتيىم­دى جولدارمەن ىسكە اسىرىلادى؟

ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى 2021 جىل­­دىڭ جەلتوقسانىندا ەلىمىزدەگى ءبىر جۇ­­مىس­كەردىڭ ورتاشا ەڭبەكاقىسى 268 051 مىڭ تەڭگەنى قۇراسا، حالىقتىڭ جان باسىنا شاققانداعى ورتاشا تابىسى 131 مىڭ تەڭگەگە جەتتى دەپ مالىمدەدى. الايدا جىلدىڭ سوڭىندا ينفلياتسيا شارىقتاپ، نەگىزگى ازىق-ت ۇلىك باعالارى ءوسىپ، قىم­بات­شىلىق ءار وتباسىنىڭ بوساعاسىنا ۇيالاعاندا جۇرتتى كوشەگە شىعارعان «قاڭتار قاقتىعىسى» جاعدايدىڭ مۇلدە باسقا ەكەنىن كورسەتتى. پارلامەنت دەپۋتاتتارى ەل پرەزيدەنتىنەن وڭىردەگى كوپ ادامنىڭ جالاقىسى 50 مىڭ تەڭگەنىڭ شاماسىندا دەپ ەستىدى. قالا تۇرعىنىنا قاراعاندا اۋىل تۇرعىنى ەكى ەسە از تابىس تاباتىنى دا وسى جەردە اشىق ايتىلدى.

قالاي بولعاندا دا كەدەيشىلىكتىڭ شە­گىنە جەتكەن ءار وتباسىنىڭ جاعدايىن تە­رەڭ زەردەلەۋ قاجەت. ءار ادامنىڭ تاع­دى­رى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىنى سياقتى، ءار وتباسىنىڭ ىشكى تىرشىلىگى دە ءبىر-بىرىنەن وزگەشە. ادەتتە وتباسىنىڭ قوعامدا بەرىك ورنىعۋى ەڭبەككە قابىلەتتى ەرەسەكتەرىنىڭ ەڭبەكقورلىعى مەن تالاپشىلدىعى، ءبىلىم دەڭگەيى، بەلگىلى ءبىر كاسىپتى كاسىبي تۇردە مەڭگەرۋى مەن تۇلعالىق ءوسۋى ار­قى­لى قا­لىپ­تاسادى. ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، الەۋ­مەتتانۋشىلار ابدەن شەگىنە جەتكەن جوقشىلىق پەن ناداندىقتىڭ قاباتتاسا جۇ­رەتىنىن جارىسا جازادى. ەكىنشى جا­عى­ن­ان، ءومىردىڭ قيىن سىناعىنا تۇس­كەن­دە اينالاسىنداعىلاردان مورال­دىق قولداۋ كورمەگەن كەيبىر جاندار ومىرگە وكپەلەپ، قوعامنان وگەيلەنە باستايدى. وسىدان كورىنىپ تۇرعانداي، الەۋمەتتىك كەدەيلىكتەن ەڭسەلەرى ەزىلگەن جانداردى باتپاقتان دەر كەزىندە سۋىرىپ الۋعا قاۋقارلى قۋاتتى قولدار مەن قوعامنىڭ قىراعى كوزدەرى كەرەك.

ەڭبەككە ارالاساتىن جاستاردىڭ بەل­گى­لى ءبىر سالادا ورنىن تاپپاۋى ولار­دىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ساعىن سىندى­رىپ، ومىردەن باز كەشتىرىپ، ءتۇڭىلدىرىپ، مار­گينالدى توپتارعا اينادىرادى. ومىرگە وكپەلى جاندار كوبەيسە، تۇراقتى­لىق­تى شاي­قالتۋعا سەبەپكەر توپتار دا ءاپ-ساتتە ولاردىڭ ارالارىنان تابىلا كە­­تە­تى­نى ءسوزسىز. سوندىقتان دا ءوز ور­تا­­­مىز­داعى جانداردىڭ الەۋمەتتىك قيىن­دىقتان شىعۋىنا كومەكتەسۋىمىز كەرەك. جاسىراتىنى جوق، مەملەكەتىمىز وسى كەزگە دەيىن قوعامنىڭ وسال توپتارىن ءتۇرلى الەۋمەتتىك باعدارلاما ار­قىلى قولداپ كەلەدى. ماسەلەن، از قام­تىل­عان جانە كوپبالالى وتباسىلار ءتورت جىلدان بەرى مەملەكەتتەن ءتورت ءتۇر­لى كومەك الادى. وعان كوپبالالى انا­لارعا ارنالعان جاردەماقى، اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك، كەپىلدەندىرىلگەن الەۋمەتتىك توپتاما، جەرگىلىكتى وكىلەتتى ور­گان­داردىڭ شەشىمدەرىمەن بەرىلەتىن بىر­جولعى الەۋمەتتىك تولەمدەر، تۇرعىن ءۇي كومەگى، تۇرعىن ءۇي سەرتيفيكاتىن جات­قىزۋعا بولادى. بۇدان وزگە جەكە ادام­داردىڭ قايىرىمدىلىق كومەكتەرى بار. «ەڭبەك» باعدارلاماسى ارقىلى جۇمىسسىز تۇرعىندار كاسىپتىك باعدار بەرۋ كۋرستارىندا وقىپ، 600 مىڭ تەڭگە كولەمىندە قايتارىمسىز گرانتتار الىپ، شاعىن كاسىپتەرىن اشتى. «بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2025» باعدارلاماسى بويىن­شا جاڭادان ءىس باستاۋشىلارعا نەسيە­لىك پورتفەلدەردى قولجەتىمدى ەتىپ، كەپىل­دەندىرۋ مولشەرلەمەسىن ازايتتى. جاسى­راتىنى جوق، كورشىلەس مەملەكەتتەردە ەلىمىزدەگى سياقتى كاسىپكەرلىكتى دامى­تۋ­عا ارنالعان جۇرتشىلىققا ىڭعاي­لى باعدارلامالار جوقتىڭ قاسى. سوعان قاراماستان ەل ىشىندە كەدەيشىلىكتىڭ قامى­تىن كيگەندەر قاتارى ازايماي كەلە­دى. رەسمي ستاتيستيكا 2021 جىل­دىڭ سوڭىندا 15-28 جاس اراسىنداعى جۇمىس­سىز جاستاردىڭ كورسەتكىشى الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا 3،7%-عا وسكەنىن كورسە­تەدى. تاراتىپ ايتقاندا، جاستار جۇمىس­سىز­دىعى الماتى، قاراعاندى، تۇركىستان وبلىستارىندا ارتسا، اتىراۋ، اقتوبە، پاۆلودار وبلىستارىندا ازايعان. بىراق بۇل دەرەككە دە كۇمانمەن قاراۋ كەرەك. ويتكەنى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىن ابدەن بۇركەمەلەۋگە لايىقتالعان ء«وزىن-ءوزى قامتىعاندار» ساناتى تاعى بار.

قازىرگى كەزدە جۇمىسسىز جاستىڭ الەۋمەتتىك بەينەسى مىناداي. كوپشىلىگى 20-27 جاستا. كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچي­لي­ششە نە كوللەدج بىتىرگەن، بىراق ما­مان­دىعى بويىنشا جۇمىس ىستەمەيدى. تۇراقتى تابىسى جوق. ءبىلىم دەڭگەيى ورتاشا، كاسىبي ماماندانباعان. اسكەرگە با­رۋعا ىقىلاستى ەمەس. الەۋمەتتىك جا­عى­نان قورعالماعان، تۇراقتى تابىسى نە لايىقتى ءبىلىمى جوق وسىنداي جاڭا وتاۋ قۇرعان جاستار قالايشا ءوز بەتىمەن تىرشىلىك ەتەدى؟ ءسوزدىڭ شىنىنا كەلگەندە، اتا-انالارىنىڭ كومەگىنسىز جاس وتباسىلار اياقتان تۇرىپ كەتە المايدى. ال كومەكتەسەتىن ەشكىمى بولماسا شە؟

ءبىز اۋىل­داعى جاس وتباسىلاردىڭ الەۋ­مەت­تىك جاع­دايىن زەردەلەۋ ماقسا­تىن­دا ەكى كوپبالالى انامەن حابارلاستىق. ءبىرىنشىسى – 29 جاستاعى بالا كۇتىمىمەن وتىرعان جاس كەلىنشەك. ءتورت بالاسى بار، ۇلكەنى مەكتەپتىڭ 4-سىنىبىندا، ەكىنشىسى 2-سىنىپتا، ودان كەيىنگىسى بالاباقشادا، ەڭ كىشىسى 1 جاسقا تولماعان. مەملەكەتتەن ءتورت بالاعا اي سايىن 47 مىڭ تەڭگە جاردەماقى الادى. كۇيەۋى اقتوبەدەگى ءبىر كوللەدجدى تەحنولوگيا ءپانىنىڭ مۇعا­لىمى ماماندىعى بويىنشا بىتىرگەن. ءوزى تۇر­مىسقا شىققانعا دەيىن قالاداعى جەكە­مەنشىك كوللەدجدەردىڭ بىرىندە بالاباقشا تاربيەشىلىگىنە وقىعان. اۋدان ورتالىعىندا جۇمىس تابا الما­عان­­دىقتان، الىس اۋىلعا كوشىپ كەلىپ، كۇيەۋى مەكتەپتىڭ شارۋاشىلىق مەڭ­گەرۋ­شىسى بولىپ جۇمىسقا ورنالاس­قان. ونىڭ جالاقىسى – 65 مىڭ تەڭگە. وسىلايشا، بالالار جاردەماقىسى مەن وتاعاسىنىڭ جالاقىسىن قوسقاندا جاس وتباسىنىڭ ايلىق كىرىسى 112 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى. كەلىنشەك وتكەن جىلدىڭ ءۇشىنشى توق­سا­نىندا اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك الۋعا ءوتىنىش تاپسىرىپ، سول جىلدىڭ قارا­شا­سىندا 20 مىڭ تەڭگە العان. وتكەن جەلتوقسانعا ءالى تۇسپەپتى. ولار اۋىل­دا­عى اكە-شەشەسىنىڭ ەسكى ۇيىندە تۇرادى. اتا-ەنەسى اۋدان ورتالىعىندا باسقا بالاسىمەن بىرگە تۇرادى. «بالالاردىڭ قىستىق كيىمى وتە قىمبات بولعاندىقتان، ءتورت بالاعا بىردەي ساتىپ الا المايمىز. بيىل 4-سىنىپتا وقيتىن ۇلكەنىمىز بەن بالا­باق­­شاعا باراتىن ۇلعا عانا قالىڭ كۇرتە مەن ەتىك الدىق. ۇنەمدەگەننىڭ وزىن­دە دە ءبىر بالانىڭ قىسقى كيىمى مەن اياق كيىمىنە 50 مىڭ تەڭگە كەتتى»، دەيدى كوپبالالى انا. وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا ءبىر بالانىڭ جاردەماقىسى 3 مىڭ تەڭگەگە وسكەن. 25 كيلولىق ءبىر قاپ ۇن اۋىل دۇ­كە­نىن­دە 5 500 تەڭگەگە ساتىلادى. وسىن­داي جاعدايدا جاس وتباسىلارعا ناقتى كومەك كورسەتىلۋگە ءتيىس.

ەكىنشى مىسال – كامەلەتكە تولماعان بەس بالاسى بار، 45 جاستاعى جالعىزباستى ايەلدىڭ تۇرمىسى. ەرى بىلتىر كولىك اپا­تىنان قايتىس بولعان. ەرەسەك بالاسى 9-سىنىپتا وقيدى. ورتانشىلارى مەكتەپتە، ەڭ كىشىلەرى – بەس جاستاعى ەگىز بالا. اسىراۋشىسىنان ايىرىلعانى ءۇشىن بالالارىنا مەملەكەتتەن 134 مىڭ تەڭگە جاردەماقى الادى. جۇمىسسىز. اۋدان­دىق جۇمىسپەن قامتۋ مەكەمەسىنە ءوتىنىش بىلدىرگەندە، مۇناي كومپانيا­سىنا ۆاحتالىق جۇمىس ۇسىنىلعان. جۇمىس­شىلاردىڭ جاتاقحاناسىن جيناپ-تازالايتىن جۇمىس. ايلىعى 100 مىڭ تەڭ­گە­نىڭ شاماسىندا. بىراق جالعىزباستى انا بەس بالاسىن، قوراسىنداعى مالىن قاراۋ­سىز قالدىرىپ، 15 كۇنگە كەتە المايدى. بىلتىر اۋىل اكىمى كومەگىمەن ماۋ­سىم­دىق جۇمىسقا قابىلداندى. قىستا اۋىل كوشەلەرىن قاردان تازالاسا، جازدا قوقىس الاڭدارىن جينادى. ايلىعى – 79 مىڭ تەڭگە. بىراق بۇل دا تۇراقسىز جۇمىس بولدى، ءۇش ايدان سوڭ شىعارىپ جىبەردى. ادەتتە ءۇش ايدان سوڭ ەڭبەك بيرجاسىندا تىركەۋدە تۇرعان كەلەسى جۇمىسسىزعا ورنىن بوساتۋعا ءتيىس. جازىلماعان زاڭ سولاي. وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسانىندا اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك الۋعا ءوتىنىش تاپ­سىرعانىمەن، قابىلدانبادى. سەبەبى اسى­راۋشىسىنان ايىرىلعانى ءۇشىن بەرى­لە­تىن جاردەماقى جان باسىنا شاققانداعى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس مولشەرىنەن 1 900 تەڭگەگە اسىپ كەتكەن. قوراسىندا ەكى سيى­رى، ۇساق قوي-ەشكىسى بار. بىراق اۋىلدا مال ۇستاۋ وڭاي ەمەس. ءبىر قاپ ارپا 4 300 تەڭگەگە، قۇراماجەم قابى 2 300 تەڭگەگە ساتىلىپ جاتىر. تىعىزدالعان ءبىر بۋما ءشوپتى جاز ايىندا 300 تەڭگەدەن ساتىپ العان. قازىر وسىنداي ءشوپ 500 تەڭگەدەن ساتىلادى. مۇنداي وتباسىلارعا جەكە-دارا كومەك كەرەك.

جۇمىسپەن قامتۋدى ۇيلەستىرۋ جانە الەۋ­­مەتتىك باعدارلامالار باس­قار­ما­سى­نىڭ باسشىسى اسلانبەك شۇيىنشا­ليەۆ­تىڭ حابارلاۋىنشا، 2020 جىلى اقتوبە وبلىسىندا كەدەيشىلىك شەگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 6 131 وتباسى ەسەپكە الىن­عان. بىلتىر جان باسىنا شاققاندا ايلىق تابىس­تارى كۇنكورىس شەگىنە جەتپەيتىن وسى وتباسى مۇشەلەرىنە مەملەكەتتەن
1 ملن 818 مىڭ تەڭگە ااك تاعايىندالسا، ونىڭ ىشىندە 18 جاسقا دەيىنگى 19 172 ءجاسوسپىرىم جالپى اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك الۋشىلاردىڭ 62،6% -ىن قۇرادى. بىل­تىر 2 982 اقتوبەلىك ااك الىپ، وسىلايشا وتە كەدەي تۇرمىسى بار وتباسىلار سانى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 564-كە ازايعان. ازايۋ سەبەبى، وتباسىنىڭ ەرەسەكتەرىنە جۇمىس تاۋىپ بەرگەن.

مەملەكەتتىڭ ۇستانىمى انىق: وتبا­سى­نىڭ دەنى ساۋ ەرەسەك مۇشەلەرى، اكە-شەشەسى جاردەماقىعا جان باعىپ وتىرماي، جۇمىس ىستەۋى كەرەك جانە ءبىرىنشى كەزەكتە ولار بالا-شاعاسىن تارىقتىرماۋ ءۇشىن جاۋاپ­كەرشىلىگىن سەزىنۋگە ءتيىس. مەملە­كەت جۇمىس تاۋىپ بەرەدى. بىراق ەڭبەك­اقى از دەپ قاشقاقتايتىندار دا بار. ماسەلەن، وتكەن جىلى ااك الۋ­شى­لار اراسىنان 837 ەڭبەككە قابى­لەت­تى ازاماتقا جۇمىس ۇسىنىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە 402 ادام تۇراقتى جۇمىسقا، 319 ادام ۋاقىتشا ماۋسىمدىق جۇ­مىس­تار­عا تارتىلدى. سونداي-اق 116 ادام قايتارىمسىز گرانت الىپ، كاسىپ اشا باستادى. وتكەن جىلى ااك الۋشى وتباسىلاردىڭ 1-6 جاس ارالىعىنداعى 8 809 سابيىنە ازىق-ت ۇلىك پەن ءبىر رەتتىك قول­دانىستاعى جورگەكتەر بەرىلدى. ونىڭ جال­پى سوماسى بيۋدجەتكە 438،7 ملن تەڭ­گەگە تۇسكەن. بۇل كەپىلدەندىرىلگەن الەۋ­مەتتىك توپتاماعا كىرەدى. سونداي-اق 372 وتباسى 303،1 ملن تەڭگەگە تۇرعىن ءۇي سەرتيفيكاتىن العان.

دەگەنمەن دە، جوعارىدا اتاپ وتكە­نى­مىز­­دەي، وڭىردە جاستار مەن ايەلدەردىڭ جۇمىسسىزدىعى ءبىرىنشى ورىندا تۇر. نارىق سۇرانىسىنا وراي ماماندار دايار­لاۋ كوللەدجدەردىڭ ماتەريالدىق-تەح­ني­كالىق بازاسىن كۇشەيتۋ مەن بىلىكتى وقىتۋشىلاردى تارتۋمەن تىعىز بايلانىستى. وسى جۇمىستار ءوڭىردىڭ ەڭبەك نا­رى­­عىن تەرەڭ زەرتتەۋ نەگىزىندە عانا ىسكە اسى­رىلۋى كەرەك. اۋىل كاسىپكەرلىگىن دا­مى­تۋ دا – جۇمىسسىزدىقتى ازايتۋدىڭ قۇ­­رامداس بولىگى.

بىراق ءبىر نارسە ايقىن – دەنى ساۋ، ەڭبەككە قابىلەتتى ءاربىر ادام ءوز قابىلەتى مەن قىزىعۋشىلىعىنا قاراي بەلگىلى ءبىر كاسىپكە ماماندانۋى ءۇشىن ەڭ اۋەلى ءوز مۇمكىندىگىن جاقسى بىلۋگە ءتيىس. جاس مامان­نىڭ جاقسى مامانعا اينالۋى قىسقامەرزىمدى شارا ەمەس ەكەنىن ءبارى دە بىلەدى. ەلىمىزدىڭ ەڭبەك نارىعىنا سىرتقى الەمدىك داعدارىس ۇنەمى اسەر ەتەدى، ەكونوميكانىڭ بەلسەندى سالالارىنىڭ جان­دانۋىنسىز، جاڭا جۇمىس ورىندارى دا اشىلمايدى. ءوزىمىزدىڭ ىشكى ونىم­دە­رى­مىزدى ءوندىرۋ كولەمىن ارتتىرما­يىنشا، اۋىل كاسىپكەرلىگىن كەدەرگىسىز اياقتان تۇرماسا، جۇمىسسىزدىقتى ءتۇپ-تامى­رىمەن جويۋ دا مۇمكىن ەمەس. قىس­قا­سى، بۇل جەردە ەڭبەك نارىعىن رەتتەيتىن مىقتى وپەراتور كەرەك.