الاۋ ۇستاعان ازامات

1978 جىل. جۋان جاز. قا­زاق­تىڭ س.م.كيروۆ اتىنداعى مەم­لە­كەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە ەمتي­حان تاپسىرىپ جاتىرمىز. جۋر­فاكقا قابىلدانۋ ءۇشىن مەم­لەكەت­تىك ءتورت ەمتيحاننىڭ الدىن­دا شىعارما جازۋدان جانە اۋىزشا اڭگىمەلەسۋدەن ەكى سىناق بولادى. جۋرناليست بولسام دەيتىن تالاپتى جاس كوپ، سونىڭ ءبىرسىپىراسى ءدال وسى ەكى سىناق كەزىندە سىپىرىلا قۇلايدى. ءسويتىپ، ءبىر ورىنعا ەكى ءجۇز، كەيدە ءۇش ءجۇز تا­لاپكەر بولسا، سونىڭ تالايى «توڭقالاڭ» اسىپ قالادى. ودان كەيىنگى ەمتيحاننىڭ ءبارى ابيتۋريەنت ءۇشىن قىلكوپىردىڭ وزىندەي: ءار ەمتيحان الدىندا ءبىر اللاعا سىيىنىپ، كۇندىز-ءتۇنى كوز ىلمەي دايىندالىپ، بىرىنەن وتسەڭ – ءۇمىت وتى مازداپ، ىلە-شالا ەكىنشىسىنە ازىرلەنىپ ابىگەر بولىپ جاتاتىن كەز. الماتىعا جان-جاقتان جينالعان تالاپكەرلەردىڭ ءبىر-بىرىمەن تانىسىپ تا ۇلگەرمەگەن ءساتى. بىراق ءار ەمتيحانعا دايىندىق بارىسىندا كازگۋ-ءدىڭ كورپۋسىندا ءجيى جولىعامىز، ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ ءتۇرىمىزدى تانيمىز; ءبىر-بىرىمىزگە تىلەكشىمىز، كەيدە ەمتيحانعا بىرگە ازىرلەنەمىز، ايتەۋىر جۋرنا­ليس­تي­كا فاكۋلتەتىنە قۇجات تاپ­سىرعالى بارىمىزدەن مازا كەتكەن; ك ۇلىمدەۋ از، ۋايىمى كوپ ۋاقىتتىڭ جەتەگىندە جۇرگەن ەدىك. دارحاندى ەڭ العاش سول كەزدە كو­رىپ، تانىسىپ، اسقاق ارمان جە­تە­گىنە بىرگە جالعاسقانبىز.

ءدال ءتورتىنشى ەمتيحان دار­حان­عا اۋىر ءتيدى. تاريح پانى­نەن بارلىق سۇراقتارعا مۇلتىك­سىز جاۋاپ بەرىپ وتىرعان تالاپ­تى شا­كىرت­كە ۇستازدار قاساقانا «ەكى» دە­گەن باعا قويدى. سول ۋاقىتتا البىرت جاستىڭ بىردەن ەكى يىعى ەڭكىش تارتىپ، ادىلەتسىزدىككە جانى شىداماي ەڭكىلدەي جىلاپ بارا جاتقان ءسات ءالى كۇنگە ەسىمدە. وقۋعا تۇسپەي قالعانىنا قاتتى نالىعان دا بولار، بىراق ونىڭ جا­نىنا قاتتى باتقانى – قاراداي ادى­لەتسىزدىككە ۇرىنعانى ەدى. با­­رىنە جاۋاپ بەرىپ وتىرعاندا «قۇ­­لاتا» سالعانىنا كۇيىندى. «ومىر­دە ادىلدىك دەگەن بار ما، جوق پا؟» دەپ ءدال سول كۇنى ونىڭ تۇنىمەن كوز ىلمەي شىققانى داۋ­سىز. ادىلدىكتىڭ، ادىلەتتىلىكتىڭ، تۋرالىقتىڭ جاقتاۋشىسى بولۋ تۋرالى بالكىم، ول تاپ سول كۇنى بەلگىلى ءبىر توقتامعا كەلگەن دە بولار. ايتەۋىر مەن بىلەتىن دارحان قى­رىق جىلدان استى-اۋ، قاشان دا ادىلەت­تىڭ اق جولىمەن ءجۇرىپ كە­لەدى.

1979 جىل. قوڭىر كۇز. وقۋعا تۇس­كەن جاستار ءبىر-بىرىمىزبەن شۇر­قى­راسىپ، كازگۋ-ءدىڭ جۋرفاگىنىڭ 101 اۋديتورياسىنا جينالدىق. دارحان ءا دەگەننەن بايسالدى، ويلى، جاۋاپتى جىگىت رەتىندە تانىلدى. 102 گرۋپپانىڭ كومسورگى بولىپ سايلاندى. ساباقتان قال­ماي­دى، بەرىلگەن تاپسىرمالاردى تياناقتى ورىندايدى. كوپ ۇزاماي كۋرس­تاس جىگىتتەردىڭ ىشىندە وقۋ­دا العىرلىعىمەن كوزگە ءتۇستى. بىل­تىردان تانىستىعىمىز بار، وقۋ بارىسىندا تىپتەن جاقىن ارا­لاسىپ، بىرتىندەپ دوستاسىپ كەتتىك. ول كەزدە اۋىلدان كەلگەن بالالاردىڭ كوبىسى ورىسشا جاقسى بىلە قويمايدى، انتيكالىق ادەبيەتتەن موروزوۆا دەگەن اپاي ساباق بەرەتىن; فوتو ىسىنەن رەدكين اعاي بەرەدى، ەمتيحانعا ءبارىمىز بىرلەسە ازىرلەنەتىن ءادىس تاپتىق; كەيبىرىمىزگە بەرىلگەن ادەبيەتتىڭ ءبارىن وقىپ شىعۋعا ۋاقىت قايدا، كىم پۋشكين اتىنداعى كىتاپ­حا­ناعا بارىپ، جاقسىلاپ دايىن­دالىپ كەلەدى، سول وقىعان-توقى­عا­نىن ايتىپ ورتاعا سالادى. وسىنداي ءادىستىڭ ارقاسىندا كۋرس بولىپ سىناقتاردان سۇرىن­بەي ءوتىپ جۇردىك. دارحان، التىنبەك، بەيبىت، ەركىن، ءشامشى وقىپ، بىلگەندەرىن بايانداۋ­دان جا­لىق­پاي­دى. ەسەسىنە كىتاپحا­نا­نىڭ دا، كىتاپتىڭ دا بەتىن اشپايتىن قال­جىگىت، ابدوللا، ابەن سەكىلدى جى­گىتتەر ولاردان ەستىگەندەرىن مو­رو­زوۆا سياقتى اپايلاردىڭ ال­دىن­دا وزدەرى وقىپ كەلگەندەي كو­سى­لە سويلەپ ايتىپ بەرەتىن.

سول ۋاقىتتا بىزدەر ەرەكشە ءبىر ادەت تاپتىق. ساباقتان قولىمىز بوساي قالعان كەزدە ەسىك قالاسىنا بارىپ، التىن ادام تابىلعان جەردى كورۋگە ءبىر اتتانساق، ەندى بىردە جامبىل جاباەۆتىڭ باسىنا بارىپ ءتاۋ ەتتىك. ودان ابايدىڭ باسىنا، شوقان جەرلەنگەن كەربۇلاق جاققا، سوسىن قورقىت اتا ەسكەرتكىشىنە، سودان سوڭ سايرامعا بارىپ، يبراحيم اتانىڭ، قاراشاش انانىڭ رۋحى­نا تاعزىم ەتۋدى ءۇردىس ەتتىك. تۇر­كىس­تانعا، ارىستان بابقا، سە­مەي­گە، سىر وڭىرىنە، ءسويتىپ ستۋدەنت كەز­دىڭ وزىندە قازاقستاننىڭ تالاي جەرىنە باردىق...

1980 جىل. اڭىراعان اقپان. قورقىت اتانىڭ باسىنا بارۋ­عا، ودان سوڭ ەكى مارتە سو­تسيا­ليستىك ەڭبەك ەرى ىبىراي جاقاەۆ اتا­مى­ز­عا سالەم بەرۋگە قىزى­لور­دا وبلى­سىنا تارتىپ كەتتىك. كۇن سۋىق. قىزىلوردانىڭ ۇسكىرىك جەلى بەت قاراتپايدى. جولدى دا، جوبانى دا ءجوندى بىلمەيمىز. جو­سا­لىنىڭ ار جاعىنداعى قور­قىت اتا كەسەنەسىن كۇن ەڭكەي­گەن تۇستا تاپتىق. ساۋلەتشى بەك ىبىراەۆتىڭ تۇرعىزعان قوبىز بەي­نەسىندەگى بيىك ەسكەرتكىشتىڭ تۇ­بىندە وتىرىپ، قورقىت بابا­مىز­عا ارناپ دۇعا وقىدىق. ار جاعىنداعى قىرىق قىزعا دا قۇران باعىشتادىق. قايتار ۋاقىت بولعاندا كۇن ابدەن كەشكىرىپ، قاراڭعى ءتۇسىپ تە كەتىپ ەدى. بەيبىت ساپارالى، دارحان ۇشەۋمىز ۇلكەن جولمەن جاياۋ تارتىپ كەلەمىز. ۇشەۋمىز دە الماتىداعىداي جۇقا كيىنگەنبىز، باسىمىزدا شلياپا، ۇستىمىزدە قاۋدىرلاعان بىردەڭە; ارت جاعىمىزدان جىلت ەتكەن جارىق كورىنسە، جالتاق-جالتاق قارايمىز – ۇزدىكسىز ءوتىپ جاتقان كولىكتىڭ بىردە-ءبىرى توقتايتىن ەمەس، تۇسىمىزدان زىرىلداپ وتە شىعادى. ىمىرت ءۇيىرىلىپ، قا­راڭعى ءتۇستى، كوز بايلاندى. جولاي اق كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان زيراتتاردى كورگەنبىز، ءداۋ دە بولسا، سونىڭ ءبىرىن پانالاپ، تۇ­نەۋ­گە ۇيعاردىق. سويتكەنشە بول­ماي، ءالسىز جارىعى الىستان جىل­تىلداپ كورىنىپ، تۇسىمىزعا قى­بىرلاپ ازەر جەتكەن ءبىر ۇل­كەن جۇك ماشيناسى توقتاي قال­دى. «پەرەگون» كەلە جاتقان قىر­عىز شوپىر ەكەن، ءتاڭىرى جا­رىل­قاعىر، جاقىن ماڭايدا ەلدى مەكەن كورىنسە دەمالماققا بە­كى­نىپ كەلە جاتقان، ءۇستى-باسىن قان جۋ­عان، كولىگىنىڭ الدىڭعى تەرە­زە­سى بىت-شىت بولىپ سىنعان ول ايدالاداعى بىزدەرگە ءجون سۇراۋ ءۇشىن توقتاعان ەكەن. جوسالىعا جەتتىك. سوندا ءبىزدىڭ قارماقشى اۋداندىق گازەتىندە رەداكتور بولىپ ىستەيتىن جەگجاتىمىزدىڭ ءۇيى بار-تىن، تۇندەلەتىپ سول ۇيگە جەتىپ، ءسال تىنىعىپ، ەرتەسىنە تاڭ اتپاي جولعا شىقتىق تا شيەلىگە كەلدىك. ءبىزدىڭ ۇيدە بولدىق. ودان سوڭ «قىزىل تۋ» كولحوزىندا تۇراتىن داڭقتى ديحان اتامىز ىبىراي جاقاي ۇلىنىڭ ۇيىنە بارىپ، سالەم بەردىك. زادىندا كوپ سوزگە جوق، بۇكىل عۇمىرىن ەڭبەككە ارناعان ابىز اتانىڭ الدىندا وتىرمىز. «قاي جاقتىڭ بالاسىسىڭدار؟»، دەپ ىبەكەڭ ساۋال تاستادى. بەيبىت – سەمەيدەن، دارحان شىمكەنتتەن ەكەنىن ايتتى.

– ول جاقتاعىلار مەنى بىلە مە ءوزى؟ – دەدى اتام. – بىلگەندە قانداي، – دەدى دارحان مەن بەيبىت. ىبەكەڭ بىزگە اق باتاسىن بەردى. «مەن وقي المادىم. ءومىر قارا جۇمىس، بەينەتپەن ءوتتى. سەندەر جاسسىڭدار، وقىڭدار، ءبىلىم الىڭدار، ەلگە جۇمىس ىستەڭدەر!» دەدى.

سول ىبىراي اتامنىڭ باتاسى ۇشەۋ­مىزگە دە جامان بولعان جوق. دارحان ىلە-شالا ماسكەۋ­دىڭ م.لومونوسوۆ اتىنداعى ۋني­ۆەرسيتەتىنە وقۋعا اتتاندى. بەيبىت ەكەۋمىز كازگۋ-ءدى تامام­دا­دىق. وسىلايشا ءبىزدىڭ ءومىر جو­لىمىز بىرگە ءورىلىپ، قانات­تاسا، قاتارلاسا ءوسىپ جاتتىق...

قازاقتا «ماتا جيناما، باتا – جينا» دەگەن جاقسى ءسوز بار. دارحاننىڭ بۇدان كەيىنگى ءومىر جولى باتا جيناۋعا باعىتتالدى. ول دۇنيەنىڭ سوڭىنا تۇسكەن جوق، نەشەتۇرلى مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇرگەندە ءبىر جەردە جامان اتى شىققان جوق; تەك قانا ءبىر اللاعا سىيىنىپ، ەڭبەگى مەن قابىلەتىنە سۇيەنىپ، حالىقتىڭ ىقىلاسى مەن ءىلتيپاتىنا بولەنىپ كەلەدى. ىبىراي اتانىڭ باتاسى قابىل بول­دى – دارحان ماسكەۋگە دەيىن با­رىپ وقىدى، ەل يگىلىگى ءۇشىن جۇمىس ىستەپ ءجۇر.

ءبىز ستۋدەنت كەزىمىزدە «شىركىن-اي، نەگە ءبىز اناۋ الاش زامانىندا تۋمادىق ەكەن؟ سول ۋاقىتتا تۋعانىمىزدا قازاق ەلى ءۇشىن تالاي نارسە ىستەۋگە تالپىنار ما ەدىك» دەپ ءجيى ارماندايتىنبىز. سول ارماندى كوكتەگى قۇداي جەردەن بەردى دە، ءبىزدىڭ ناعىز جۇمىس ىستەيتىن شاعىمىز تاۋەلسىزدىك كەزەڭىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. قازاق مەملەكەتتىلىگىن قا­لىپ­تاستىرۋعا، تاۋەلسىزدىك تەتىك­­تەرىن ىسكە قوسۋعا، ەل ەگەمەن­دىگىن باياندى ەتۋگە التىنبەك سار­سەن­باي ۇلى دوسىمىز باس بولىپ، قايناعان ءومىردىڭ بەل ورتاسىندا وسى دارحان مىڭباي بەل شەشىپ، بىلەك سىبانىپ جۇمىس ىستەدى. ءالى دە وسى باعىت دارحان قىزمەتىنىڭ نەگىزگى باعدارى. قاشان كورسەڭ دە ەلدىڭ، جۇرتتىڭ جۇمىسىنا جەگىلىپ، كۇندى تۇنگە، ءتۇندى كۇنگە ۇلاستىرىپ بەينەت كەشىپ كەلەدى.

كەزىندە جوعارعى كەڭەستە ىستەگەندە دارحان قامزابەك ۇلى تىكەلەي اۋدارما جاساۋ ىسىمەن اينالىستى. بىردە ماعان «اۋدارما ىسىمەن وسىدان 20 جىل بۇرىن مامان دايارلاۋ قولعا الىندى. تالاي ادام وقىپ شىقتى. قازىر قايدا سولار؟ وتكەندەگى استانا ەكونوميكالىق فورۋمىندا ەردو­عان­نىڭ ءسوزى اۋدارىلماي قالدى. سول سياقتى مىسالدار وتە كوپ. قايدا ءجۇر اۋدارماشىلار؟ ەگەر ولار­دان اۋدارماشىلار توبىن جا­ساقتاي الماساق، ءبىلىم مي­نيستر­­لىگى قايدا قاراپ وتىر؟ وقى­­­تىپ نە كەرەگى بار وندا؟ وسى ماسە­لە­نى كوتەرۋ كەرەك»، دەپ ۇل­كەن ماسەلەنى قوزعاعانى بار.

دارحاننىڭ ءىسى دە، ءسوزى دە، ءوزى دە قاشان دا ەلدىڭ الدىندا، جۇرت­تىڭ نازارىندا.

دارحان وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا اكىمنىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇرگەندە تالاي جيىن وتكىزدى. تالاي جەردە ءسوز سويلەدى. سونداي شارانىڭ ءبىرى – وبلىستىڭ 75 جىلدىعىنا ارنالعان «ونەرلى ولكە سۋرەتشىلەرى» البومىنىڭ تۇ­سا­ۋ­كەسەرى ەدى. تۇڭعىش رەت وڭ­­تۇس­­تىك­قازاقستاندىق سۋرەتشى­لەر­­دىڭ شىعارماشىلىق جۇ­مىس­تارى جيناقتالىپ، وسى ولكە­دەگى كەسكىندەۋ ونەرىنىڭ نەگىز­گى دامۋ كەزەڭدەرىن ناقتى تۇسى­نىك­تە­مەلەرمەن باياندايتىن البوم جوباسىنىڭ جەتەكشىسى دارحان مىڭباي بولاتىن. بۇل باسىلىم وڭتۇستىك ولكەسىنىڭ ەلگە تانىمال، قازاقستان ونەرى­نىڭ دامۋى­نا ەڭبەك ەتىپ، ءوز ۇلەس­تەرىن قوسقان 94 سۋرەتشىنىڭ شىعار­ما­­شى­لىعىنا تۇسىنىكتەمە بەرە­دى، ەرەكشەلىكتەرىن ەكشەلەپ كور­سە­تە­دى.

دارحاننىڭ باياعى رەدكين اعاي­دان العان ءدارىسى تەككە كەت­پەپ­تى، ول ءوزى دە قولى قالت ەتسە، سۋرەت تۇسىرۋمەن اينالىسادى. «اقسۋ-جاباعىلى» قورىعى تۋرا­لى شىققان ءتۇرلى-ءتۇستى كىتاپتا دارحان جانارىنا جالت ەتىپ ىلىن­گەن نەبىر ادەمى كارتينا كورى­نىس تاپقان. دارحاننىڭ ارحيۆ ىسىنە قۇنتتىلىعى ءوز الدىنا جەكە ءبىر اڭگىمە.

گازەت وقىعانعا وڭاي. گازەت قول­عا ۇستاعانعا وڭاي. گازەت جىرت­­قانعا ءتىپتى وڭاي. ال ونى شى­­­عا­رۋدىڭ قيىندىعىن كۇن سا­يىن گازەت شىعارىپ كەلە جات­قان­دار جاقسى بىلەدى. «وركەن – گو­ري­زونت» گازەتىندە باس رەداكتور بولعاندا دارحان مىڭبايدىڭ رەداكتورلىق قىرى جاقسى تانىلدى. بۇل گازەتتە ونىڭ الدىندا التىنبەك سارسەنباي ۇلى، بەيبىت يساباەۆ باس رەداكتور بولعان.

وقىرمانعا – ءسوز كەرەك. ويلى ءسوز. ءنارلى ءسوز. ءارلى ءسوز. ءباسپاسوز نارىعى – ارزان ءسوزدىڭ دە، مارجان ءسوزدىڭ دە بازارى. ء«بىر ادام وت جاقسا، مىڭ ادام جىلىنادى» دەيدى قازاق. دارحان مىڭبايدىڭ جۇرتقا جان جىلۋىن سىيلاعان قانشاما ماقالاسى شىقتى.

مەملەكەتتىك قىزمەتتە ءجۇرىپ ويعا كەلگەندى قويىپ قالۋعا، ورايسىز ءبىر ءىستى سولق ەتكىزىپ جاساي سالۋعا استە بولمايدى. دارحان ءار ءىستى وي تارازىسىنا سالىپ، ابدەن ولشەپ-ءپىشىپ، كەمەلىنە كەلتىرىپ بارىپ جاسايدى.

ال قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنت اكىمشىلىگى ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمە­تىن­دە جۇرگەندە استانادا «سوت ءىسىن مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋ­دىڭ وزەك­تى ماسەلەلەرى» تاقىرىبىندا دوڭ­گەلەك ۇستەل وتكىزدى. سوندا دارحان قامزابەك ۇلى بيىك مىن­بەردە تۇرىپ: – «بىزدەگى تاپتاۋ­رىندى ءۇردىس بويىنشا كەيدە ءىستى قاراۋ ۇدەرىسى ورىسشا قولعا الىنىپ، تولىقتاي سول تىلدە جۇرگىزىلەتىنى جاسىرىن ەمەس. ەندى وسى كورىنىستى باسقاشا قايتا جاساپ بىرتىندەپ جۇزەگە اسىراتىن مەزگىل دە جەتتى. ياعني ءىستى قاراۋ مۇمكىندىگىنشە مەملەكەتتىك تىلدە عانا جۇرگىزىلىپ، ال قاجەت بولعان جاعدايدا ورىس نەمەسە وزگە تىلدە قولدانىلعانى دۇرىس بولار ەدى»، دەدى.

ءسويتتى دە ءوز پايىمداۋىن كەل­تىردى: – «تىلدەردى دامىتۋ مەن قول­دانۋدىڭ 2011-2020 جالدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى بەكىدى. باعدارلاما تالابى بويىنشا حالىقتىڭ 95 پايىزى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭ­گە­رۋى ءتيىس». بۇگىندە رەسپۋب­لي­كا بويىنشا جەرگىلىكتى جانە ات­قا­رۋ ورگاندارىندا ءىس جۇرگىزۋ مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرىلىپ وتىر. ىشكى ساياسات بولىمىندە تالاي ازامات ىستەدى، بىراق ءدال مەنىڭ جەكە پا­يىمداۋىمدا ماسەلەنى تاپ وسىلايشا توتەسىنەن قويىپ، استانا تورىنەن اشىق ايتقان ادام شامالى. دارحان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ شىنايى جاناشىرى رەتىندە ءىستىڭ تەتىگىن تابا بىلەدى، ءتىلىمىزدى ومىرلىك قاجەتتىلىك ەتۋ جولىندا ەڭ ءبىر وزەكتى سالادا قوزعالماي تۇرعان تەتىكتى تەزىرەك ءتۇرتىپ جى­بەردى.

ءتىل-ءتىل دەپ قىزىل ءسوزدىڭ كوپى­رى­گىن ساپىرىپ جاتقان جوق، كەۋدە قاعىپ داۋ-داماي، ايعاي-شۋ شىعارىپ جۇرگەن جوق; ءبارىن دە ءوز رەتىمەن، ورىن-ورنىمەن ۇستامدى دا ساليقالى ساياسات نەگىزىندە جاساپ ءجۇر. ەڭ باستىسى ىسىندە دايەكتىلىك بار. ايتقان ءسوزدىڭ ورىندالۋىنا باس ءمان بەرەدى. دارحان ەل باسقارۋ ىسىندە ءبىر كىسىدەي تاجىريبە جينادى، بار جيعان ءبىلىم مەن بىلىگىن مەملەكەت پەن حالىق ىسىنە ارناپ كەلەدى.

دارحاننىڭ جۇرتشىلىقتىڭ ويىن تاپ باساتىن، كەيدە ادەمى ازىلمەن، كەيدە ءبىر تامسىلدەرمەن جينالعانداردىڭ كوڭىلىنەن شى­عا­تىن قاسيەتى جونىندە اقىن ءابىلدا ايماق بىلاي دەپ ەسكە الادى: «مارحابات بايعۇتتىڭ مەرەيتويىن وتكىزۋگە تۇلكىباس اۋدانىنا تارتتىق. ساستوبەنىڭ بۇرىلىسىنا كەلىپ توقتادىق. وسى جەردە ءبىزدى اۋدان اكىمى دارحان مىڭباي قارسى الىپ، ءارى قاراي الىپ ءجۇردى. بىزگە اۋداندىق گازەتتىڭ رەداكتورى رۇستەم ومىرزاقوۆ باستاعان جۋرناليستەر قوسىلدى. شاي ۇستىندە ىلعي كوپتىڭ كوڭىلىن تابۋعا تىرىساتىن، كوپشىل جانە سەزىمتال دا ۇعىمتال، زەرەك، ۇلكەن اقىل يەسى دارحان مىڭباي ءبىر اڭگىمە ايتتى: – «باياعىدا داعىستان حالقىنىڭ كوسەمى يمام ءشامىلدىڭ كەزىندە ەلدە اقىن كوبەيىپ كەتىپتى بايقاپ وتىرسا، اناۋ دا اقىن، مىناۋ دا اقىن، ءتىپتى اقىنداردىڭ كوپتىگىنەن ادام مەزى بولعانداي ەكەن. ءبىر كۇنى ءشامىل جارلىق شىعارىپتى. ول جارلىعىندا كىم دە كىم اقىن بولسا، ەرتەڭنەن باستاپ تەرەڭ زىندانعا تاستالادى دەلىنىپتى. وسى جارلىقتان كەيىن-اق قاپتاپ جۇرگەن 300 اقىننان ءۇش-اق اقىن قالىپتى. اقىرى جارلىقتى ورىنداۋشىلار ءۇش اقىندى اكەلىپ زىندانعا تاستاپتى. ءشامىل ولارعا ولەڭ جازعاندارىڭدى قويماساڭدار، تاماق تا بەرىلمەيدى دەپتى. سو­نى­مەن نە كەرەك، ءۇش اقىننىڭ ەكەۋى ولەڭ جازۋدى ساپ تىيىپ، بىرەۋى-اق قالىپتى. ال اقىندى زىنداننان شىعارعان ءشامىل ەلدى جيناپ: «مىنە، ناعىز اقىن – وسى!» دەپتى. اقىرىندا اقىنعا مول سىيلىق بەرىپ ۇيىنە قايتارعان ەكەن». دارحان وسى اڭگىمەسىمەن مەرەيتوي يەسى مارحابات بايعۇتتىڭ مەرەيىن تاسىتىپ، مارتەبەسىن بيىكتەتىپ جىبەردى.

دارحان مىڭباي مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالعاندا، ءسوز بەن ءىستىڭ قادىرىن بىلەتىن ازاماتتاردىڭ ءبارى قۋانا قابىلدادى. مادەنيەت پەن اقپاراتتىڭ باسىنا باياعى تەمىربەك جۇرگەنوۆ، ءىلياس وماروۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ سياقتى تالانتتى دا تالاپشىل، ورەلى ءىستىڭ ءورىسىن، پاراسات­تى­لىق­­تىڭ پايىمىن، اقپاراتتىڭ احۋالىن بىلەتىن ۇلتجاندى، مەم­لە­كەتشىل تۇلعا كەلدى دەپ ءبىر-بىرى­نەن ءسۇيىنشى سۇراسىپ جاتتى.

2012 جىل. الماتى. ساعات 3-تەن وتە دارحان حابارلاستى. «الماتىعا كەلدىم، كەشكى بەس جا­رىمداردا قولىم بوسايدى، جو­لىعايىق»، دەدى. «اقسەر» قو­ناق­ۇيىنە ورنالاسقان ەكەن. تۇنگى 12-گە دەيىن قاۋقىلداسىپ اڭگى­مەلەستىك. دارحان ءوزىنىڭ جوس­پار­لا­رىن ايتىپ، پىكىر ءبولىستى. ول ايتىستى وتكىزۋدىڭ جاڭا جوباسىن ۇسىندى. «بۇرىنعىداي ون شاقتى ادام ەمەس، ايتىسقا ەكى-اق ادام شىعادى. باياعى ء«بىرجان سال مەن سارانىڭ» ايتىسى سياقتى. ءبىر وڭىردەن ەكى ادام شىعۋى دا مۇمكىن. جەڭگەن اقىنعا التىننان جاسالعان دومبىرا سىيعا تارتىلادى. بىراق ول دومبىرا اۋىسپالى بولادى. «التىن دومبىرا» جۇلدەسىن قاتارىنان ءۇش رەت يەلەنگەن اقىنعا دومبىرا سىيعا بەرىلەدى. سوندا ايتىستىڭ ءمانى وزگەرىپ، ماعىناسى ارتادى. قازاقتىڭ ءسوز ونەرى وزىنشە ورنەكپەن تو­لى­عادى»، دەدى ول. كەيىن دۇر­كىرەگەن «التىن دومبىرا» جوباسى وسىلاي كەلگەن.

سودان سوڭ قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىن ايگىلەيتىن ەسكەرت­كىش­تەر­دى قويۋ، بالالارعا ارنالعان اندەر، پروزالىق جانە پوەزيالىق شىعار­مالار جونىنەن كونكۋرس ۇيىمداستىرعىسى كەلەتىندىگىن ءسوز ەتتى. انيماتسيالىق جانە مۋلتيپليكاتسيالىق فيلمدەر جاساۋ تۋرالى ويلارىن ايتتى.

دارحان ءسوز اراسىندا: ء«دىن ماسەلەسىمەن ءبىراز اينالىسقاندا كوزىم جەتكەن ءبىر نارسە – بۇل تاقىرىپتا ەشكىممەن داۋلاسىپ، ءپاتۋا تاپپايدى ەكەنسىڭ، وسىنى ۇقتىم. سوسىن ءتىل ماسەلەسىندە دە تاپ سولاي ەكەن. وسى ەكى نارسەگە ارالاسىپ، داۋلاسپايمىن، دەپ شەشتىم»، دەدى. ول ءتىل-ءتىل دەپ شۋلاپ جۇرگەندەر «نەگە كۇنىگە ءبىر رەت بولسا دا كەمشىلىكتى ءوز قولىممەن تۇزەيىن دەمەيدى، جۇرتتىڭ ءبارى سىناپ، مىنەگەنگە شەبەر، ال ناقتى ىسپەن ەشكىم اينالىسقىسى كەلمەيدى، تەك سىرتتان قاراپ تۇرادى» دەپ كەيىستىك ءبىلدىردى.

داكەڭ ازىلگە، قالجىڭعا شەبەر. بىلمەيتىن انەكدوتى جوق. اڭگىمەنى دە اڭقىلداپ ك ۇلىپ الىپ، جارقىلداپ ايتادى. بىردە «ۇيعىر تەاترىنا بارعاندا تەاتر ديرەكتورى ماعان سول جەردە تۇرعان دۋتاردى سىيعا تارتتى. مەن سول جەردە شاكەن ايمانوۆتىڭ وقيعاسىن ايتىپ بەردىم. «شاكەن ايمانوۆ ماسكەۋگە بارادى. وداقتاس ەل­دەر­دىڭ ءبىر وكىلىنىڭ تۋعان كۇنى بولىپ قالعان ەكەن، سوعان نە سىيلاۋ كەرەك دەگەندە باس قاتىرىپ جاتپاس­تان قوناقۇيدە تۇرعان ۆازانى الادى دا قاعازعا وراپ اپارىپ، «مىناۋ قىتايدىڭ ۆازاسى، قولدان جاسالعان، بىرنەشە عانا داناسى بار، سونى سىزگە سىيلايمىن»، دەپ كەرەمەت سويلەيدى. ەلدىڭ ءبارى «وي، شاكەن ي زدەس وپەرەديل ناس» دەپ تاڭدانا قول سوعادى. ەرتەسىنە الگى مەرەيتوي يەسى قو­ناق­­ۇيدەن شىعايىن دەسە، ۆازانى قالدىرىڭىز، دەيدى. نەگە دەسە، ول قوناقۇيدىڭ زاتى، سەنبەسەڭىز استىندا ينۆەنتار ءنومىرى بار دەپ كورسەتەدى. مەرەيتوي يەسى شاكەندى كەزدەستىرىپ قالىپ: – مەنى ۇياتقا قالدىردىڭىز عوي، مىناۋ زات قوناقۇيدىكى ەكەن عوي، دەپ وكپەسىن ايتادى. سويتسە شاكەن از-كەم پاۋ­زا جاساپ، «زاتو وت دۋشي» دەگەن ەكەن. سول سياقتى مىنانىڭ دا ينۆەنتار ءنومىرى بولىپ جۇرمەسىن»، دەپ ەدىم، كۇلكىدەن قىرىلىپ قالا جازدادى، دەدى.

دالاداي – دارحان، بالاداي – اقكوڭىل، اقپەيىلدى دارحان دوس تۋرالى اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قو­­مىندا، اسىعىس جۇرگەندە تۋعان از-كەم سىردىڭ بايانىن ىركە تۇرعان دا ءجون. ايتسە دە ءبىر نار­سەنى اشىق ايتۋ كەرەك: – دارحان دا، مەن دە، مەنىڭ قانشاما تۇر­عى­لاس دوستارىم دا ەڭ الدىمەن ءبىر اللاعا شۇكىرشىلىك ايتۋىمىز قاجەت، سوسىن ءبىزدى دۇنيەگە الىپ كەلگەن اتا-انامىزعا ولشەۋ­سىز قارىزدار ەكەنىمىزدى اتاپ ايتقا­نىمىز ءلازىم; ەگەر قان مايداننان امان-ەسەن ورالعان اكەلەرىمىز بولماسا، ولاردىڭ ارقايسىسى ونشاقتى بالادان ارتىنا ۇرپاق شاشپاسا، ءبىز وسىنداي بولار ما ەدىك!؟. دارحاننىڭ اكەسى قامزابەك قاريا ەلگە سىيلى، ولە-ولگەنشە حالىق دەپ قام-قارەكەت جاساعان ادام بولسا، اناسى – يمانى سالامات بولسىن، ومىرگە 15 بالا اكەلدى، تاربيەلەدى، ازامات ەتىپ ءوسىردى. شىن ەسكەرتكىش سولارعا قويىلۋى ءتيىس. ءبىز ولارعا ءومىر-باقي قارىزدارمىز. ءبىزدىڭ اتقارىپ جۇرگەنىمىز ازاماتتىق پارىز عانا...

دارحاننىڭ جۋرناليستيكادا جۇرگەندە بىلايعى جۇرت بىلە بەرمەيتىن پسەۆدونيمى بولاتىن. «شاباندوز» دەگەن! سول ءسوز ءتۇيىن: تۇلپارىڭنىڭ شاشاسىنا شاڭ جۇقپاسىن، شاباندوز!

نۇرتورە ءجۇسىپ