ءتورت تۇلعاعا پەرزەنت بولۋ – تاعدىردىڭ سىيى

– ماقپال شاحانقىزى، تاعدىر ءسىزدى شاحان مۋسين، باۋىرجان مومىش­ ۇلى جانە رابيعا سىزدىقوۆا سەكىلدى قازاقتىڭ ءۇش بىردەي تۇلعاسىنا پەرزەنت ەتىپتى. بۇل تاعدىردىڭ سىيى ما، الدە سىناعى ما؟

– تورتەۋ دەڭىز. بۇل قاتارعا تۋعان انامدى – عاينيكامال باۋبەكوۆانى دا قوسار ەدىم. مەن ءۇشىن ول دا بىرەگەي تۇلعا! ەل الدىندا جۇرگەن ەكى بىردەي مىق­تىنىڭ جۇرەگىن جاۋلاۋى تەگىن ەمەس ءارى ول ونەرپازدار ورتاسىندا تانىمال ادام. ال تاعدىردىڭ سىيى ما، سىناعى ما دەگەنگە كەلسەك، سىيى دەگەنىمىز دۇ­رىس-اۋ. تورتەۋى دە تانىمال تۇلعا بولدى. تورتەۋىن دە ەرەكشە جاقسى كوردىم، ءبولىپ-جارماي بارىنە بىردەي قارادىم. البەتتە، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اجىراسۋى وتباسى ءۇشىن ۇلكەن سىناق. اسىرەسە مۇندايدا بالالارعا قيىن. سوندىقتان قوس تاراپتىڭ دا بالانىڭ كوڭىلىنە، سەزى­مىنە ەرەكشە نازار اۋدارعانى ماڭىزدى. قانداي جاعداي بولسىن، ادامي قارىم-قاتىناسقا سىزات تۇسپەۋگە ءتيىس. بالانىڭ اكە-شەشەسىمەن كورىسىپ، سويلەسىپ تۇرۋى­نا ەشقانداي كەدەرگى بولماۋى كەرەك. جال­­پى، ءبىر-بىرىنەن ەكى بولەك ءومىر سۇر­سە دە بالا ساناسىندا «بۇرىنعى اتا-انا» دەگەن ۇعىم بولمايدى. سول سەبەپتى بارى­نە رازىمىن. ولار اقىلدى ادامدار ەدى. بارىنە تۇسىنىستىكپەن قارايتىن. ءبىزدى ماحابباتقا، مەيىرىمگە بولەدى. ولاردان كوپ دۇنيەنى ۇيرەندىم.

– بەلگىلى اكتەر، اقىن، تۋعان اكەڭىز شاحان ءمۋسيننىڭ مىنەزىنەن تاعدىر سال­عان تاۋقىمەتتىڭ ىزدەرى بايقالاتىن با ەدى؟ ول كىسى قانداي اكە بولدى؟

– «كوزدەن كەتسە، كوڭىلدەن دە كەتەدى» دەيدى. دۇرىس ايتىلعان. شىنىمەن، ەل­دىڭ نازارىندا ءجۇرىپ، ومىردەن وتكەن سوڭ، ۇمىتىلىپ كەتەتىن جاندار بارشى­لىق. وسى ورايدا ەل گازەتى «ەگەمەن قا­­زاق­ستاننىڭ» مارقۇم اكەلەرىم مەن انا­لا­رىمنىڭ ەسىمىن اتاپ، ەسكە الىپ، ولار­دىڭ ءومىر جولىنا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ۇرپاق جادىندا قايتا جاڭعىرتىپ جاتقانىنا قۋاندىم. بۇل جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى. تاريحتى ۇمىتۋعا بولمايدى. تاريحتىڭ قايعى تۇنعان بەتتەرىنە دە قۇرمەتپەن قاراۋعا ءتيىسپىز. ءار زاماننىڭ ءوز باتىرى بولادى. ولار ەل جادىنان ۇمىتىلمايدى. ال مەنىڭ اكەم، 16 جول ولەڭ جازىپ 18 جىل تۇرمە تاۋقىمەتىن تارتقان، تاعدىر قانشا اۋىرتپالىق سالسا دا مۇقالماعان، ەڭسەسى تۇسپەگەن، بۇگىلمەگەن، قايتا ونەرىمەن ەلدىڭ سۇيىكتى ۇلىنا اينالعان شاحان مۋسين – ناعىز قاھارمان!

ويلاپ وتىرسام، اكەمنىڭ تاعدىرى حالقىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن تاۋقىمەت­پەن بىردەي ەكەن. ول كەسە-كولدەنەڭدەگەن قيىندىقتارعا قارسى تۇردى، ادام توزگى­سىز جاعدايلاردا دا ادام بولىپ قا­لۋ كەرەكتىگىن دالەلدەدى. وزگەلەرگە ۇلگى بول­دى. قانشاما اۋىرتپالىق كەزدەس­سە دە، ادامگەرشىلىكتىڭ اق تۋىن بيىك ۇستادى. ول ولەڭ جازۋعا ەرتە جاستان قۇ­مار بولىپتى جانە ءوزىن اقىن سانادى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، ءدال وسى پوەزيا ونى ومىرگە قۇشتار ەتكەن. پوەزيا ونىڭ ءۇمىتى ەدى. سول ءبىر ءۇمىت تىعىرىقتان جول تاپتى، تەپەرىشتەن مۇقالماي، تاۋقىمەتتى ەڭسەرۋگە كۇش بەردى. اۋىر كۇندەر، ازاپتى جىلدار ولەڭگە اينالىپ، اكەمدى اجالدان قۇتقاردى.

ول رەپرەسسياعا ۇشىراعان جىلدارى جازعان ولەڭدەرىن، لاگەردە تۋعان شۋماقتارىن ساناسىندا عانا ساقتاعان. ولاردى باسپا بەتىندە جاريالاۋ بىلاي تۇرسىن، قاعازعا ءتۇسىرۋدىڭ ءوزى مۇمكىن بولماعان. تەك قايتا قۇرۋ باستالعان 1980 جىلداردىڭ ورتاسىندا عانا اكەمنىڭ ولەڭدەرى گازەت-جۋرنالدارعا باسىلىپ، وقىرمانىمەن قاۋىشتى. دەگەنمەن ونىڭ كەيبىر شۋماقتارى، ولەڭدەرى 1960-1970 جىلداردىڭ وزىندە-اق بەلگىلى ءبىر ورتادا كەڭ تارالعان. ماسەلەن، قالي­جان بەكحوجين، عافۋ قايىربەكوۆ، قۋاندىق شاڭعىتباەۆ، تاحاۋي احتانوۆ، حاميت ەرعاليەۆ سەكىلدى قالامگەر دوس­تارى ءبىز­دىڭ ۇيگە قوناققا كەلگەندە مىن­دەت­تى تۇردە اكەمنەن قورجىن تۇبىندە جات­قان ولەڭدەرىن وقىپ بەرۋدى سۇرايتىن. اسىرەسە، «تەرەزە» دەگەن ولەڭى كوپ وقىلا­تىن. اكەم مۇنى 22 جاسىندا تۇرمەدە شى­عارعان ەكەن. وتىرعانداردىڭ ونى ەرەك­شە تولقىنىسپەن، تەبىرەنىسپەن تىڭ­دايتىنى ەسىمدە. كەيبىرىنىڭ كوزى­نەن جاس ىر­شىپ تۇسەتىن. «تەرەزە» تىڭداۋ­شى­لار­دىڭ كوكەيىندەگى كوپ جايدى قوزعاسا كەرەك.

ادەتتە تۇرمە تاۋقىمەتىن تارتقاندار ومىرگە وكپەلى بولادى دەگەن تۇسىنىك قا­لىپتاسقان. بىراق مۇنىڭ اكەمە ەشقان­داي قاتىسى جوقتاي. ول ءازىل-قالجىڭعا جاقىن ەدى. نەبىر ناۋبەتتەن امان قۇتىلۋىنا داوسى ءبىر قاسيەتى سەپتەسكەن شىعار دەپ ويلايمىن. ول تاۋقىمەت تارتقان جانداي ەمەس، كەرىسىنشە ومىرگە ريزا، قۇشتار، كوڭىلدى ادام ەدى. قيىندىقتىڭ ءوزىن ازىلگە جەڭدىرەتىن جانە ءاربىر دۇنيەنىڭ جاقسى جاعىن كورۋگە تىرىساتىن. ونىڭ ومىرگە شاعىم ايتقانىن كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىن. پەندە بولعان سوڭ ءوزىمىز دە نەبىر كەلەڭسىزدىكتەرگە تاپ بولىپ جاتامىز عوي. كۇيگەلەكتىككە سالىنعان سونداي ساتتەردە ۇنەمى اكەمدى ەسكە الامىن. ءبىزدىڭ باسىمىزداعى قيىندىق ول تارتقان زارداپتىڭ قاسىندا تۇك تە ەمەس.

– وگەي اكەڭىز، باتىر باۋىرجان مومىش­ ۇلىن قالاي قابىلدادىڭىز؟

– ونى «اتا»، «اتاشكا» دەپ اتادىم جانە اتا رەتىندە قابىلدادىم. بىرىن­شىدەن، ول اكەمنەن الدەقايدا ۇلكەن كورىنەتىن. ەكىنشىدەن، بەس جاستاعى مەن ءۇشىن ونى «اتا» دەۋ قولايلى بول­دى. باۋىرجان مومىش ۇلى انام عاي­ني­كامالعا 1961 جىلى ۇيلەندى. ولار 12 جىل، 1973 جىلدىڭ ناۋرىزىن­دا انام قايتىس بولعانعا دەيىن بىرگە تۇردى. انام تۋرالى جازۋشى ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ «اقيقات پەن اڭىز» كىتابىندا دا ايتىلادى. باتىر باۋىرجان مەن انامنىڭ ۇيلەنۋى سول كەزدە ۇلكەن شۋعا اينالعان. شەشەم اكەممەن اجىراستى. انام ءۇش بالاسىمەن باۋكەڭنىڭ قولىنا بارىپ كىردى. باتىر دا ءوز ايەلىمەن رەسمي تۇردە اجىراستى. باۋكەڭنىڭ ونىمەن بىرگە تۇرماعانىنا دا ءبىرشاما ۋاقىت وتكەن ەكەن ءارى ارالارىندا بالا بولماعان. ءسويتىپ شەشەم ەكەۋى زاڭدى نەكەگە تۇرادى. انامدى قاماش دەيتىن.

ولاردىڭ قوسىلۋى ۇلكەن شۋعا ۇلاس­تى دەدىم عوي. بۇل ءىس قازاقستان جازۋ­شى­لار وداعىنىڭ پارتبيۋروسىندا قا­رالعان. ونىڭ شەشىمى بويىنشا كوممۋنيست باۋىرجان مومىش ۇلىنا قاتاڭ سوگىس جاريالاندى. تسك-نىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشىسى يسمايل يۋسۋپوۆ باۋكەڭە «بىرەۋدىڭ ايەلىن نەگە تارتىپ الاسىڭ» دەپ تۇسىنىكتەمە جازۋىن تالاپ ەتىپتى. سويتسە مۇنىڭ الدىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە باتىردى ايىپتاعان ماقالا جاريالانعان ەكەن. باۋكەڭ تۇسىنىكتەمەنى اراب قارپىمەن قازاقشا جازىپتى تا، ءلام-ميم دەمەستەن شىعىپ كەتىپتى. اراب قارپىن بىلمەيتىن يۋسۋپوۆ كومەككە دىنمۇحامەد قوناەۆتى شاقىرادى. ول بۇل ۋاقىتتا مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى. ءۇش جولدان تۇراتىن تۇسىنىكتەمەگە ۇڭىلگەن ديمەكەڭ ابدەن ك ۇلىپ الادى دا، العاشقى ەكى جولىن وقىپ بەرىپتى. سوڭعىسىن وقىماپتى. شاتاقتاۋ دۇنيە جازىلعان عوي. مۇنى ماعان مەكەمتاس اعا مىرزاحمەتوۆ ايتتى. ول اسپيرانتۋرادا وقىعان جىلدارى ءبىزدىڭ ۇيدە تۇردى ءارى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ جەكە حاتشىسى جانە سەنىمدى وكىلى بولدى.

باتىرعا تۇرمىسقا شىققاندا انام 40 جاستا ەكەن. ونىڭ ۇستىنە ءۇش بالاسى بار ءارى جۇرەك اۋرۋىنا شالدىققان. انام جۇرەك ۇستاماسىمەن اۋىراتىن. مۇنىڭ ءبارىن باۋكەڭ بىلمەدى ەمەس، ءبىلدى. ەندەشە جەر ورتاسى جاسقا جەتكەندە ولاردىڭ جەلىگۋىنە نە سەبەپ بولدى دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى. مەنىڭشە، جاۋابى تۇسىنىكتى. مۇنىڭ ءبارى تەكتەن-تەك ەمەس. ولاردى ەرەكشە ءبىر سەزىم بايلانىستىرىپ وتىر جانە ول تۇتقيىلدان تۇتانعان سەزىم ەمەس. بۇل سەزىم ەرتەدە پايدا بولعان. انام باۋكەڭمەن سوعىسقا دەيىن، 18 جاسقا تولار-تولماس شاعىندا تانىسقان ەكەن. كەيىن مايداندا كەزدەسىپ، تابىسقان. انام كونتسەرتتىك بريگادامەن بىرگە مايدان دالاسىنا بارىپ، جاۋىنگەرلەر الدىندا ونەر كورسەتكەن. وكىنىشكە قاراي، سوعىستان كەيىن ولاردىڭ جولى ەكىگە ايىرىلعان. تەك جيىرما جىلدان كەيىن كەزدەسىپ، ءبىر-ءبىرىنسىز ءومىردىڭ ءمانى جوق ەكەنىن ۇققان. مەنىڭ بار بىلەتىنىم وسى. باۋكەڭنىڭ كۇندەلىكتەرىندە بۇل تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعان بولۋى مۇمكىن.

اكەم انامنىڭ بۇل ارەكەتىنە تۇسى­نىستىكپەن قارادى دەپ ويلايمىن. ويت­كەنى ونىڭ انام تۋرالى جامان پىكىر ايت­قانىن، ونىڭ ارەكەتىن تالقىعا سالىپ، سىناعان ءساتىن كورگەن ەمەسپىن. كولى­مانىڭ قيىندىعىن كورگەن، ءسىبىردىڭ سۋىعىن كەشكەن، تۇرمەنىڭ تاۋقىمەتىن تارتقان اكەم ءۇشىن ايەلىنىڭ كەتىپ قالۋى اناۋ ايتقانداي تراگەديا دا بولماعان سياقتى. ونىڭ ۇستىنە اكەم پەرزەنت سۇيگىزىپ، تاربيەلەگەنى ءۇشىن اناما ۇنەمى ريزا ەكەنىن ايتىپ وتىراتىن. كەيىن اكەم رابيعا سىزدىقوۆاداي تاماشا ادام­مەن شاڭىراق كوتەردى. ونىمەن ءومى­رىنىڭ سوڭىنا دەيىن، ياعني قىرىق جىلداي باقىتتى عۇمىر كەشتى. اكەمنىڭ باۋىر­جان مومىش ۇلىمەن اراداعى بايلانىسى دا جامان بولعان جوق. ءبىر-بىرىنە قۇرمەتپەن قارادى. باۋكەڭنىڭ اكەمە قولتاڭبا جازىپ سىيلاعان كىتاپ­تارى سونىڭ دالەلى.

– رابيعا سىزدىقوۆامەن اراداعى قىل وتپەس سىيلاستىعىڭىز تۋرالى كوپ ەستىدىك. بۇل تۋرالى رابيعا اپاي­دىڭ ەستەلىگىنەن دە وقىدىق...

– اكەم رابيعا اپايعا 1962 جىلى ۇيلەندى. رابيعا اپاي ول ۋاقىتتا عىلىم اكادەمياسىنا قاراستى ءتىل ءبىلىمى ينس­تيتۋتىندا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىس ىستەيتىن. «اباي ءتىلى» تاقىرى­بىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا جازۋعا دايىندالىپ جۇرگەن كەزى. ولاردىڭ جۇپ قۇراۋىن تاعدىردىڭ ناعىز سىيى دەر ەدىم. ەكەۋىنە ورتاق دۇنيە كوپ ەدى. ءبىر-ءبىرىن ەرەكشە قۇرمەتتەيتىن. اكەم ءوز مۋزاسىن سول كەزدە عانا تاپقانداي بوپ كورىنەدى ماعان. ولار باقىتتى عۇمىر كەشتى. رابيعا اپاي شىنىمەن تاماشا ادام ەدى. ءۇي شارۋاسىنا قانشالىقتى تياناقتى بولسا، عىلىمي جۇمىسىنا دا سونشالىقتى جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن. اكەم ونىڭ ءار جەتىستىگىنە قۋاندى. ءبىر-بىرىمەن ءۇنسىز ۇعىنىسىپ، ءبىر-ءبىرىن ۇنەمى قولداپ وتىراتىن. مەن ونى ەكىنشى انام دەپ قابىلدادىم. ودان كوپ دۇنيە ۇيرەندىم. جۇمىسقا ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋدى بويىما سىڭىرگەن دە سول كىسى.

– اناڭىز عاينيكامال تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟

– انام 1921 جىلى بۇرىنعى سە­مەي وبلىسىندا تۋعان. اكەسى بەكباي بايسوۆ 1860-1938 جىلدارى ءومىر سۇر­گەن. اۋقاتتى ادام بولىپتى. اباي اۋلە­تىمەن جاقىن ارالاسقان. 1940 جىلى سەمەيدەگى العاشقى اباي مۋزەيى ءدال وسى بەكبايدىڭ ۇيىندە اشىلعان. بۇل ۇيگە ابايدىڭ ءوزى دە، ۇلدارى دا ءجيى ايالداعان ەكەن. ابايدىڭ العاشقى كىتابىنىڭ جا­رىققا شىعۋىنا قارجى بولگەن دە ءدال وسى بەكباي بايسوۆ. كىتاپ 1909 جىلى پەتەربۋرگتەگى ي.بوراگانسكيدىڭ باس­پاحاناسىندا باسىلدى. بايدىڭ ۇرپاق­تارىنا دەگەن كوزقاراس تەرىس بولسا دا، باۋىرجان مومىش ۇلى ايەلىنىڭ تەكتى جەردەن شىققانىن ماقتان ەتەتىن.

عاينيكامال انگە قۇمار بولىپتى. 1936 جىلى سەمەيدەگى وبلىستىق ونەر وليمپياداسىندا توپ جارىپ، الما­تىداعى رەسپۋبليكالىق بايقاۋعا جولداما العان. ءسويتىپ ونى الماتىداعى مۋزىكالىق تەحنيكۋمنىڭ ۆوكال كلاسىنا قابىلدايدى. بۇعان قوسا مەملەكەتتىك فيلارمونيانىڭ حورىندا ونەر كورسە­تەدى. 1941 جىلى فيلارمونيانىڭ ءسوليسى اتانادى. سوعىس جىلدارى كونتسەرت­تىك بريگادامەن بىرگە مايداندا ءان شىر­قاعان. وكىنىشكە قاراي، وق پەن وتتىڭ ورتاسىندا ءان سالىپ جۇرگەندە داۋىس جەلبەزەگىن قاتتى زاقىمداپ الادى. وسىلايشا، ونى 1945 جىلدىڭ ناۋرىزىندا انشى­لىكتەن ارتىستىككە اۋىستىرادى. كەيىن پاۆلوداردىڭ وبلىستىق دراما تەاترىنا جىبەرىلگەن. 1947 جىلى سەمەيدىڭ وبلىستىق مۋزىكالىق دراما تەاترىنا اۋىسادى. شاحان مۋسينمەن وسى جەردە تابىسقان. بۇل اكەمنىڭ كولىماعا 10 جىل «ساياحاتتاپ» كەلىپ، ءوزىنىڭ سۇيىكتى تەاترىنا ورالعان بەتى ەكەن. ولار تەاتر ساحناسىندا قوس عاشىق اقان سەرى مەن اقتوقتىنىڭ ءرولىن ويناپ قانا قويماي، ومىردە دە جۇپ قۇراپ، شاڭىراق كوتەردى. بىراق انام اۋەلدە «حالىق جاۋىنا» تۇرمىسقا شىعۋعا قورىققان ەكەن.

1949 جىلى اكەم ەكىنشى رەت سوتتالىپ، سىبىرگە ايدالدى. انام ءبىر جاسار شاپيعامەن بىرگە اكەمنىڭ سوڭىنان كەتىپتى. كەمەل سول جاقتا 1950 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. 1951 جىلى انامنىڭ ۇلكەن اپكەسى ولاردىڭ حال-جاعدايىن ءبىلۋ ءۇشىن سىبىرگە بارادى. مۇنداعى تۇرمىستىڭ ءماز ەمەس ەكەنىن كورگەن ول عاينيكامالدى بالالاردىڭ بولاشاعى ءۇشىن وزىمەن بىرگە الماتىعا جۇرۋگە كون­دىرەدى. اكەم قارسى بولماپتى. 1951 جىلدىڭ جازىندا الماتىعا ورالعان انام گوگول اتىنداعى تەاتر-ونەر ۋچي­­­­لي­ششەسىنە قايتا قابىلدانىپ، ونى 1953 جىلى ءتامامدايدى. ۆينوگرادوۆ كوشەسىندەگى «ارتىستەر ۇيىنەن» پاتەر الىپ، مەملەكەتتىك فيلارمونياعا جۇمىس­قا ورنالاسادى. ول ۋاقىتتا «بايدىڭ ۇر­پاعىنا»، «حالىق جاۋىنىڭ» ايەلىنە قىرىن قارايتىندار كوپ ەدى عوي. دەسە دە انامنىڭ الدىنان ۇنەمى جاقسى ادامدار كەزدەسىپ وتىرعان. سولاردىڭ ءبىرى – احمەت جۇبانوۆ. ول عاينيكامالدىڭ تالانتىن جوعارى باعالاعان. انام 1958 جىلى قازاق ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ ماسكەۋدەگى ونكۇندىگىندە كونتسەرت جۇرگىزگەن. 1960 جىلى «دوستىق» جولىنىڭ اشىلۋىنا ارنالعان سالتاناتتى كونتسەرتكە قا­تىسقان.

اكەم سىبىردەن 1954 جىلى ورالدى. ءسويتىپ وتباسىنىڭ ءتورت كوزى تۇگەندەلگەن. ول بىردەن جاس كورەرمەن تەاترىنا قابىلداندى. ءبىرشاما ۋاقىتتان كەيىن اكەم شاكەن ايمانوۆتىڭ شاقىرۋىمەن اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق دراما تەاترىنا اۋىستى. 1955 جىلى كينودان دا ءرول بۇيىردى. ونى بۇل سالاعا جاقىن دوسى، رەجيسسەر ءماجيت بەگالين شاقىرعان ەكەن. ءدال سول جىلى مەن تۋىپپىن.

– شاحان مۋسين مەن عاينيكامال باۋ­بەكوۆادان تۋعان ءۇش پەرزەنتتىڭ تاع­دىرى قالاي ءورىلدى؟ ولار قازىر قايدا؟

– ۇلكەنىمىز شاپيعانىڭ 1948 جىلى سەمەيدە تۋعانىن جوعارىدا ايتتىم. وكىنىشكە قاراي، 2020 جىلى ومىردەن ءوتتى. ول كسرو كينەماتوگرافيستەر ودا­عىنىڭ مۇشەسى بولدى. 1977 جىلى ۆگيك-ءتى – بۇكىلرەسەيلىك مەملەكەتتىك كينەماتوگرافيا ينستيتۋتىن ءتامامدادى. «قا­زاق­­فيلم» كينوستۋدياسىندا جۇمىس ىستەدى. قازاقستانداعى ايەل كينەماتوگرافيستەر قاۋىمداستىعىن باسقاردى.

كەمەل 1950 جىلى سىبىردە، دالىرەك ايتساق ءنوۆوسىبىر وبلىسى ميحايلوۆ اۋدانى چۋماكوۆو سەلوسىندا تۋعان. مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ قازگۋ-عا وقۋعا ءتۇستى. بىراق تامامداعان جوق. بۇعان ونىڭ ەرەكشە مىنەزى اسەر ەتتى دەپ ويلايمىن. ناعىز رومانتيك ەدى، ساياحاتتاۋدى ۇناتاتىن، ۇنەمى توسىن وقيعالاردىڭ ورتاسىنان تابىلاتىن. پوشتا تاسيتىن ۆاگوننىڭ جولسەرىگى بولىپ جۇمىسقا تۇرىپ، ءسىبىر مەن قيىر شىعىستى تەگىس ارالاپ شىقتى. ءتىپتى پريمورسك ولكەسىنە دەيىن بارىپ، ناحودكا قالاسىندا بالىق اۋلاۋ تراۋلەرىندە جۇمىس تا ىستەگەن. وكىنىشكە قاراي، ومىردەن ەرتە كەتتى. الماتى قالاسىندا قايتىس بولدى.

– قازىر سانكت-پەتەربۋرگتە تۇراسىز با؟

– ءيا. 1973 جىلى لەنينگراد مەم­لەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. قىتاي فيلولوگياسى كافەدراسىندا وقىدىم. ۋنيۆەرسيتەتتەن كەيىن لەنينگرادتا ءبىر­­جولا قالدىم. ويتكەنى تۇرمىس قۇر­­­عان ەدىم، بالالارىم ومىرگە كەلدى. قىزمەتىم شەت تىلدەرىمەن بايلانىستى بولدى. الدىمەن جاپون جانە اعىلشىن تىلدەرىنەن عىلىمي-تەحنيكالىق ادەبيەت­تەردى اۋداردىم. كەيىن ورتا مەكتەپتە جانە مەديتسينالىق ليتسەيدە اعىلشىن تىلىنەن ساباق بەردىم. بۇدان كەيىن اعىل­شىن تىلىنەن كوركەم اۋدارما جاساۋ­عا كوشتىم، باسپالارمەن جۇمىس ىستەدىم. قىتاي ءتىلىن مەڭگەرگەنىمدى قايتەيىن، سول كۇيى بۇل قابىلەتىمدى كا­دەگە جاراتا المادىم. ول ۋاقىتتا كە­ڭەس-قىتاي اراسى سۋىپ كەتكەن ەدى. تيى­سىن­شە، قىتاي ءتىلىنىڭ دە قاجەتى بولمادى. تاجىريبە بولماعان سوڭ، بىلەتىن دۇنيەمنىڭ ءبارى ۇمىتىلدى.

نەگىزى ەكى قالادا، سانكت-پەتەربۋرگ پەن الماتىدا قاتار تۇردىم دەسەم دە بولادى. تۋعان-تۋىستارىمدى كورىپ، اكەمنىڭ قاسىندا كوبىرەك بولۋ ءۇشىن الماتىعا ءجيى كەلەتىنمىن. اكەم قايتىس بولعان سوڭ كەلۋىم ءتىپتى جيىلەدى. ويتكەنى ەكىنشى انام رابيعا اپايعا بارىنشا قولداۋ كورسەتۋگە تىرىستىم. ەكى قا­لانىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ ءتيىمدى ىسپەن شۇعىلدانۋدى كوزدەدىم. ايتالىق، سانكت-پەتەربۋرگتەن ارنايى كورمە اكە­لىپ، ۇيىمداستىرۋعا بولادى. ءسويتىپ قۇر بوسقا جۇرگەنشە پايدالى ىسپەن اينالىسايىن دەپ شەشتىم. دوستارىم مەن تانىستارىمنىڭ اراسىنان يدەيامدى قول­دايتىندار تابىلدى. وسىلايشا، ءبىز مادەني جوبالارمەن اينالىسا باستادىق. «ديالوگ كۋلتۋر» جەكە كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمى قۇرىلدى. ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنىڭ ءبارى وسى ۇيىم ارقىلى رەتتەلدى. 2007 جىلدان بەرى ۇيىمنىڭ باستاماسىمەن الماتى مەن پەتەربۋرگتە ءبىرشاما كورمە وتكىزىلدى. 

– كورمەلەر قانداي تاقىرىپقا ارنالعان؟

– ماسەلەن، ءىرى جوبالارىمىزدىڭ ءبىرى 2009 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ف.دوس­توەۆسكيدىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۋ­زەيىندە ۇيىمداستىرىلعان «قازاقتار – سانكت-پەتەربۋرگتە: XVIII ع. – حح ع. باسى» («كازاحي ۆ سانكت-پەتەربۋرگە: XVIII ۆ. – ناچالو XX ۆ.») كورمەسى. ونىڭ يدەياسى مۋزەي ديرەكتورى، قۇربىم ناتاليا تۇيمەبايقىزى اشىمباەۆامەن بول­عان اڭگىمە بارىسىندا تۋىنداعان ەدى. ماقسات ارحيۆتىك قۇجاتتار مەن ءتۇر­لى مۋزەيلەر­دىڭ جادىگەرلەرىن پايدالا­نا وتىرىپ، قازاق قوعامى مەن رەسەي يمپەرياسى­نىڭ استاناسى ءارى مادەني-عىلىمي ورتا­لىعى پەتەربۋرگتىڭ زياتكەرلىك ەليتاسى­مەن ءوزارا بايلانىسىنىڭ تاريحىن كورسەتۋ بولدى. ءبىزدى قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى بىردەن قولدادى جانە ونىڭ قولداۋىنسىز مۇنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى دا قيىن ەدى. ول كەزدە بۇل ۆەدومستۆونى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد باسقاردى. اتالعان كورمەگە دايىندىق كەزىندە ء«ۋاليحانوۆ سانكت-پەتەربۋرگتە» دەگەن تاقىرىپقا اڭسارىم اۋدى. رەسەي عىلىم اكادەمياسى ءارحيۆىنىڭ شوقان ۋاليحانوۆقا ارنالعان قورىندا (№23 قور) ءبىر جىل وتىرىپ، شوقاننىڭ نەۆا جاعالاۋىنداعى قالادا وتكىزگەن ومىرىنە قاتىستى ماتەريالداردى ىزدەدىم. مەنىمەن بىرگە اتالعان تاقىرىپ بويىنشا بەلگىلى دوستوەۆسكيتانۋشى عالىم، ف.دوستوەۆسكي ادەبي-مەموريالدىق مۋ­زەيى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بو­ريس تيحوميروۆ تە اينالىستى. وسى جۇ­­مىستىڭ ناتيجەسىندە «شوقان ءۋالي­حا­نوۆ سانكت-پەتەربۋرگتە» («چوكان ۆا­ليحانوۆ ۆ سانكت-پەتەربۋرگە») كىتابى جارىققا شىقتى. بۇل ەڭبەكتىڭ قازاقستان مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن جارىققا شىققانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. 2020 جىلى اتالعان كىتاپ قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. ونى مەنىڭ ءوتىنىشىم بويىنشا رابيعا اپايدىڭ شاكىرتى، ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-دىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى گۇلنار مۇراتوۆا ءتارجىمالادى. ەندى وسى كىتاپ­تى جارىققا شىعارۋ كەرەك. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى ارقىلى كىتاپتى قازاق­تىلدى وقىرماندارعا ۇسىنۋعا نيەتتى باس­­پا­لار مەن قىزىعۋشىلىق تانىتقان ادام­داردىڭ ۇسىنىستارىن قۋانا-قۋانا قاراستىرۋعا ءازىر ەكەنىمىزدى جەتكىزگىم كەلەدى. بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش بولار ەدى.

– شاحان ءمۋسيننىڭ پاۆلودار وب­لى­سىنىڭ ماي اۋدانىندا تۋعانىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. اكەڭىز تۋعان توپىراقتا بولدىڭىز با؟

– پاۆلودار وڭىرىندە بالا كۇنىمدە بولدىم. بىراق ول ساپاردان ەسىمدە قالعانى شامالى. قاتەلەسپەسەم، اكەمنىڭ داريعا ەسىمدى تۋعان اپكەسى لەبياجى اۋىلىندا تۇردى. وكىنىشكە قاراي، اكەمنىڭ ءومىرى مەن شىعاراشىلىعى تەرەڭ زەرت­تەلىپ جاتقان جوق. عالامتوردا ول تۋرالى ازداعان جازبا عانا بار. بۇرىن ول تۋرالى ماقالالار ءجيى جاريالاناتىن. الماتىنىڭ شاعىن كوشەلەرىنىڭ ءبىرى شاحان ءمۋسيننىڭ اتىمەن اتالادى. ەندى پاۆلودارداعى كوشەلەردىڭ نەمەسە مادەني وردالاردىڭ بىرىنە اكەمنىڭ اتى بەرىلسە دەگەن تىلەگىم بار.

– تۇششىمدى اڭگىمەڭىزگە راحمەت.