رەپرەسسيا قۇرباندارىن اقتاۋ جۇمىستارى بقو-دا قالاي جۇرگىزىلۋدە؟

وڭىرلىك كوميسسيا شەڭبەرىندە 7 با­عىت بويىنشا جۇمىس توبى قۇرىلىپ، جەتەكشىلەر بەكىتىلگەن. سونداي-اق تۇر­عىندار اراسىندا ساۋالنامالار ۇيىم­داستىرۋ، ەلدى مەكەندەردەگى اقساقالدار مەن ولكەتانۋشىلاردى، تاريحشى مۇعا­لىم­دەردى، كىتاپحانا جانە مۋزەي قىزمەت­كەرلەرىن تارتا وتىرىپ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى ەسىمدەرىن، تىڭ دەرەكتەر مەن فاكتىلەردى انىقتاۋ بويىنشا جۇيەلى جۇمىس باستالىپ كەتتى.

باتىس قازاقستان وبلىسى پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ ارنايى مەملەكەتتىك مۇ­راعاتى قورىندا اقتاۋعا جاتپايتىن تۇل­عالاردىڭ 566 ءىسى، قۋعىن-سۇر­گىن­گە ۇشى­­راعان، سوت ورگاندارى اقتاعان تۇلعا­لار­عا قاتىستى 7 177 ءىس جانە گەرمانيادا اس­كەري تۇتقىندا بولعان جانە ءوز ەلىنە قاي­­­تا ورالعان بۇرىنعى كسرو ازاماتتارىنا قاتىستى 851 ءىس ساقتاۋلى ەكەن. ال قازاقستان رەسپۋبليكاسى باس پروكۋراتۋراسى قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپكە الۋ جونىندەگى كوميتەتى باتىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا باسقارماسىنىڭ ارنايى مۇراعاتىندا «ارنايى قونىس اۋدارۋ جانە جەر اۋدارىلعانداردىڭ جەكە ىستەر كوللەكتسياسى» ساقتاۋلى. ونىڭ ىشىندە ارنايى قونىس اۋدارۋشىلاردى ەسەپكە العان 1 437 قۇجات، جەر اۋدارىلعانداردى ەسەپكە العان 703 قۇجات، ارنايى قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ 199 جەكە ءىسى، جەر اۋدا­رىلعانداردىڭ 1 243 جەكە ءىسى بار. ارينە، كوميسسيا قارايتىن ىستەردىڭ باسىم بولىگى باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ مەملەكەتتىك ارحيۆىندە ەكەنى ءسوزسىز. مۇندا مەشىتتەردىڭ جويىلۋى بويىنشا 20 قوردا 25 945 ءىس، ۇجىمداستىرۋ بويىنشا 24 قوردا 55 483 ءىس، بوسقىندار بويىنشا 5 قوردا 1 186 ءىس، تار­كىلەۋ بويىنشا 8 قوردا 3 055 ءىس، اشار­شىلىق بويىنشا 7 قور ىشىندە 150 ءىس بار.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، اتقارىلاتىن جۇمىس اۋقىمى وتە ۇلكەن. بۇل الداعى بىر­نەشە جىلعا سوزىلاتىن تىنىمسىز ەڭبەك دەۋگە بولادى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇر­باندارىن اقتاۋ جونىندەگى قىزمەتتەردى بىلتىرعى تامىز ايىنان بەرى DANA عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى جۇزەگە اسىرۋدا. ءسويتىپ، جوباعا قاتىسۋشى عالىمدارعا وبلىستىق بيۋدجەتتەن بولىنگەن قاراجات شەڭبەرىندە ەڭبەكاقى، ءىسساپار شىعىن­دا­رى تولەنىپ، سايت جاساقتاۋ، ىزدەستىرۋ جۇمىستارى مەن كىتاپ شىعارۋ بويىنشا جۇمىس جۇرۋدە. «مەملەكەت باسشىسى تاريحىمىزدى تۇگەندەپ، بولاشاققا كوزقاراسىمىزدى ايقىنداي ءتۇسۋىمىز قا­جەتتىگىن ايتتى. سوندىقتان بۇل كوميس­سياعا وتە ۇلكەن، اۋقىمدى مىندەت جۇكتەلىپ وتىر. وتكەن عاسىرداعى ساياسي قۋعىن-سۇر­گىن بولشەۆيكتىك-ستاليندىك بيلىكتىڭ كىنا­سىنەن باستاۋ العان. قازاق دالاسىنداعى رەپ­رەسسيا حالقىمىزعا وراسان زور ادامي جانە ەكونوميكالىق شىعىن مەن زيان اكەل­دى. ونىڭ سالدارى وسى كۇنگە دەيىن جادى­مىز­دان كەتپەيدى»، دەدى وڭىرلىك كوميس­سيا­نىڭ وتىرىسىندا سويلەگەن سوزىندە با­تىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى عالي ەسقا­ليەۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، وڭىرلىك كوميسسيالاردى قۇرۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى – مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىن تولىق ورىنداپ، ۇسىنىستار ازىرلەۋى ءۇشىن وسى ۋاقىتقا دەيىن قۇپيا بولىپ كەلگەن نەمەسە ءالى بەلگىسىز، ۇمىتىلعان دەرەكتەردى، فاكتىلەردى تابۋ، جيناۋ، رەپرەسسيانىڭ تۇرلەرى مەن مەحانيزمدەرىن انىقتاۋ، اۋىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىن ورتالىقتارى مەن ورىندارىن، قۇربانداردىڭ سانىن، اتى-ءجونىن انىقتاۋ جانە زارداپ شەككەندەر تۋرالى وسى ماسەلەگە قاتىستى باسقا دا اقپارات جيناۋ، تالداپ-ساراپتاۋ. باتىس قازاقستان وبلىستىق ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ باسشىسى دارحان قادىراليەۆ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى وڭىرلىك كوميسسيا جۇمىسىنىڭ العاشقى ناتيجەلەرىن جاريا ەتتى. ماسەلەن، 2021 جىلى وڭىرلىك كوميسسيانىڭ 3 وتىرىسى، جۇمىس توبىنىڭ 8 جيىنى وتكىزىلگەن. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ماسەلەسىنە قاتىستى اقپارات جانە جۇمىس تاجىريبەلەرىمەن الماسۋ ماقساتىندا اقتوبە، اتىراۋ، قوس­­تاناي، ماڭعىستاۋ وبلىستارىمەن ايماق­­تىق سەمينار ۇيىمداستىرىلسا، وت­كەن جىلدىڭ قىركۇيەك-قازان ايلارى ارا­لى­عىندا رەسپۋبليكالىق جوبالىق كەڭسە ۇيىمداستىرعان 11 سەمينارعا وڭىرلىك كوميسسيا مۇشەلەرى قاتىسىپ، جەتەكشى­لىك ەتەتىن جۇمىس توبى تاقىرىپتارى بو­يىن­شا بايانداما جاساعان. باتىس قازاق­ستان وبلىسىنداعى ءبىر ەرەكشەلىك – سايا­سي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جو­نىندەگى قىزمەتتى جۇرگىزۋ جوبالىق كەڭ­سە فورماتىندا DANA عىلىمي-زەرت­­تەۋ ورتالىعىنا تاپسىرىلعانى. بۇل وتە ءساتتى شەشىم بولدى. ويت­كەنى بۇل ورتالىق 2012 جىلدان بەرى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تاريحي تانىمدىق جۇمىسپەن جۇيەلى اينالىسىپ كەلەدى. حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىنداعى ءوڭىر تاريحىنا قا­تىستى كوپتەگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى جاريا­لان­عان DANAqaz تاريحي-تانىم­دىق جۋرنالى­نىڭ بۇگىنگە دەيىن 58 سانى جارىق كور­دى. سونداي-اق رەسەيدىڭ ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ، ۋفا، ورىنبور قالالارى ار­­حيۆ­­تەرىنەن الىنعان ماتەريالدار نەگى­زىن­­دە كۇنباتىس الاشوردا زيالىلارى مەن ءوڭىر­دىڭ ءباسپاسوز تاريحىنا قاتىستى 9 كى­تاپ جارىققا شىقتى. ال وسى جوبا شەڭ­بەرىندە ارنايى مالىمەتتەر بازاسى جۇك­تەلگەن www.batysmura.kz تاريحي تا­نىم­دىق، عىلىمي-زەرتتەۋ پورتالى ىسكە قو­سىلدى. بۇل ينتەرنەت-رەسۋرستا ساياسي قۋ­عىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ بويىنشا 5 ءبولىم جۇمىس جاسايدى. سونىمەن قاتار جەرگىلىكتى تۇرعىندار مەن قىزىعۋشىلىق تا­نىتقان تۇلعالارعا پورتالعا كىرىپ ونلاين ساۋالناما تولتىرۋ مۇمكىندىگى جا­سالعان.

وڭىرلىك كوميسسيا جۇمىسىنا ەرەكشە جان بىتىرگەن ءبىر وقيعا – جەرگىلىكتى عالىم-مامانداردىڭ الماتى قالاسىنا ەكى اپتالىق ءىسساپارى بولدى. ورالدىق زەرتتەۋشىلەر قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى، مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ الماتى بولىمشەسى، جاڭالىق اۋىلىندا ورنالاسقان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ مۋزەي كەشەنى، پرەزيدەنت ءارحيۆى، ۇلتتىق كىتاپحانا، الماتى قالاسىنىڭ پوليتسيا دەپارتامەنتى مەن ۇقك-ءنىڭ ارنايى ار­حيۆ­­تەرى، الماتى قالالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى سىندى ورتالىقتار مەن ارحيۆتەردە جۇمىس ىستەپ، ءوڭىر تاريحىنا قاتىس­تى تىڭ دەرەكتەرمەن تانىستى. عىلىمي ءىس­ساپار ناتيجەسىندە الماتىلىق عالىم-ما­ماندارمەن، ارحيۆ قىزمەتكەرلەرىمەن ءوڭىر تاريحىن زەردەلەۋ بويىنشا بايلانىس ورناتىلىپ، ارحيۆتەردەن 4 000 بەتتەي قۇجات كوشىرمەسى اكەلىندى.

جالپى، وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇرگىزىلگەن عىلىمي ىزدەنۋشىلىك جۇمىستار ناتيجە­سىندە سان ءتۇرلى ساياسي موتيۆتەر بويىنشا رەپرەسسياعا ۇشىراعان جانداردىڭ ءتىزىمى جاساقتالۋدا. اتاپ ايتقاندا، 1920-1930 جىلدارى وبلىس اۋماعىنداعى كوتەرىلىستەر مەن حالىق نارازىلىقتارىنا قاتىسقانى ءۇشىن رەپرەسسياعا ۇشىراعان 170 ادام، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ كەزىندە قۋدالانعان 500-گە جۋىق باي-كۋلاك پەن شارۋا، كۇشتەپ قونىس اۋدارىلعان 3 500 ادام، قۋدالاۋعا ۇشىراعان 1003 ءدىن وكىلى (896 مۇسىلمان، 107 حريستيان)، ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۇتقىندارى قاتارىنان 2 939 ادامنىڭ ءتىزىمى جاسالدى. بۇل ءتىزىمدى جۇمىس توپتارى مۇقيات زەردەلەپ، تولىق اقتاۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك كوميسسياعا جولدايتىن بو­لادى. سونىمەن قاتار جۇمىس توبى وكىل­دەرى وبلىس اۋماعىندا ساياسي قۋعىن-سۇر­گىنگە ۇشىراعانداردىڭ جەرلەۋ ورىندارىن، نكۆد لاگەرلەرى بولعان جەرلەردى ىزدەستىرۋدە. بۇل باعىتتا دالالىق ەكسپە­ديتسيالار مەن تانىمدىق باعىتتاعى ىزدەستى­رۋ جۇمىستارى ءوڭىردىڭ تەرەكتى، تاسقالا، سىرىم، قاراتوبە، ءبورلى اۋداندارىندا جۇرگىزىلدى.

– قازاقستاندا 1927-1953 جىلدارى 103 مىڭ ادام جازالانىپ، 25 مىڭداي ادام اتىلعان دەگەن دەرەك ايتىلادى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جۇمىس­تارى بارىسىندا وسى دەرەكتەردىڭ ناقتىلىعىنا كوز جەتكىزىپ، توگىلگەن جاس پەن قاننىڭ ادىلەتسىزدىكتەن ەكەنىن تاعى ءبىر مارتە دالەلدەيمىز. حالىقتى سوعىسسىز-اق، ءوز بيلىگى ميلليونداپ قىرىپ، جەر بەتى­نەن جويىپ جىبەرەردەي جاساعان گەنوتسيد ارەكەتى ءۇشىن كىنالى بولعان اتا-اجەلەرىمىزدى ار الدىندا، بولاشاق ۇرپاق الدىندا اقتاۋ جۇمىستارىنا اتسالىسۋ ءبىز ءۇشىن ۇلكەن قۇرمەت، ابىروي بولماق. وسى قايىرلى ءىستى اتقارۋدىڭ پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن پارمەن بەرىلىپ باستالۋى ءىستىڭ ناتيجەلى اياقتالار دەگەن سەنىمدى ارتتىرا تۇسەدى، – دەدى باتىس قازاقستان تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ عالىم-حاتشىسى، DANA عى­لىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى جانتاس سافۋللين.

جوعارىدا ايتىلعانداي، وڭىرلىك كوميسسيا ورال مەن الماتى قالالارىنداعى ارحيۆتەردەن كوپتەگەن تىڭ دەرەك انىق­تادى. جانتاس ءسافۋلليننىڭ ويىنشا، مۇنىڭ ءبارى بارلاۋ، قاي جەردە نە با­رىن باعامداۋ. الداعى ۋاقىتتا وسى ارحيۆ­تەردىڭ بارىندە جۇيەلىلەۋ قاجەت بولادى.

ساپار بارىسىندا ش.ءۋاليحانوۆ اتىن­داعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ باسشىسى زيابەك قابىلدينوۆ رەسپۋب­ليكالىق دەڭگەيدەگى تانىمال عالىمدارمەن بىرنەشە سەمينار-كەڭەس، كەزدەسۋ ۇيىم­داس­تىرىپ، كوپ قولداۋ كورسەتتى. ال قازاقستان رەس­پۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحي­ۆىنىڭ ديرەكتورى ءسابيت شىلدەباي مەن DANA ورتالىعىنىڭ باسشىسى جانتاس سافۋللين بولاشاقتا بىرلەسكەن جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا شارت جاساستى. بۇل كەلىسىم ناتيجەسىندە ورتالىق ارحيۆ قورىندا ساقتالعان تاريحي قۇجاتتار نەگىزىندە باتىس قازاقستان وبلىسى تاريحىنا قاتىستى جيناقتار جارىققا شىقپاق.

ەندى وڭىرلىك كوميسسيانىڭ از ۋاقىت ىشىندە اتقارعان جۇمىسىنا شولۋ جاساپ كورەلىك. وسى كەزگە دەيىن كوپشىلىككە باتىس قازاقستان وبلىسىندا 1930 جىلى بولعان جاڭاقالا كوتەرىلىسى عانا بەلگىلى بولاتىن. وڭىردەگى حالىق كوتەرىلىستەرىنە قاتىسقانى نەمەسە قولداعانى ءۇشىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردى زەرتتەۋ توبىنا جاۋاپتى توپتىڭ جەتەكشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ەسقاي­رات حايداروۆ وبلىستىق پوليتسيا دەپار­تامەنتىنىڭ ارنايى مۇراعاتىنان بۇرىن كوپشىلىككە بەيمالىم بولىپ كەلگەن حالىق نارازىلىقتارى مەن باسكوتەرۋلەرىن انىق­تادى. مىسالى، 1930 جىلى جىمپيتى اۋدانىنىڭ №15 جانە №19 اۋىلىندا عابباس دوسمۇحامەدوۆ باستاعان 16 ادام تۇتقىندالىپ، بەسەۋى – اتۋ جازاسىنا، 11 ادام – 3-10 جىلعا كونتسلاگەرلەر­گە جابىلعان. وسىنداي ايىپ 1930 جىلى وردا اۋدانىنا قاراستى سۇيىندىك جانە قاسىمتاۋ اۋىلدارىنىڭ 9 تۇرعىنىنا دا تاعىلىپ، 5-10 جىل مەرزىمگە كونتسلاگەرگە جىبەرىلگەن. سول سياقتى ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنا قارسى شىققان شىڭعىرلاۋ اۋدانى №16 اۋىلىنىڭ 16 تۇرعىنى 1933 جىلى 3-8 جىلعا سوتتالسا، 1930 جىلدارى قازتالوۆ جانە فۋرمانوۆ اۋداندارىندا ۇستالعان «كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ» 2 مۇشەسى – ءولىم جازاسىنا، قالعان التاۋى – 10 جىل مەرزىمگە ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنە كەسىلگەن. كۋلاكتار، بايلار، جارتىلاي فەودالدار مەن شارۋالاردىڭ اقتالماعان قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن زەرتتەۋ بويىنشا دا جاڭالىق كوپ. قازاقستان بويىنشا 1928 جىلى جۇرگىزىلگەن بايلاردى تاركىلەۋ تىزىمىنە ورال وكرۋگىنەن 71 باي ەنگەن بولاتىن. وسى 71 بايدىڭ 11-ىنە قاتىستى قو­سىمشا قىلمىستىق ءىس كوتەرىلىپ، ولار 1929 جىلدىڭ كوكتەمىندە پەنزا قالاسىنا جەر اۋدارىلعانى انىقتالدى. قازىرگى تاڭدا باتىس قازاقستان وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا جوعارىدا ايتىلعان 71 باي­دان بولەك تاركىلەۋگە ۇشىراعاندار تىزىم­دەرى انىقتالۋدا. 1929-1932 جىلدارى تار­كىلەنگەندەر ءتىزىمى تابىلدى. بولاشاقتا ارحيۆ قۇجاتتارىمەن بىرىكتىرىپ، جيناق شىعارۋ جوسپارلاندى.

كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ جانە 1930 جىل­دارداعى اشارشىلىقتان جويىلعان نەمەسە جاپا شەككەندەردى انىقتاۋ بو­يىن­شا جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى، تا­ريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى باق­تى­لى بورانباەۆا تاپقان دەرەكتەر ەل ىشىن­­دە كۇشتەپ كولحوزداستىرۋ، ۇجىم­داس­تىرۋ جانە مەملەكەتكە ەت، اس­تىق دايار­­لاۋ ناۋقاندارى كەزىندە اسى­را سىل­­تەۋشىلىك، بۇرمالاۋشىلىق، وز­بىر­لىق، دورەكىلىك كورسەتۋ ادىستەرى قولدا­نىل­­عانىن دالەلدەيدى. مىسالى، قازاق اۋىل­دارىندا باي، كۋلاكتاردى تاپ رە­تىندە جويۋ كەزىندە ازعىر اۋدانى، جي­دەلى اۋىلىنداعى قۇتاليەۆ جۇبالى، نۇر­مۇحامەتوۆ دۇيسەكەش، جولين بايمۇكات، ت.ب. كەدەيلەر تۇتقىندالىپ، مال-مۇلكى تار­كىلەنگەن. ءتىپتى ايەلدەردىڭ ءىش كيىمدەرى، اس قاسىقتارىن تۇگەل تارتىپ الىپ، بالا­لارىنىڭ كيىمدەرىن سىپىرىپ، تىر جا­لاڭاش قالدىرىپ كەتكەن. وسى سىندى وزبىر­لىقتار كەسىرىنەن قاراتوبە اۋدانىندا قۇلعازيەۆ مۇحامەديار، ديباروۆا كۇلسانا، سايدۋشەۆ سۇلتان باستاعان 19 مۇعالىم جۇمىستان باس تارتىپ، وزگە وكرۋگكە كەتەتىنىن مالىمدەگەن. ۇجىمداستى­رۋ­­عا قارسى شىققانى ءۇشىن تۇتقىندال­عان ازعىر، جيدەلى اۋىلدارىنىڭ 131 تۇر­عىنىنا ءتۇرلى سوت ۇكىمى شىعارىلعان. ۇجىم­داستىرۋعا قارسى شىققان زاۋرال، كامەن، تەپلوۆ اۋداندارىنىڭ 320 تۇر­عىنى (بالالارىمەن بىرگە) ازعىر، وردا، جاڭاقالا اۋداندارىنا قۇم توقتاتۋ، بالىق اۋلاۋ جۇمىستارىنا جىبەرىلگەن. بۇل ادامدارىڭ كەيىنگى تاعدىرى بەلگىسىز، زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

الاش پارتياسى، الاشوردا ۇكىمەتى يدەياسى ءۇشىن مەملەكەتتىك قۋدالاۋعا جا­نە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ادامداردى انىق­تاۋ بويىنشا جۇمىس توبىنىڭ جە­تەكشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كاندي­داتى، دوتسەنت الفيا بايبولسىنوۆا باتىس قازاقستان وبلىستىق پوليتسيا دەپار­تامەنتىنىڭ ارحيۆ قورىنداعى الاشوردا ۇكىمەتىنە قاتىستى قۇپيا قۇجاتتارمەن، ءماجيت شومبالوۆ، عابباس دوسمۇحامەدوۆ، سالىق وماروۆ، ارون قاراتاەۆ، تولەگەن يمانعازيەۆ، ايتقالي ابلاەۆتىڭ ىستەرىمەن تانىستى. الايدا بۇل ىستەردىڭ ءالى قۇپيا بولۋىنا بايلانىستى اشىپ ايتۋعا، نە جازۋعا مۇمكىندىك جوق.

جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى، جىمپيتى مۋزەيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ايناگۇل ويشى­باەۆا 1929-1956 جىلدارى سىرىم اۋدانى بويىنشا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان 224 ادامنىڭ اتى-ءجونىن انىقتاعان.

سونىمەن قاتار باتىس قازاقستان وب­لىسى اۋماعىنداعى جازالاۋ لاگەرلەرى ورىندارىن انىقتاۋ جۇمىسى دا جۇرۋدە. سوڭعى مالىمەتتەرگە قاراعاندا، باتىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا ساياسي تۇت­قىندار لاگەرلەرى گۋلاگ جۇيەسىندە قىزمەت جا­ساعان. ورال وكرۋگىندە كامەنلاگ، بەزى­ميانلاگ جانە سالاۆات لاگەرلەرىندە 2-5 مىڭعا دەيىن تۇتقىن ۇستالعان. اتاپ ايت­ساق، كامەنلاگ قازىرگى ساراتوۆ وبلىسىمەن (رەسەي) شەكتەس تاسقالا اۋدانى اۋماعىندا بولعان. 1940 جىلى قۇرىلعان بەزىميانلاگ باتىس قازاقستان وبلىسى مەن سامارا وبلىسى (رەسەي) شەكتەسكەن اۋماعىندا ورنالاسقان. ال الجير جۇ­يەسىنىڭ ورالداعى بولىمشەسى سالاۆات لا­گەرى ورال قالاسىنداعى ورتالىق قالالىق تۇرمە جانىندا قىزمەت جاساعان. مۇندا 1937 جىلعى 15 تامىزداعى ارنايى بۇيرىق بويىنشا «وتانىن ساتقانداردىڭ» وتباسى مۇشەلەرىن قاماعان.

بۇگىندە وبلىس اۋماعىندا نكۆد-نىڭ ايىپتاۋ جانە جازالاۋ ۇكىمى ورىندال­عان بىرنەشە ورىن انىقتالدى. ولار – قازتالوۆ اۋدانىنداعى شيلنايا بالكا اۋى­لى، قا­زىرگى بايتەرەك اۋدانىنىڭ داريان، شا­پوۆ، يانايكين پوسەلكەلەرى، اقجايىق اۋدانىنىڭ بۋدارين، جاڭابۇلاق اۋىلدارى، شىڭعىرلاۋ اۋدانىنىڭ اششىساي ەلدى مەكەنى، ءبورلى اۋدانىنىڭ ءبورلى پو­سەل­كەسى، تەرەكتى اۋدانىنىڭ فەدوروۆكا پو­سەلكەسى، تاسقالا اۋدانىڭ ورتالىعى بۇرىنعى كامەنكا پوسەلكەسى. بۇل جەرلەردە قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ پروتسەستەرى وتكىزىلىپ، ۇكىم سول جەردە ورىندالعان.

جانتاس سافۋللين وسىنداي ۇكىم جۇر­گىزىلدى دەگەن ورىندارعا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى ۇسىنىپ وتىر. ەگەر بوزداقتار سۇيەگى تابىلىپ، ناقتى انىقتالسا، ول جەرلەردى قورعاۋعا الىپ، ەسكەرتكىش بەلگى ورناتۋ قاجەت.

ءداستۇرلى ءدىن وكىلدەرى – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ءۇشىن زەرتتەۋ، ۇسىنىستار دايىنداۋ جونىندەگى جۇمىس توبى دا سوڭعى بىرنەشە اي ىشىندە مىڭنان اسا ءدىن وكىلىنىڭ اتى-ءجونىن انىقتادى. 1920 جىلدان باستالعان قۋدالاۋ كەزىندە «كەڭەس ۇكىمەتىنە جات ەلەمەنتتەر» تىزىمىنە كىرگەن ءدىن قىزمەتكەرلەرى سايلاۋ پۇرساتىنان ايى­رىلىپ، جەر اۋدارىلعان. ءبىرازى شەتەلگە (نەگىزىنەن رەسەيگە) باس ساۋعالاعان. ال 1930 جىلداردىڭ باسىندا «بوسقىنداردى ەل­گە قايتارۋ» باعدارلاماسىمەن ەلگە ورال­عان بۇل تۇلعالاردىڭ كوبى 1937-1938 جىلدا­رى رەپرەسسيانىڭ ەكىنشى تولقىنىنا ۇشى­راپ، قاتاڭ جازاعا (كوبىنە اتۋ جازاسى) ۇشىراعان. وسى دەرەكتەر جيناقتالعان «سەنىم ءۇشىن سەرگەلدەڭ» اتتى كىتاپ جارىق كوردى.

1939-1945 جىلدارى فاشيستىك گەر­مانيا، فينليانديا جانە باسقادا ەۋروپا ەلدەرىندە قاماۋعا الىنعان اسكەري تۇتقىن­داردى اقتاۋ بويىنشا ۇسىنىستار دايىنداۋ جونىندەگى جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى، ولكەتانۋشى احمەديار باتىرحانوۆ رەسەي فەدەراتسياسى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق ارحيۆىنەن «پاميات نارودا» مەن «وبد-مەموريال» سايتتارى ارقى­لى 1941-1945 جىلدارى ۇلى وتان سوعى­سىندا ءىستى بولىپ، ايىپتىلار روتاسىنا جىبەرىلىپ، الدىڭعى شەپتە قازا تاپقان 29 باتىسقازاقستاندىقتى، سوعىس جىلدارى اسكەري بولىمدەردە ءجۇرىپ، ءىستى بولىپ، اۋىر جازاعا كەسىلگەن (اتۋ جازاسى) 49 ساربازدى انىقتادى. سوڭعى تىزىمدەگى 46 ادام اقتالماعان. سونداي-اق سوعىستا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، كەيىن بوساتىلعان 572 با­­تىس­قازاقستاندىق انىقتالدى. سوعىس جىل­دارى مايداندا ءىستى بولىپ، سوتتالعان باتىسقازاقستاندىق 110 ادامنىڭ قۇجاتى تابىلدى. بۇل ساربازداردىڭ تاعدىرى تىم اۋىر. مىسالى، جىمپيتى اۋدانى بويىنشا سوعىس جىلدارى تۇتقىنعا تۇسكەن 68 ادامنىڭ 57-ءسى تۇتقىندا قايتىس بولعان. تەرەكتى اۋدانىنان تۇتقىنعا تۇسكەن 35 ادامنىڭ 32-ءسى كونتسلاگەردە قازا تاپقان. بۇرىنعى تايپاق اۋدانى­نان تۇتقىنعا تۇس­كەن 64 ادامنىڭ 49-ى تۇتقىندا قايتىس بولعان. ال نەمىس كونتسلاگەرلەرىنەن امان قالىپ، ەلگە كەلگەن جەرلەستەردى تاعى ءبىر توزاق كۇتىپ تۇردى. 1946 جىلى سوعىستا تۇتقىندا بولعانى ءۇشىن 613 ورالدىق وڭ­تۇستىك-ورال اسكەري تريبۋنالىنىڭ ۇكى­مىمەن 7-25 جىلدار ارالىعىنا سوت­تالعان. ولاردىڭ اراسىندا دا ءالى كۇنگە اقتال­ماعاندار بار.

احمەديار باتىرحانوۆ ايىپتىلار روتاسىندا قازا تاپقان 29 ادام، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن 49 ادام، سوتتالعان 110 ادام جانە 253 سوعىس تۇتقىنىن – بارلىعى 441 ادامدى اقتاۋعا ۇسىنۋ قاجەت دەپ سانايدى. بۇل توپتىڭ العاشقى ناتيجەلەرى دە وتكەن جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭىندا جەكە كىتاپ بولىپ جارىق كوردى.

قازاقستانعا كۇشتەپ كوشىرىلگەندەردى انىقتاۋ، 1920-1940 جىلدار ارالىعىندا مەملەكەتتىڭ جازالاۋشى ارەكەتتەرىنەن قا­زاقستاننان كەتۋگە ءماجبۇر بولعان بوس­قىن­داردى اقتاۋ بويىنشا جۇمىس توبى­نىڭ جەتەكشىسى، ولكەتانۋشى ايبولات قۇ­رىم­باەۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسى باس پرو­كۋراتۋراسى قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپكە الۋ جونىندەگى كو­مي­تەتى باتىس قازاقستان وبلىسى بويىن­شا باسقارماسىنىڭ ارنايى مۇراعا­تىن­دا وتى­رىپ، ونداعى «ارنايى قونىس اۋدارۋ جانە جەر اۋدارىلعانداردىڭ جەكە ىستەر كول­لەك­تسياسىن» ءسۇزىپ شىق­قان. مۇنىڭ ىشىن­دە ارنايى قونىس اۋدارۋ­شىلاردىڭ
1 437 ەسەپكە الۋ قۇجاتى، جەر اۋدا­رىل­عان­داردىڭ 703 ەسەپكە الۋ قۇ­جاتى، ار­نايى قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ 199 جە­كە ءىسى، جەر اۋدارىلعانداردىڭ 1 243 جە­كە ءىسى ساقتال­عان. قازىر باسقارما قىز­­مەتكەرلەرىنىڭ كومەگىمەن جاسالعان ساراپ­­تامالىق كەستە بويىنشا تىزىمدە اق­تال­­ماعان تۇلعالار­دى اقتاۋعا ۇسىنىس ازىر­لەنۋدە.

ج.سافۋللين ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشى­­راعانداردىڭ كوبى باتىس قازاقستان وبلىسىمەن شەكتەسەتىن رەسەيدىڭ وبلىستا­رىنا جانە باشقۇرتستان اۋماعىنا بو­سىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعانىن، ول بوس­قىن­دارعا قاتىستى ساقتالعان اۋىزشا دەرەك­تەردى جيناقتاۋ ءۇشىن ارنايى ءىسساپار ۇيىم­داستىرۋ قاجەتتىگىن ايتادى. بۇل ۇسىنىستى وبلىس باسشىسى دا قولداپ وتىر. سونداي-اق وبلىستىق پوليتسيا دەپار­تامەنتى، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى مۇراعاتتارىنداعى قۇپيا قۇجاتتارىمەن جۇمىس ىستەۋ ءتار­تىبىن زەرتتەۋشىلەرگە ىڭ­عايلى ەتۋ ءۇشىن وزگەرىستەر جاساۋ كەرەك. زەرتتەۋشى قۇپيا قۇجاتتارمەن جۇمىس ىستەگەندە جازعان داپتەرىن تاپسىرىپ كەتەدى. ونداعى مالىمەتتەردى قايتا قولعا الىپ، اقتاۋعا ۇسىنىس بەرۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت كەتۋدە. «وسىعان بايلانىستى مامان­دارىمىز ازىرگە بۇل ارحيۆپەن جۇمىس ىستەۋ­گە ق ۇلىقسىز. جالپى، زەرتتەۋشىلەرگە ءارحيۆ­تىڭ قۇپيا قۇجاتتارىمەن جۇمىس ىستەي­تىن ماماندارعا رۇقسات بەرۋ تارتىبىنە وزگەرىس قاجەت»، دەدى ج.سافۋللين.

مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ ءبىر باعى­تى – «1939-1945 جىلدارى فاشيستىك گەرمانيا، فينليانديا جانە باسقا ەۋرو­پا ەلدەرىندە قاماۋعا الىنعان قازاقستان­دىق اسكەري تۇتقىنداردى اقتاۋ» دەپ اتالادى. وسى ورايدا تاۋقىمەتى فاشيزم كونتسلاگەرلەرىنەن ارتىق بولماسا، كەم تۇسپەگەن بولشەۆيكتىك كونتسلاگەر تۇت­قىندارىن نازاردان تىس قالدىرماۋ كەرەك دەپ سانايدى ج.سافۋللين.

پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىنان باس­تاۋ العان كوميسسيانىڭ الدىندا تۇرعان مىندەتتەر سان الۋان. وبلىسقا قاتىستى ىزدەستىرۋ-زەرتتەۋ جۇمىستارىن ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندە، شەكارالاس رەسەي اۋما­عىندا جۇرگىزۋ، ساناتتار بويىنشا ستاتيس­تيكالىق مالىمەتتەردى تولىقتىرۋ جانە قايتالاپ تەكسەرۋ قاجەت. ەڭ باستىسى، رەس­پۋبليكالىق اۋقىمدا دا، جەرگىلىكتى دەڭ­گەيدە دە تولىق قولداۋ بار.