كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور: رەفورما – ۋاقىت تالابى

ءبىر اپتا بۇرىن ءماجىلىس وتى­رىسىندا مەملەكەت باسشى­سى قاسىم-جومارت توقاەۆ كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ جۇ­مى­سىن قاتاڭ سىنعا الدى. ءتىپتى ناقتى قۇرىلىمداردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ كورسەتتى دە. اي­تالىق، پرەزيدەنت كۆازيمەم­لە­كەت­تىك سەكتورداعى ءىرى قۇرىلىم سانالاتىن «قازاقستان دامۋ بانكىن» مىسالعا كەلتىردى.

«قازاقستان دامۋ بانكى قارجى-ونەركاسىپتىك جانە قۇرىلىس توپتارىنان وكىلدىك ەتەتىن تاڭداۋلى تۇلعالاردىڭ جەكە بانكىنە اينالدى. ءبارىنىڭ اتى-ءجونىن بىلەمىز. جوعارى كابينەتتەرگە كىرە الاتىنىن پايدالانىپ، ولار ءوز جوبالارىن ىسكە اسىرۋدا ارتىقشىلىق الىپ وتىر. بۇل جوبالارعا كەتكەن مەملەكەتتىڭ قاراجاتىن شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە جۇمساۋعا بولاتىن ەدى»، دەدى پرەزيدەنت.

وسى رەتتە قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى ۇكىمەتكە قازاقستان دامۋ بانكىنىڭ قىزمەتىن قايتا قۇرۋدى تاپسىردى. ايتۋىنشا، مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارىن ۇسىنۋ ۇدەرىستەرى اشىق ەمەس ءارى ءتيىمسىز. سوندىقتان بۇل تاسىلدەردى تۇبەگەيلى قايتا قاراۋ كەرەك جانە بۇل تۇسىنىكتى ءارى اشىق تەتىكتەر بولۋى قاجەت.

پرەزيدەنت «سامۇرىق-قازى­نا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى قىزمە­تىنىڭ تيىمدىلىگىنە دە كۇمان كەل­تىر­دى. بۇگىندە قوردىڭ اكتيۆى ەلى­مىزدىڭ ىشكى جالپى ءونىمىنىڭ 60 پا­يىزىنا جۋىقتايدى. ياعني اتالعان ۇيىمنىڭ ءتيىمدى قىزمەتى بۇكىل ەكونوميكامىزدى وركەندەتۋگە تىكەلەي اسەر ەتەدى. دەگەنمەن...

«قور ءوزىنىڭ نەگىزگى مىندەتىن ورىنداپ وتىر ما، ياعني ۇلتتىق بايلىقتى ەسەلەي الدى ما دەگەن ورىندى سۇراق تۋىندايدى. قوماقتى جالاقى الاتىن قىزمەتكەرلەرى، ديرەكتورلار كەڭەسى نەمەن اينالىسادى؟ قىز­مەتى وتە قىمبات كونسالتينگ كومپا­نيالاردى جانە شەت­ەل­دىك مامانداردى جۇمىسقا تارت­­قاننان پايدا بار ما؟ «سامۇرىق-قازىنا» قورى ەلىمىز­دىڭ ستراتەگيالىق اكتيۆ­تەرىن باس­قارۋ ىسىندە باستى ءرول اتقارا­د­ى. سون­دىقتان ۇكى­مەتكە سترا­تە­­گيا­­لىق جوسپارلاۋ جانە رە­فو­ر­ما­­لار اگەنتتىگىمەن بىرلە­سىپ، كۆا­­زي­­مەملەكەتتىك سەك­تور­دى تۇبە­گەيلى رەفورمالاۋ ءۇشىن ۇسى­­نىستار ازىرلەۋدى تاپسىرا­مىن. ەگەر قوردى رەفورمالاۋ مۇل­دەم مۇمكىن بولماسا، ونداي قۇ­رى­لىم­نىڭ ەكونوميكامىزدا بولماعانى ءجون»، دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.

ءماجىلىس دەپۋتاتى بەرىك ابدىعالي­ ۇلىنىڭ پىكىرىنشە، پرە­زي­دەنتتىڭ ەكى ۇلكەن قۇرى­لىمعا قاتىستى سىنىن ولاردىڭ جۇمىسىنا بەرىلگەن ساياسي باعا دەپ قابىلداۋ كەرەك.

– «سامۇرىق-قازىنا» قورىن­دا قاراجات كوپ. بىراق ونىڭ قاي­دا جۇمسالىپ جاتقانى بەلگى­سىز. قاراپايىم حالىق تۇگىلى، دەپۋتاتتاردىڭ ءوزى بەيحابار. بۇل قوردىڭ ءوز ىشىندە عانا ءمالىم. ءبىزدىڭ ەلدىڭ نەگىزگى ۇلت­تىق باي­لى­عىنىڭ ءبارى سوندا شوعىر­لانعان. سوندىقتان باقىلاۋدى كۇشەيتۋ كەرەك. ءتىپتى پرەزيدەنت «سامۇرىق-قازىنا» قاجەت پە؟» دەگەن ماسەلەنى توتەسىنەن قويدى. بۇل – قوردىڭ جۇمىسىنا بەرىلگەن ساياسي باعا. ويتكەنى حالىق شىنىمەن نارازى. مەملەكەتتىك با­قى­لاۋدان تىس قالىپ قويعان مۇنداي ماسەلەلەردى جەدەل شەشكەن ابزال. سول سەكىلدى مەملەكەت باسشىسى قازاقستان دامۋ بانكى تۋرالى دا سىن ايتتى. بانكتى پايدالانىپ بايىپ جاتقان ادام­داردىڭ ناقتى كىمدەر ەكەنى دە بەلگىلى. وكىنىشكە قاراي، ەكونو­ميكامىزدان مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. پرە­زيدەنت ناقتى مىندەتتەردى ايت­تى، ماسەلەنى رەتتەۋدىڭ جولىن دا نۇسقادى. ەندى ۇكىمەت ىس­كە كىرىسۋى كەرەك. دەپۋتاتتارعا دا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ارتىل­عان. وسى ورايدا جۇمىس باعى­تىن مۇل­دەم وزگەرتۋ كەرەك. بۇرىن­عى­د­اي جۇمىس ىستەۋگە بولمايدى، – دەدى ب.ابدىعالي ۇلى.

قارجىگەر مۇرات تەمىرحانوۆ «سامۇرىق-قازىنانى» رەفورمالامايىنشا، ەلدەگى بىردە-ءبىر رەفورما ناتيجە بەرمەيدى دەپ ەسەپتەيدى.

– پرەزيدەنتتىڭ قازاقستان دامۋ بانكىن سىناعانى وتە ورىندى. «بايتەرەك» حولدينگى مەن قازاق­ستان دامۋ بانكى مەم­لە­كەت­­تىك جەڭىلدەتىلگەن كرەديت­تەر­دىڭ كوبىن جەكەلەگەن ءىرى كوم­پانيالارعا بەرىپ وتىر. ال شىن مانىندە مۇنداي كومپانيالار مەم­لەكەتتەن سۋبسيديا الۋعا ءتيىس ەمەس. سونىڭ سالدارىنان «باي­تەرەكتىڭ» شاعىن جانە ورتا بيز­نەسكە كرەديت بەرۋ ۇلەسى وتە تو­مەن. «سامۇرىق-قازىنانى» دا ناقتى رەفورمالايتىن ۋاقىت ال­دە­قاشان جەتتى. بۇعان دەيىن بي­لىك قوردىڭ ءتيىمدى ەكەنىن، ونىڭ قىزمەتى الەمدىك ۇزدىك تا­جى­ريبەگە ساي ەكەنىن ايتىپ كەل­دى. شىندىعىندا، ولاي ەمەس. «سامۇرىق-قازىنانى» ءدال قازىر رەفورمالامايىنشا، ەلدەگى بىر­دە-ءبىر رەفورما ناتيجە بەرمەيدى، – دەيدى م.تەمىرحانوۆ.

راسىندا دا، قازاقستان دامۋ بانكىنىڭ ەل ەكونوميكاسىنداعى ورنى ەرەكشە. بانكتىڭ رەسمي سايتىن­داعى اقپاراتقا سەنسەك، ونىڭ باستى مىندەتى – ەلدىڭ شيكى­زاتتىق ەمەس سەكتورىن قار­جى­لاندىرۋ ارقىلى ۇلتتىق ەكو­نو­ميكانىڭ تۇراقتى دامۋىنا قولداۋ كورسەتۋ. ياعني بۇل قۇ­رى­لىم وڭدەۋ، دايىن ءونىم شى­عارۋ، تاماق ونەركاسىبىن دە قار­جى­­لاندىرۋى ءتيىس. ال بۇلار اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى­مەن تىكە­لەي بايلانىستى. الاي­دا وسى كۇنگە دەيىن بانك قارجى­لان­دىرعان جوبالاردىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى جوبالار تىم از.

– بىلتىر 20 جىلدىعىن اتاپ وتكەن بانكتىڭ كەيسىندە اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتىستى 20 جوبا دا شىقپايدى. جىلىنا ءبىر ءىرى جوبانى جۇزەگە اسىرۋ­عا بولاتىن ەدى. سوعان قارا­عان­دا، ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر سە­­كىلدى قازاقستان دامۋ بانكى دە تاماق ونەركاسىبىن، جالپى اۋىل شارۋاشىلىعىن قارجى­لان­­­دىرۋدى قاجەت دەپ ەسەپتە­مە­ي­­تىن سەكىلدى. بالكىم، ولار بۇ­عان تۇراقتى، سالماقتى بيزنەس دەپ قارامايتىن شىعار. شارۋا­لاردىڭ بۇل بانككە جو­لا­ماۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بار. ول – شارۋالارعا قوياتىن تالاپ­تارىنىڭ تىم جوعارىلىعى. بىلۋىمشە، بانككە ۇسىنىلاتىن جوبا قۇنى 3 ملرد تەڭگەدەن تومەن بولماۋى كەرەك. ونىڭ كەمىندە 20 پايىزىن كاسىپكەر ءوز ۇلەسىنەن قوسۋى ءتيىس جانە سوعان سايكەس كەپىلزاتى بولۋى شارت. پايىزدىق مولشەرلەمەسى 6-7 پايىزدان كەم ەمەس. مۇنىڭ ءتيىمسىز ەكەنىن كورگەن كاسىپكەرلەر تەرىس اينالىپ جۇرە بەرەدى، ارينە. سوندىقتان قازاقستان دامۋ بانكى اۋىل شا­رۋاشىلىعى باعىتىنداعى جو­بالارعا باسىمدىق بەرىپ، تالاپتارىن قايتا قاراستىرعانى ءجون، – دەيدى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى دامير اسپان.

«سامۇرىق-قازىنا»، «باي­تە­رەك» سەكىلدى ءىرى قۇرىلىم­دار­دىڭ نەگىزگى مىندەتى ەلدىڭ باي­لىعىن ەسەلەۋ ەدى. ءماجىلىس دەپۋ­تاتى ايقىن قوڭىروۆتىڭ پىكى­رىنشە، بۇل مىندەت ويداعىداي ورىندالعان جوق.

– ەل ىشىندەگى قورلاندىرۋ كوزى­نىڭ تاپشىلىعىنا قارا­ماستان، ۇلتتىق كومپانيا­لار­دىڭ باس­قا ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىنا ين­ۆەس­تيتسيا سالۋى نەمەسە قار­جى­نى شەتەلگە ورنالاستىرۋى الاڭ­داۋشى­لىق تۋعىزادى. ءبىز مۇ­نى كوپ­تەن بەرى ايتىپ كەلەمىز. مى­سال رەتىندە «بايتەرەك» حول­­دينگى­نىڭ ەنشىلەس ۇيىمى – «QazTech Ventures» اكتسيونەرلىك قوعا­مىنىڭ ستارتاپتاردى دامىتۋ ءۇشىن سينگاپۋرداعى ۆەنچۋرلىك قورلاردىڭ بىرىنە 10 ملن دوللار كولەمىندە سالىم سالعانىن كەلتىرۋگە بولادى. سول سەكىلدى ەل ازاماتتارىنىڭ 250 ملن دوللار كولەمىندەگى زەينەتاقى جيناعىن ازەربايجاننىڭ مەملەكەتتىك باعالى قاعازدارىنا ءماجبۇرلى تۇردە ايىرباستاي وتىرىپ، ازەر­بايجان حالىقارالىق بانكى­نىڭ وبليگاتسيالارىنا تاۋە­كەل­مەن ينۆەستيتسيالاۋدىڭ سوڭى نەمەن اياقتالعانىن قوعام ءالى ۇمىت­قان جوق. شەتەلدىك جوبالارعا سالىنعان ينۆەستيتسيالاردىڭ اشىقتىعى مەن ناتيجەسىن تالداۋ، ولاردىڭ تيىمدىلىگى، تەرىس سال­دارعا اكەپ سوقتىرعان شەشىم قابىل­داعان تۇلعالاردىڭ جاۋاپ­كەرشىلىگى تۋرالى اقپارات جوق. بۇل قاراجات ەل ىشىندە الدەقايدا كوپ پايدا اكەلەر ەدى. سىرتقى قارىز دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنە، جەرگىلىكتى ستارتاپتاردىڭ جانە باسقا دا قاجەتتى جوبالاردىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەر ەدى، – دەيدى ا.قوڭىروۆ.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ ماجى­لىس­تەگى بايانداماسىنان «سا­مۇرىق-قازىنا» قورىن رەفورما­لاۋ مۇلدەم مۇمكىن بولماسا، ونى تاراتۋ كەرەك دەگەن سىڭايدى باي­قادىق. ۇلكەن قوردى تاراتقان جاعدايدا ەل ەكونوميكاسى نە بولماق؟ سالدارى قانداي؟ بۇل سۇراقتى ەكونوميست ماقسات حا­لى­ققا قويىپ كوردىك.

– بىزدە ۇلتتىق كومپانيالار وتە كوپ. ولاردىڭ ەنشىلەس ۇيىم­دارى دا جاۋىننان كەيىنگى سا­ڭى­راۋقۇلاقتاي قاپتاپ جاتىر. وكىنىشكە قاراي، ولاردىڭ ونىم­دىلىگى، تيىمدىلىگى تومەن. مۇنداي كوم­پانيالاردىڭ كوزىن قۇرتۋ كەرەك نەمەسە جەكە سەكتورعا وتكىزەتىن ۋاقىت كەلدى. ەكونوميكانى تەجەپ وتىرعان اۋقىمدى كۇشتەردىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىڭ مۇمكىندىگىن پاي­دالاناتىن مونوپوليست كوم­پانيالاردىڭ شامادان تىس كوبەيىپ كەتۋى. بۇل فاكتور ەكو­نومي­كانىڭ دامۋىنا ۇلكەن كە­دەرگى كەلتىرىپ وتىر. سوندىقتان ۇلكەن وزگەرىستەر قاجەت.

ماسەلەن، كەزىندە «قازاگرو» حولدينگىنە قاتىستى كوپ سىن اي­تىلدى. تيىسىنشە، وڭ شەشىم قابىلداندى. حولدينگ «بايتە­رەكتىڭ» قۇرامىنا ءوتتى. ەندى كەزەك قازاقستان دامۋ بانكىنە دە جەتكەن سەكىلدى. جالپى، مەملەكەت تاراپىنان دامۋ ينستيتۋتتارى قۇرىلعان ۋاقىتتا ونەركاسىپتى دامى­تۋدى، ەكونوميكانىڭ ناق­تى سەكتورىن ينۆەستيتسيالاۋدى، جەڭىلدەتىلگەن نەسيەمەن قامتا­ماسىز ەتۋدى كوزدەيدى. الاي­دا تۇپتەپ كەلگەندە اتالعان قۇرى­لىم­د­اردىڭ ءبارى بەلگىلى ءبىر توپ­تاردىڭ قاراماعىنداعى ءىرى كوم­پانيالارعا عانا جۇمىس ىستەيدى.

ەگەر پرەزيدەنت ەمەۋرىن تانىت­قانداي، «سامۇرىق-قازى­نانى» تاپ قازىر تاراتا سالساق، ەكو­نو­ميكا­مىز تىعىرىققا تىرە­لىپ، تۇسىنىك­سىز جاعدايلار ورىن الۋى مۇمكىن. بىراق بۇل ءبىر كۇندە شەشىلەتىن ماسەلە ەمەس. ويت­كەنى قوردىڭ ىشىندە حالىق يگى­لىگى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن مونوپو­ليست كومپانيالار دا بار. مۇن­داي ستراتەگيالىق كومپانيالار­دى مەملەكەت ءوز ۇلەسىندە ۇستاپ قال­عانى جاقسى. اتى دا، زاتى دا بەيمالىم كومپانيا­لار مەم­لە­كەتتىك ساتىپ الۋلار­عا قاتى­سىپ، مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە ءوتى­نىم بەرىپ ءجۇر. سول ارقىلى ماتە­ريال­دىق-تەحنيكالىق بازاسىن سوڭعى ستاندارتتارعا سايكەس جاساق­تاپ العاندار قانشاما. مە­نىڭشە، بۇل دۇرىس ەمەس. «سامۇرىق-قازى­نانىڭ» ەنشىلەس كوم­پا­نيا­لارىنىڭ كەرەمەتتەي كەڭسە­لەرىن جاساقتاۋعا جۇمسالعان شى­عىندى الەۋمەتتىك سالاعا باعىت­تاعان الدەقايدا ءتيىمدى بولار ەدى، – دەيدى م.حالىق.

اشىق تا جابىق كۆازيمەم­لەكەتتىك سەكتورعا شىنىمەن رەفورما قاجەت. پرەزيدەنت پارمەن بەردى. ۇكىمەت ىسكە كىرىستى. ەندى ناتي­جەسىن كۇتەمىز.