تابيعات سىنىنان سۇرىنبەي ءوتتى

ەل نازارى ەگىنجايعا اۋعان شاقتا كوڭىلدە ۇمىتتەن كۇدىك باسىم ەدى. ناتيجەسىن كورگەن سوڭ كۇدىك سەيىلىپ، ءۇمىت وتى جاندى. وڭىردە مامىر-ماۋسىم ايىندا نەبارى 13،1 جانە 19،1 مم شا­ما­سىندا عانا ىلعال ءتۇستى. سا­لىس­تىرىپ قارايتىن بولساق، وت­كەن جىلدارداعى كورسەتكىشتەن ال­دەنەشە ەسە از. تاناپقا ءدان ءسىڭىرىپ بولعانشا قار سۋى كەۋىپ كەتتى. بىلىكتى ديقانداردىڭ ايتۋى­نا قاراعاندا، بيىل القاپتاعى توپىراق تا كەش جىلىنعان. ءداننىڭ بويىنداعى ءنار قۋات بەرىپ، كوكتەپ شىققانىمەن بوي سالىپ وسە المادى. ساراپتاپ قاراساڭىز، كەي وڭىردە ءداندى كەش سەپكەندەر ءتاۋىر ءونىم العان سىڭايلى. ويتكەنى القاپتارداعى ءدان قارا قارعانىڭ ميى قاينايتىن شىلدەنىڭ ورتاسىنان اۋىپ بارىپ جاۋعان جاۋىنعا ىلىكتى. شىلدەنىڭ 15-ءى كۇنى بۋراباي اۋدانىندا – 17،4، قورعالجىن اۋدانىندا – 15،9، اقكول اۋدانىندا 13،3 مم مولشەرىندە جاۋىن جاۋدى.

– وڭىردەگى استىق ءتۇسىمى الا-قۇلا، – دەيدى وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ باس مامانى ۆالەري ليتوۆچەنكو. – دەر كەزىندە جاۋىن جاۋمادى. استىقتىڭ دەنىنىڭ ساباعى قاتىپ قالدى.

وزگە اۋداندارعا قاراعاندا، توپىراعى قۇنارلى ساندىقتاۋ اۋدانىنىڭ القاپتارىنداعى بيداي شىعىمى ءتاۋىر. بيىل بۇل اۋداندا گەكتار بەرەكەسى 13 تسەنتنەردەن اينالدى.

– اۋدان ديقاندارى 306،4 مىڭ گەكتار بيداي تۇقىمىن سىڭىر­گەن بولاتىن، – دەيدى اۋدان اكىمى ەربول جۇسىپبەكوۆ. – قۇرعاق­شى­لىق بولعان جىلدىڭ وزىندە ەڭبەك­تەرى اقتالىپ، ءتاپ-ءتاۋىر ءونىم جيناپ وتىر. جالپى، ەگىن­نىڭ شىعىم­دىلىعى كوپتەگەن العىشارت­قا بايلانىستى. ۇزدىك تەحنولوگيا­نى ءتيىمدى پايدالانعان جەردە بيىلعىداي ىلعال از بولعان جىلى دا تولىمدى ءونىم الۋعا بولاتىنىن دالەلدەپ وتىرعان ۇجىمدار بار. ماسەلەن، ءبىزدىڭ اۋدانداعى «بەلگرادسكوە»، «USاگرو»، «سۆوبودنوە»، «ماكسيموۆكا» سەرىكتەستىكتەرى، «ليۋبيموۆى» شارۋا قوجالىعى گەكتار بەرەكەسىن 20 تسەنتنەردەن اسىردى. دەمەك، بۇل اراداعى بارلىق گاپ جەرمەن جۇمىس ىستەي بىلۋدە دەپ ايتۋعا بولاتىن شىعار.

تابيعات سىناعى وڭاي بولعان جوق. ماسەلەن، جىلدا مول ءونىم جينايتىن اتباسار اۋدانىنىڭ ەگىندىك القاپتارىنىڭ – 14،6، ار­شالى، بۇلاندى اۋداندارى ەگىندىگىنىڭ 10 پايىزى كوكتەمەي قال­دى. جاز ورتاسىندا جاعدايى ناشار سانالعان قورعالجىن اۋدانىنداعى ەگىندىك القاپتىڭ 34 پايىزىنا ەگىن شىقپاي، قالعان 70 پايىزى قاناعاتتانارلىق دەڭگەيدە دەپ ەسەپتەلگەننىڭ وزىندە ءتاپ-ءتاۋىر ءونىم جيناپ، گەكتار بەرەكەسىن 10 تسەنتنەرگە جەتكىزدى. ماماندار بۇل ارادا جاز ورتاسى اۋا جاۋعان جاۋىننىڭ سەپتىگى ءتيدى دەسىپ وتىر.

بيىل استىقتى وڭىردەگى سان­دىق­­تاۋ، زەرەندى، بۋراباي، ەگىندى­كول، تسەلينوگراد، شورتان­دى، ارشالى، استراحان اۋداندارى سالىستىرمالى تۇردە العاندا ءبىر­شاما ءتاۋىر ءونىم جينادى دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل اۋداندارداعى ارقايسىسىنداعى گەكتار بەرەكەسى 10 تسەنتنەردەن اينالدى.

– تالداپ قارايتىن بولساڭىز، گەكتار بەرەكەسىن ارتتىرۋ ءۇشىن القاپتاردى پارعا قالدىرۋدىڭ دا ماڭىزى زور، – دەيدى وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسى باسشىسىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ەركەش الەنوۆ. – قار توقتاتۋدىڭ دا سەپتىگى بار. نەگىزىنەن الەۋەتى زور ءىرى شارۋاشىلىقتاردا گەكتار بەرەكەسىنىڭ ارتۋى جاڭا تەحنيكاعا بايلانىستى. ماسەلەن، بۇل تەحنيكالار جەردى جىرتۋ، توپىراقتى ۇساتۋ ءتارىزدى بەس-التى پروتسەستى ءبىر-اق اتقارادى. ال ەسكى تەحنيكا ارقايسىسىن جەكە-جەكە ورىندايمىن دەپ جۇرگەندە توپىراقتى قايتا-قايتا اۋدارىپ، توڭكەرىپ، ىلعالىنان ايىرىلىپ قالادى. الداعى ۋاقىتتا قۋاڭشىلىققا توتەپ بەرەتىن تۇقىم دايىنداۋ­دى قولعا الماقپىز. بۇل ورايدا، ا.ي.باراەۆ اتىنداعى استىق شارۋاشىلىعى عىلىمي-وندىرىستىك ورتالىعى قازىر قۋاڭشىلىققا توتەپ بەرەتىن ءدان تۇقىمىن دا­يىن­داۋمەن شۇعىلدانۋدا. ال­قاپ­تىڭ ۇستىندەگى جينالعان قار­دى سى­عىمداپ، نىعىزداۋ ءتاسىلى دە جا­عىمدى جاڭالىقتاردىڭ قاتارىن­دا. سىعىمدالعان قار كەش ەريدى دە، ىلعال ءراسۋا بولمايدى. وبلىستا ماشينا-تراكتور پاركىن جاڭعىرتۋ قولعا الىن­عان. ماسەلەن، وتكەن جىلى وبلىس­تىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى قۇرى­لىمدارى 47 ملرد تەڭگەگە تەحنيكا ساتىپ الدى. وسى ارادا مەم­لەكەت تاراپىنان اۋىل شارۋا­شىلىعىنا قانشالىقتى قول­داۋ كورسەتىلىپ وتىرعانىن ەك­پىن ءتۇسىرىپ ايتا كەتۋگە بولادى. ماسە­لەن، جاڭا الىنعان تەحنيكا­لار­دىڭ قۇنىنىڭ 25 پايىزىن مەملە­كەت وتەيدى. بيىل مەملەكەت تا­را­پىنان قايتارىمسىز 39 ملرد تەڭگەنىڭ سۋبسيدياسى تولەن­دى، 31 ملرد تەڭگە نەسيە بەرىلدى. وسى نەسيەگە ديقاندار اۋىل شارۋا­شىلىعى تەحنيكالارىن، تۇقىمىن، تىڭايتقىشىن ساتىپ الدى.

بيىلعى استىقتىڭ باعاسى سۇرانىسقا بايلانىستى. ءار تونناسى 130-150 مىڭ تەڭگە شاماسىندا ساتىلۋدا. بۇل جەردەگى باستى كورسەتكىش – ساپاسى. ياعني قامىرلىلىعىنا بايلانىستى. بيىل ءونىم ازداۋ بولعانىمەن، اس­تىق ساپاسى جاقسى. قازىرگى كۇن­نىڭ وزىندە قامىرلىلىعى – 30 پا­يىز. ءوڭىر ديقاندارى مۇنداي كور­سەت­كىشكە بۇرىن-سوڭدى قول جەتكىزە الماۋشى ەدى. بيىلعى ىستىقتىڭ اسەرىنەن قامىرلىلىق جوعارى بولىپ وتىر. قاتتى بيدايدىڭ ءار تون­ناسىنىڭ باعاسى 230 مىڭ تەڭگەگە جەتتى. قازىردىڭ وزىندە 1 ملن 500 مىڭ توننا استىق سىرتقا سا­تىل­دى. اقمولا بيدايىنا 30 مەم­لەكەتتەن سۇرانىس بار، سونىڭ ىشىن­دە كوپ مولشەردە وزبەكستان، پاكى­ستان، يران مەملەكەتتەرى الۋدا.

ەندىگى ءبىر وزەكتى ماسەلە – مال ازىعى. مال ازىعىمەن قامتاما­سىز ەتۋدى ۇيلەستىرۋ ءۇشىن ارنا­يى شتاب قۇرىلعان بولاتىن. الەۋ­مەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايى ءالسىز وتباسىلار، جالعىزباستى ادام­­دار نازاردان تىس قالعان جوق. ال­­دىن الا تۇزىلگەن جوسپارعا ساي­كەس 1 ملن 260 مىڭ توننا ءشوپ دا­يىن­­داۋ كەرەك بولسا، 97 پايىزى ورىن­­دالدى. قالعان 3 پايىزىنىڭ ەسە­سىن سابانمەن تولتىرۋ كوزدەلىپ وتىر. وسى ورايدا 1 ملن 20 مىڭ سا­بان بۋمالارىن دايىنداۋ كەرەك بول­­سا، بۇل مەجەلەنگەن جوسپار بۇ­گىن­­دە 50 پايىزعا ورىندالعان. قا­زىر شا­رۋا­شىلىقتار ەگىن­جاي­داعى سا­بان­دى بۋىپ، ەلدى مەكەندەرگە تاسى­مالداۋدا. مال ازى­عىنا قا­جەتتى جەمنىڭ باعاسىنا كەلەتىن بولساق، ءار وڭىردە ءارتۇر­لى. ارپانىڭ ءبىر تونناسى 90 مىڭ تەڭ­گەنىڭ توڭىرەگىندە، شارۋا­شى­لىق­تار تۇرعىندارعا پاي ەسەبى­نەن مال ازىعىن بوساتۋدا. ءىرى شارۋا­­شى­لىقتار باسشىلارىنا مالساق قاۋىم­نىڭ مال ازىعىنسىز قالماۋى ەسكەرتىلگەن.

– وسى ورايدا اۋىل شارۋاشى­لىعى قۇرىلىمدارىنىڭ باسشى­لارى­نا مەملەكەت تاراپىنان قان­­شا­لىقتى كومەك كورسەتىلىپ جات­­قا­نىن تۇسىندىرە وتىرىپ، ەن­دى ءوز كەزە­گىندە ولاردىڭ دا حا­لىق­قا قا­راي­لاسۋى كەرەگىن، پارىز­دار ەكە­نىن ايتۋدامىز، – دەيدى ەركەش الەنوۆ. – ولار تۇسىنىكپەن قاراۋدا.

قازىر وبلىستا ناننىڭ باعاسىن تۇراقتاندىرۋ بارىسىندا قىرۋار شارۋا اتقارىلۋدا. الەۋمەتتىك ناننىڭ باعاسى 90 تەڭگەدەن اسپاۋى كەرەك. تاياۋدا اۋىل شارۋاشىلىعى قۇرىلىمدارىنىڭ باسشىلارى، ديىرمەنشىلەر، ناۋبايحانا قوجايىندارىنىڭ قاتىسۋىمەن ۇلكەن كەڭەس وتكىزىلدى. كەڭەس بارىسىندا نان باعاسىن وسىرمەۋگە ۋاعدالاستى. جالپى، قاجەتتى كولەم ءار شارۋاشىلىقتىڭ قاۋقارىنا قاراي ءبولىنىپ، ارنايى ءتىزىم جاسالدى. اۋىل شارۋاشىلىعى قۇرى­لىمدارى ديىرمەنگە بيداي­دىڭ ءار تونناسىن 80 مىڭ تەڭگەدەن وتكىزەدى.

– مىسالى، ءبىر اۋدانعا تۇراق­تان­دىرۋ قورىنا مىڭ توننا استىق جيناۋ قاجەت بولسا، بۇل كولەم ءار شارۋاشىلىققا بولگەندە ەشكىم دە اسا كوپ زيان شەكپەيدى. ءبىر قۋا­نىش­تىسى، بارلىق شارۋا­شى­لىق باس­شىلارى بىردەن كەلىسىپ، مەموران­دۋمعا قول قويدى، – دەيدى ەركەش الەنوۆ

قازىر ديقاندار الداعى كوكتەم­گ­ە قاجەتتى 528 مىڭ توننا تۇقىمدى قامبالارىنا قۇيىپ، تازالاۋدا. استىقتى وڭىردەگى احۋال وسىنداي.