اسىل ارمانعا جەتكىزگەن كوشباسشى

ەلىمىزدى بۇل اسىل ارمانعا جەت­­كىزگەن كوشباسشىمىز – ەلبا­سى­­مىز. اتام قازاقتا «باسقا قو­نار باق ەرەكشە تالعامپاز بولادى» دەگەن ءسوز بار. ول ەكىنىڭ بىرىنە ەمەس، تاڭداۋلى ادامنىڭ باسىنا عانا قونادى ەكەن. سان عاسىرلىق تاريحىندا تالاي ناۋبەتتى باستان كەشىپ، «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» حالقىمىزدىڭ قالاۋىمەن بيلىك تىزگىنىن ۇستاپ، بۇكىل مەملەكەتتىك، قوعامدىق قۇرىلىستى قايتا قا­لىپ­تاستىرىپ، قيىندىق اتاۋلىنى كوپپەن بىرگە باعىندىرىپ، تالاي جەتىستىككە جەتىپ، بۇ­رىن­عى وداق كەڭىستىگىندە كوش­باس­شى ەلدەردىڭ بىرىنە اينالدىرۋ مى­ن­دەتى قازاقستان رەس­پۋب­لي­كا­سى­نىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا بۇيىرعان ەكەن. ونىڭ وسىنداي وتپەلى، وتكەلەكتى كەزەڭدە تۋعان ەلى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتكەن، حالقىنىڭ باعىنا بىتكەن قايراتكەر ەكەنىنە ەشكىمنىڭ دە كۇمانى بولماۋعا ءتيىس.

العاشقى كەزدە العا قوي­عان ماڭىزدى ماقساتىمىز – ەل­­­دىڭ ىشكى بىرلىگىن بەكەمدەپ، ىن­­تىماعىن ساقتاي وتىرىپ، مەملەكەتتىك تۋىمىز بەن ەل­تاڭ­­بامىزدى، ءانۇرانىمىزدى ساي­­لاپ الىپ، باستى زاڭىمىز – كونس­تيتۋتسيامىزدى بەكىتۋ ەدى. بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم ار­قىلى ءبىز بۇل مىندەتتى وي­دا­عىداي اتقارا الدىق. تۇتاس ەل بولىپ جاساعان العاشقى قا­دام­دارىمىزدىڭ ارقاسىندا زەڭ­گىر كوگىمىزدە ەركىندىگىمىزدىڭ بەل­گىسىندەي كوك بايراعىمىز جەل­بى­رەپ، اۋەنىمەن تۇگەل جۇرتتى ۇيىت­قان ءانۇرانىمىز شارىقتاپ تۇر­دى. وسىنىڭ ءوزى حالقىمىزدىڭ رۋحىن ءبىر سەرپىلتىپ، ازامات­تا­رى­مىز­عا وزدەرىنىڭ ازات ەلدىڭ ايبىندى ۇلاندارى ەكەنىن سەزىندىرىپ، بولاشاق جولىنداعى جاسامپاز ەڭبەككە ىنتالاندىرا ءتۇستى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاپقى جىل­دا­­رىندا حالقىمىزدىڭ قۇرامى كوپ­ۇلتتى ەدى. ونىڭ ەكىنشى دۇ­نيە­جۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى دە­پور­تاتسياعا، تىڭ جەرلەردى يگەرۋگە بايلانىستى وبەكتيۆتى سەبەپ­تەرى دە بولدى. وسى ورايدا نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كىتا­بىندا جازىلعان: «شامال­عان­دا الۋان ءتۇرلى ۇلت پەن ۇلىس­تىڭ باسى تۇيىسكەن ەدى... جەر اۋدا­رىلعان بالقارلار، چەشەندەر، نەمىستەر، مەسحەت تۇرىكتەرى، قا­­را­شاي­لار، كۋردتار. سولاردىڭ با­­رى­نە قازاقتار ۇيىنەن ىعىسىپ ورىن تاۋىپ، باسپانا بەردى. ءبىزدىڭ ءۇي­­دىڭ ءبىر قاناتىندا بالقارلار تۇر­عان ەدى»، دەگەن جولدارعا توق­تا­­لا كەتكىم كەلەدى. وسىنداي كەڭ ­پەيىلىنە، قوناقجاي كوڭىلىنە وراي كەڭ-بايتاق جەر بۇيىرعان قازاق ەلىنىڭ كەلەشەگىن كورە ال­ما­­عان كەيبىر ساۋە­گەيلەر سول تۇستا «قازاقستان كوپ ۇزاماي ۇلت­ارالىق ۇرىس مايدانىنا اينا­لا­دى» دەپ بولجام جاساپ جاتتى. بىراق ەلباسىمىزدىڭ سارابدال ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ىشكى قىرقىسقا، قان توگۋگە جول بەرىلگەن جوق. ۇلتارالىق قا­تى­ناستار سالاسىندا باسقا ەل­دەردە بالاماسى جوق بىرەگەي ينس­تيتۋت – قا­زاق­ستان حالقى اس­سامب­لەياسىن قۇرىپ، ءتۇرلى دياس­­پورا وكىلدەرىن ورتاق وتا­نى­مىز­دىڭ يگىلىگى ءۇشىن ىن­تى­ماقتى جۇمىسقا جۇمىل­دى­را ءبىلدى. ءار­بىر ەتنوس­تىڭ ءتىلى مەن ءداستۇرىن، ما­دەنيەتىن دا­مى­تۋعا جاعداي جاسالدى، ءدىني بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرىلدى. ولار توپتاسىپ تۇراتىن مەكەندەردە ۇلت تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەر، كەي جەرلەردە جەكسەنبىلىك مەكتەپتەر اشىلدى. ۇلتتىق ورتالىقتار قۇرىلدى. قازاقستاندىق قوعامدىق كەلىسىم مەن ءپاتريوتيزمنىڭ وزگەشە ۇلگىسى قالىپتاستى. ىشكى بىرلىگىمىز بەن تاتۋلىعىمىز نىعايا ءتۇستى.

ەلدىگىمىزدى نىعايتۋ جولىن­دا­عى ەندىگى ءبىر ماڭىزدى مىندەت – جۇرتىمىزدىڭ ىرگەسىن نىقتاپ، بەكىتىپ الۋ ەدى. ەلباسىمىز مەم­لە­كەت­تىك شەكارانى دەليميتاتسيالاۋ، دەماركاتسيالاۋ بويىنشا كورشى ەلدەردىڭ بارلىعىمەن بىرنەشە جىل بويى بايىپتى كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. بۇل جولى دا ول جەر تاع­دىرى سىنعا تۇسكەن ساتتە ال­پا­ۋىت ەلدەرمەن تەرەزەمىزدى تەڭ ۇستاپ، مەملەكەتىمىزدىڭ مۇد­دە­­سىن قاتاڭ ساقتاپ، التاي مەن اتى­راۋ اراسىنداعى ۇلان-عايىر اۋما­عى­مىز­دىڭ شەكاراسىن شەگەندەپ، ءوزىنىڭ جان-جاقتى جەتىلگەن، ءبى­لىمى تەرەڭ، دانا ساياساتكەر ەكە­نىن تاعى دا ءبىر رەت بايقاتتى. حالقىمىز ءۇشىن قاسيەتتى ۇعىم سانالاتىن، تالاي ۇرپاق قانىن توگىپ قورعاعان تۋعان جەرىمىزدىڭ ءبىر تەلىمى دە جات قولىندا كەتكەن جوق. سونىڭ ناتيجەسىندە قازىر قازاقستان – ەشبىر ەلمەن جەر داۋى جوق، اۋما­عى حالىقارالىق قۇجاتتار نە­گىزىندە ءبىرجولاتا بەكىتىلگەن مەم­لەكەت بولىپ سانالادى.

وسىنىڭ ءبارى كەڭەس وداعى ىدىراعان كەزدەن باستالعان تەرەڭ ەكونوميكالىق داعدارىستى ەڭ­سە­رىپ، ۇلتتىق قارجى، سالىق، بانك جۇيەسىن قۇرىپ، ازامات­تا­رى­مىزدىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ جولىنداعى تىنىمسىز جۇ­مىس جاعدايىندا ءجۇرىپ جاتتى. «الدىمەن – ەكونوميكا، سودان سوڭ – ساياسات» قاعيداتىنىڭ ايا­سىن­­دا ىسكە اسىرىلعان رەفور­ما­­لاردىڭ ارقاسىندا ەلى­مىز سەرپىندى دامۋ ۇستىندەگى، نارىقتىق قاتىناستارى تولىق قالىپتاسقان رەس­پۋب­ليكاعا اينالدى. ەلباسىمىزدىڭ جارلىعىمەن ۇلتتىق قور، دامۋ ينستيتۋتتارى قۇ­رىلدى. سىرتتان ينۆەس­تي­تسيا تار­تۋدىڭ، ينۆەستيتسيالىق تار­­تىم­­دى­لىق­تى ارتتىرۋدىڭ قۇ­قىقت­ىق نەگىزدەرى جاسالدى. قا­زاقس­تاندىق كاسىپكەرلەر ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەرگە جول اشىپ، تا­ۋارلار مەن جۇمىستاردى، كور­سە­­تىلەتىن قىزمەتتەردى وتكىزۋ ن­ا­­­رىعىن كەڭەيتۋ ءۇشىن ينتەگ­را­­­­تسيالىق جوبالارعا باستاما جا­ساعان ەلباسىمىز 2014 جىلى قۇرىلعان ەۋرازيالىق ەكو­نو­ميكالىق وداقتىڭ باستى اۆتو­رى بولدى. الەمدىك داع­دا­رىس­تار تىزبەگى باسىلماي تۇر­عان كەزدە جەكە ەلدەن گورى ءىرى مەم­لە­كەت­ارالىق قۇرىلىمنىڭ از زيان شە­گە­تىنى بەلگىلى. ونى بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعى دالەلدەپ وتىر.

كەلەشەك ءبىلىم ەكونومي­كا­سى­نىڭ، بىلىكتى كادرلاردىڭ قو­لىن­دا ەكەنىن انىق اڭعارعان ەلباسىمىز سوناۋ 1993 جىلدىڭ وزىندە حالىقارالىق «بولاشاق» ستيپەندياسىن بەكىتىپ، جاس تۇلەك­تە­ر­ىمىزدى مەملەكەت ەسەبىنەن شە­تەل­دىك جەتەكشى وقۋ ورىندارى­نا ءبىلىم الۋعا اتتاندىردى. وسى جىلدار ىشىندە وتاندىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ وڭتايلى نۇسقا­سىن تابۋ ءۇشىن حالىقارالىق وزىق پراكتيكا نەگىزىندە تەرەڭ ىزدە­نىس­تەر جاسالىپ، ىرگەلى وزگەرىستەر جۇ­زەگە اسىرىلدى. ەلى­مىزدەگى جو­عا­رى، ورتا ءبىلىمنىڭ فلاگمانى سانالاتىن «نازارباەۆ ۋني­ۆەر­سيتەت»، «نازارباەۆ زياتكەرلىك مەك­تەپ­تە­رى» وزدە­رىنىڭ ۇزدىك تاجىري­بە­سىن وزگە وقۋ ورىندارىنا تاراتۋدا. قازاقستاندىق وقۋشىلار حالىقارالىق سايىستاردا توپ جارىپ ءجۇر.

سونىمەن قاتار ەلىمىزدىڭ الەم­دە­گى الىپ قۇرلىق – ەۋرازيا­نىڭ كىندىگىندە ورنالاسقان گەوگ­را­­فيالىق جاعدايى ۇتىمدى پاي­دالانىلىپ، ترانزيتتىك الەۋ­ەتىن ارتتىرۋ ماقساتىندا اسا ءىرى ينفراقۇرىلىمدىق، لوگيس­تي­كالىق جوبالار قولعا الىندى. قىسقا ۋاقىت ىشىندە ىسكە قو­سىل­عان «باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي» حالىقارالىق كولىك ءدالىزى قازىرگى تاڭدا باتىس پەن شى­عىس­تىڭ اراسىن جالعاعان ايگىلى ۇلى جىبەك جولىنىڭ ءرولىن اتقارۋدا. بۇعان قوسا، ەلىمىزدىڭ ءتورت تاراپىن ءبىر-بىرىمەن بايلانىستىرىپ، جولاۋشى، جۇك تاسىمالىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرىپ، شىعىنىن ازايتقان ءتۇرلى اۆتو جانە تەمىر جولدار سالىندى. اۋە، كەمە قاتىناسىنىڭ كوكجيەگى دە كەڭەيتىلدى. ەلى­مىز­دىڭ ستراتەگيالىق دامۋ جوسپارلارىندا ترانزيتتىك، لوگيستيكالىق مۇمكىندىكتەردى ودان ءارى دامىتۋ بويىنشا ما­ڭىز­دى مىندەتتەر بەلگىلەنگەن.

سايىن سارىارقانىڭ تو­رىندە تا­ۋەل­سىز­دىگىمىزدىڭ اي­شىق­تى ايعاعى ىس­پەتتى اسەم ەلور­دا­مىزدىڭ بوي كوتەرۋى – ءبىزدىڭ اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن تاماشا جەتىستىكتەرىمىزدىڭ ءبىرى. ول جونىندە ەلباسى: «بۇل – مەنىڭ ءتول پەرزەنتىم. ءار ادام، تەگىندە، ءوز قالاسىن سۇيەتىن شىعار. ال ءبىز استانالىقتار ءوزىمىزدىڭ جاس قالامىزدى ءۇش ەسە ارتىق سۇيەمىز، ويتكەنى ءبىز ونىڭ قۇرىلىسىن تاقىر جەردەن باستادىق. مۇنداعى ءاربىر جاڭا ءمۇيىس، ءاربىر جاڭا عيمارات ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدەن شىققان، ويتكەنى ولار تۋعان ساتىنەن باستاپ ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا»، دەگەن ەدى. وتپەلى كەزەڭ قيىندىقتارى قىسىپ، ەلدىڭ بولاشاعى ب ۇلىڭعىر تارتقان تۇستا كورەگەندىك تانىتىپ، وسىنداي تاريحي شەشىم قابىلداعان جانە ونى جۇزەگە اسىرۋعا تىكەلەي باس بولىپ، بارىنشا قايرات كورسەتكەن ەلباسىمىز قانداي ماراپاتقا دا، قوشەمەتكە دە لايىقتى.

ەلوردا ەلىمىزدىڭ باس قالاسى اتانعان كەزدەن باستاپ ەرەكشە قارقىنمەن دامىپ، 1999 جىلدىڭ شىلدەسىندە يۋنەسكو-نىڭ «الەم قالاسى» اتاعىن الدى. وسىندا داۋلاسقان جۇرتتاردى ءبىتىستىرىپ، تارتىسقان تاراپتاردى تابىستىرعان، ىنتىماق پەن بىتىمگەرشىلىككە باستاعان تالاي حالىقارالىق ءىس-شارالار ءوتتى. سونىڭ ىشىندە ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا مۇشە ەلدەردى 11 جىلدان سوڭ ءبىر ۇستەل باسىنا جيناعان استانا ءسامميتى مەن سيريا ماسە­لە­سىن شەشۋدە ماڭىزدى ءرول اتقارعان استانا پروتسەسىن ەرەك­شە ءبولىپ ايتۋعا بولادى. سونىڭ ءبارىنىڭ بەل ورتاسىندا ءوزىنىڭ بەيبىتشىلىك سۇيگىش باستامالارىمەن بۇكىل الىمگە بەلگىلى بولعان، ىنتىماقتاستىقتىڭ، قا­ۋىپ­سىزدىكتىڭ، دامۋدىڭ باستى جاق­تاۋشىسى ەلبا­سىمىز نۇر­سۇلتان نازارباەۆ ءجۇردى. مەم­لە­كەتىمىزدىڭ تاريحىنان سىر شەر­تەتىن وسى بىرەر فاكتىلەردىڭ ءوزى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ەلبا­سى­مىزدىڭ ەسىمى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ قاراۋعا بولمايتىن، ءوزارا بايلانىستى ۇعىمدار ەكەنىن كورسەتەدى.

جالپى، تاۋەلسىزدىك – حالقى­مىز ءۇشىن باعا جەتپەس باي­لىق، ەڭ قاسيەتتى بويتۇمار. مەملەكەت باس­شىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ: «تاۋەلسىزدىك – مەم­لە­كەت­تىگىمىزدىڭ التىن دىڭگەگى، دەر­­بەس­تىگىمىزدىڭ بەرىك نەگىزى. تا­ريحى باي، تامىرى تەرەڭ قازاق ەلى ءۇشىن بۇ­دان اسقان قاستەرلى قۇندىلىق جوق. ونى ەڭ قىمبات قازىناعا، ەڭ اسىل اماناتقا بالايمىز. سوندىقتان بابالار اڭساعان تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن جان-جۇرەگىمىزبەن سەزىنەمىز. ەگە­مەندىك – ءار حالىققا بۇيىرا بەرمەيتىن باعا جەتپەس باقىت»، دەپ اتاپ كورسەتتى. سوندىقتان دا ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزدى بارىنشا باعالاپ، بارىنشا ارداق تۇتۋىمىز قا­جەت. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن دۇركىن-دۇركىن بۇرق ەتە قالاتىن سوعىس جان­جالدارى جاعدايىندا ءبىز بەيبىت اسپان استىندا ىشكى ىنتىماعىمىز جاراسىپ، اۋىزبىرشىلىكپەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزعا شۇكىرشىلىك ايتقانىمىز ءجون.

وتىز جىل – تاريحي تۇرعىدان العاندا تىم قىسقا مەرزىم. ءبىزدىڭ ەلىمىز وسى كەزەڭ ىشىندە باسقا مەملەكەتتەر ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت جۇمساعان ىرگەلى وزگەرىستەردى جۇزەگە اسىرىپ، ءوزىنىڭ بەيبىتشىل ۇستانىمىن، ءتۇرلى سالادا قول جەت­كىزگەن جەتىستىكتەرىن بۇكىل الەمگە تانىتىپ، مويىنداتا ءبىل­دى. حالىقارالىق ساياساتتىڭ بەلدى دە بەلسەندى سۋبەكتىسىنە اينالدى.

1920 جىلى سول زاماننىڭ بەلگىلى ءدىنتانۋشىسى بولعان فايزوللا قاري:

«ەي، قازاعىم، كەشتىڭ

عۇمىر كۇردەلى،

سەندەي بولسىن – بولسا

ءبىر ۇلت زەردەلى!

قۇرباندىعىڭ بولار

ەدىم جولىڭا،

ەل بولساڭ سەن –

ءوز الدىڭا ىرگەلى!»،

دەپ جازعان ەكەن. قاري بابامىز ار­مان­داعان تاۋەلسىزدىكتى كورۋ، ونى بايان­دى ەتۋ جولىندا قىزمەت ەتۋ ءسىز بەن ءبىز­دىڭ پەشە­نەمىزگە جازىلعان ەكەن. وسى باقىتىمىزدى باعالاپ، ونى باياندى ەتۋ جولىندا كۇلتەگىن بابامىز ايتقانداي، «كۇندىز وتىرماي»، ەلگە قىزمەت ەتۋ – قاسيەتتى بورىشىمىز.

اسىلبەك سماعۇلوۆ،

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق سايلاۋ كوميسسيانىڭ مۇشەسى،

زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

پروفەسسور