ناپولەون بونوپارت جانە بوكەي ورداسى

قازاقستانعا العاشقى نارىقتىق قا­تىناس بەلگىلەرى وسى حاندىق ارقىلى ەن­­گەنى ءسوزسىز. قازاقتىڭ ىشىنەن تۇڭعىش ەۋروپاشا ساۋات العان جاڭگىردىڭ ۇسى­نى­سى­مەن ۇيىمداستىرىلعان العاشقى مۋزەي، ارحيۆ، ورىس-قازاق مەكتەبى، جار­­مەڭكەلەر XIX عاسىردىڭ II جارتى­سىن­­دا بۇكىل قازاقستاندا اشىلۋىنا ىق­پال جاسادى. جاڭگىر مەكتەبىنەن ءبى­لىم العان كەيبىر قازاقتار كەيىن بۇكىل رە­سەي­گە تانىمال تۇلعالارعا اينالدى. سو­­نىمەن قاتار بوكەي ورداسىنداعى الەۋ­­­مەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ شيە­لەنىسۋى يساتاي تايمان ۇلى مەن ما­حام­بەت وتەمىس ۇلى باستاعان حالىق-ازات­تىق­ كوتەرىلىستىڭ شىعۋىنا سەبەپ بولدى. بۇل كوتەرىلىس حاندىقتىڭ ىرگەسىن شاي­قال­تىپ، اقىرى ونىڭ ىدىراۋىنا اكەپ سوقتى.

بوكەي ورداسى قۇرىلۋىنىڭ الەۋ­مەت­تىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي سەبەپتە­رى تۋرالى كوپتەگەن زەرتتەۋلەر عىلىمي ور­تاعا بەلگىلى. الايدا سوڭعى جىلداردا سول بوكەي حاندىعى قۇرىلۋىنىڭ سىرت­قى فاكتورلارىنىڭ دا بار ەكەنى تۋ­رالى ايتىلۋدا. ءبىز قولدا بار دەرەكتەر نە­گىزىندە وسى ماسەلە جونىندە ءسوز قوز­عاماقپىز.

تاريحتان بەلگىلى كىشى جۇزدەگى حاندىق كەڭەستىڭ توراعاسى بوكەي سۇلتان 1799 جىلى استراحان كازاك پولكىنىڭ كومانديرى پول­كوۆنيك پوپوۆقا ەدىل مەن جايىق وزەندەرى ارالىعىندا، 1771 جىلعا دەيىن قالماقتار جايلاعان جەرگە قونىستانۋعا رۇقساتىن الۋ ءۇشىن حات جازعان. بۇعان تۇرتكى بولعان 1771 جىلى «شاڭدى جورىق» كە­زىندە قالماقتار بۇرىنعى جوڭعار جە­رىنە قايتىپ كوش­كەندە، قازاقتار ورتا جولدا ولارعا سوققى بەردى. سول جىلدىڭ جازىندا بالقاش كولىنىڭ جاعاسىندا 100 مىڭعا جۋىق قازاق ساربازدارى باس قوسقانى دا بەلگىلى...

كەيىن ەرتىستىڭ سول جاعىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن قازاقتار 1788 بەن 1798 جىل­دارى رەسەيدەن ەرتىستىڭ وڭ جاعىنا كوشۋگە رۇقسات العان. وسىنى ءبىلىپ وتىر­عان بوكەي دە ارەكەت جاسادى. پوپوۆ استراحان­نىڭ اسكەري گۋبەرناتورى كنور­رينگكە حات جىبەرىپ، ال كنوررينگ بوكەي سۇلتاننىڭ بۇل ءوتىنىشىن ءى پاۆەل پاتشاعا جولداعان. رەسەي يمپەراتورى ءى پاۆەل ­
1801 جىلى 11-(24) ناۋرىزدا بوكەي سۇل­تان­نىڭ باسقارۋىندا ەدىل-جايىق وزەن­دەرى ارا­لىعىندا ىشكى نەمەسە بوكەي ور­داسىن قۇرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويعان.

وكىنىشكە قاراي، سول كۇنى تۇندە ءى پا­ۆەل قاستاندىقپەن ولتىرىلگەن. 11(24) ناۋ­رىز كۇنگى پەتەربۋرگتەگى وقيعانىڭ، ياع­ني­ ىشكى وردانى قۇرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويىلۋى مەن يمپەراتوردىڭ ءولتىرىلۋى اراسىندا بايلانىس بار ما دەگەن سۇراق­قا تاريحشىلار «بار» دەپ جاۋاپ بەرۋدە.

ەندى وسى ماسەلەلەردى اشىپ كورسەتۋگە نيەتتەنسەك، 1801 جىلعى قاڭتار ايىندا فرانتسيانىڭ ءبىرىنشى كونسۋلى ناپولەون بونوپارت پەن رەسەي يمپەراتورى ءى-پاۆەل اراسىندا قۇپيا كەلىسىمگە قول قويىلعانى تاريحتان بەلگىلى. بۇل كەلىسىم، شىن ما­نىندە، فرانتسيا مەن رەسەي اراسىندا ان­گلياعا قارسى اسكەري وداق قۇرىلعان بولاتىن. اسكەري وداق مەملەكەتتىك قۇپيا بولعاندىقتان ونىڭ مازمۇنى 40 جىلدان كەيىن عانا بەلگىلى بولا باستادى. بۇل قۇ­پيا كەلىسىم بويىنشا فرانتسيا مەن رەسەي انگليانىڭ وتارى ۇندىستانعا اسكەري جورىق جاسايتىن بولدى. وسى جەردە فرانتسيا تاريحىن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرلەرىنە قۇلاق تۇرسەك، رەسەي تاريحشىسى، اكادەميك تارلە «ديپلوماتيا تاريحى» دەگەن كىتاپتا ورىسشا بىلاي دەپ جازادى: «چتوبى وكونچاتەلنو راسسوريت پاۆلا س انگليچانامي، ناپولەون پرەدلوجيل تساريۋ ستات ۆەليكيم ماگيستروم وردەنا مال­تيسكيح رىتسارەي ي «پوداريل» ەمۋ وستروۆ مالتۋ... پاۆەل وتنوسيلسيا سوچۋۆستۆەننو ك تاكومۋ سويۋزۋ، تاك كاك لەلەيال پلان ناشەستۆيا فرانكو-رۋسسكوي سوەدينەننوي ارمي نا ينديۋ. ون ۋجە راسپورياديلسيا و ۆىستۋپلەني كازاچيح چاستەي چيسلەننوستيۋ ۆ 24 تىس. چەلوۆەك ۆ سرەدنيۋ ازيۋ دليا رازۆەدكي پۋتەي ۆ ينديۋ...».

وسىنداي جاعدايدا انگليانىڭ پە­تەر­بۋرگتەگى ەلشىسى چ.ۋيتۆورت بريتاندىق ديپ­­لوماتتاردىڭ كومەگىمەن ورىس پات­شاسىنىڭ كوزىن جويۋ جوسپارىن جاساپ، ولگا الەكساندروۆنا جەرەبتسوۆا دەگەن ايەلدىڭ كومەگىمەن، ونىڭ اعاسى گراف پلاتون زۋبوۆپەن، نيكيتا پانينمەن جانە باسقالارمەن قۇپيا بايلانىس ورناتادى. «دۇنيەجۇزى تاريحى» دەپ اتالاتىن كوپتومدىقتىڭ اۆتورلارى دا اكادەميك تارلەنىڭ پىكىرىن قولدايدى. ولار بىلاي دەپ جازادى: «پوەتومۋ ۆنەشنەپوليتي­چەسكيە مەروپرياتيا ۋسيليلي ناراسستاۆ­شەە سرەدي دۆوريان نەدوۆولستۆو ي پوسلۋجيلي تولچكوم ك ورگانيزاتسي دۆورتسوۆوگو زاگوۆورا. ۆ نەم ۋچاستۆوۆالي ۆيد­نىە سانوۆنيكي ي ستوليچنوە وفيتسەرستۆو: و زاگوۆورە زنال ي ناسلەدنيك پرەستولا الەكساندر پاۆلوۆيچ. يمەل سۆيازي س زاگوۆورششيكامي ي ۆىسلاننىي پاۆلوم ءى يز روسسي انگ­ليسكي پوسول ۆ پەتەربۋرگە چ.ۋيتۆورت. پاۆەل بىل ۋبيت ۆ ميحايلوۆسكوم دۆورتسە ۆ نوچ نا 12-ە مارتا 1801 گ. پرەەمنيكوم ەگو ستال الەكساندر ءى (1801-1825)». زەرت­تەۋ­شى عالىمداردىڭ پىكىرىنشە ءى پاۆەل­دىڭ ءولتىرىلۋى مەن ونىڭ ۇندىستانعا اسكەري جو­­رىق جاريالاۋىنىڭ اراسىندا باي­لانىس بار.

1990 جىلى ماسكەۋ قالاسىنان «تسارە­ۋبيستۆو 11 مارتا 1801 گودا. رەپرينتنوە ۆوسپرويزۆەدەنيە يزدانيا 1907 گودا» دەپ اتالاتىن جيناق باسىلىپ شىققان. جيناققا ءى پاۆەلگە قاستاندىق جاسالعان كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ ەستەلىك­تەرى ەنگىزىلگەن. جيناقتان رەسەي يمپەريا­سى مەن انگليا اراسىنداعى دۇنيەجۇزىن وتارلاۋ ماقساتىنداعى ءوزارا باقتالاستىق تۋرالى جانە 1801 جىلعى 11 ناۋرىزدان 12 ناۋرىزعا قاراعان تۇندەگى يمپەراتور ءى پاۆەلدىڭ ءولتىرىلۋى تۋرالى ءبىراز ادام­داردىڭ ەستەلىكتەرىن وقۋعا بولادى. سولاردىڭ ىشىندە ا.سابلۋكوۆتىڭ ەستەلىكتەرى كوڭىل اۋدارارلىقتاي. وندا مى­ناداي دەرەكتەر ايتىلادى: «1801 جىل­دىڭ 12 قاڭتارىندا دون اسكەرلەرىنىڭ اتامانى ورلوۆقا دون كازاك اسكەرلەرىن باس­تاپ ۇندىستانعا جورىققا اتتانۋعا بۇيرىق بەرىلەدى. ولار 1801 جىلدىڭ 18 ناۋرىزىندا ەدىل وزەنىنەن وتەدى، بىراق وسى جەردە يمپەراتور ءى پاۆەلدىڭ قازا تاپقانى تۋرالى حابار كەلىپ جەتەدى».

ءى پاۆەلدىڭ ءولىمى مەن ونىڭ ۇندىستان­­­ع­ا جو­رىققا ۇمتىلۋى تۋرالى ماسەلەنى تا­­­­ريح­شى-ولكەتانۋشى، حالىقارالىق «شىڭ­­­عىس حان» اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ­ا.ولو­ۆين­تسەۆتىڭ دە ەڭبەكتەرىنەن كورۋگە بولادى. ول ءوز ماقالاسىندا «يمپەراتور ءى پاۆەل ۇندىستانعا جورىق جاساۋدى قولعا الدى. ول ءۇشىن كازاك اسكەرىنە باسشى كەرەك بولادى. يمپەراتوردىڭ كەڭەسشىلەرى وعان دون كازاگى پلاتوۆتىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىنادى. كوپ كەشىكپەي پلاتوۆ
ءى پاۆەلدىڭ الدىنا كەلتىرىلەدى»، دەپ جا­زادى. 1801 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا پلا­توۆ باستاعان دون كازاكتارى ۇندىستان­عا جو­رىققا اتتانادى. الايدا 23 ناۋرىز­دا ولارعا پەتەربۋرگتەن قۋعىنشى كەلىپ ­جە­تىپ، ءى پاۆەلدىڭ ولتىرىلگەندىگىن جانە ونىڭ ورنىنا بالاسى ءى الەكساندردىڭ يمپە­راتور بولعاندىعىن، ونىڭ كازاك­تاردىڭ ۇندىستانعا جورى­عىن توقتاتۋ تۋرالى بۇي­­رىق بەرگەنىن جاريالايدى.

تاعى دا ءبىر دەرەكتەردە دون كازاكتارى­نان قۇرالعان 40 پولك جانە قالماق پولكى 1801 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ۇلكەن ىرعىز وزەنىنە جەتەدى. بۇل اسكەر ودان ءارى حيۋا، بۇقارا ارقىلى يندياعا جول تارتۋى ءتيىس بولاتىن. الايدا 1801 جىلعى 11 ناۋرىزدا ءى پاۆەلدىڭ ءولتىرىلۋى بۇل جوس­پاردىڭ ورىندالۋىن توقتاتادى. ولار ەلگە قايتىپ ورالادى.

كەلەسى اڭگىمە بوكەي ورداسىنىڭ قۇ­رىلۋى جانە وعان ناپولەون بونوپارتتىڭ قاتىسى تۋرالى. جوعارىدا كورسەتىلگەن كىتاپتارداعى ەستەلىك اۆتورلارى بوكەي ورداسىنىڭ قۇرىلۋىندا ناپولەون بونو­پارتتىڭ ءرولى بولعاندىعى تۋرالى ءسوز قوزعايدى. ءتىپتى، بۇل شىندىقتى اۋليە ەلە­نا ارالىندا (وستروۆ سۆياتوي ەلەنى) اي­داۋدا بولعان كەزىندە ناپولەون بو­نوپارت­تىڭ ءوزى دە مويىنداعان دەپ تە ايتى­لادى. ولاردىڭ پىكىرىنشە، بو­كەي وردا­سىن قۇرۋ – ناپولەون بونو­پارت­تىڭ 1801 جىلعى ۇندىستانعا جورىق جوس­­پارىنىڭ ءبىر تارماعى. دالىرەك ايت­قان­­دا، بوكەي ورداسى يمپەراتور ءى پا­ۆەل مەن فرانتسيانىڭ ءبىرىنشى كونسۋلى ن.بونوپارتتىڭ 1801 جىلدىڭ قاڭتار ايىن­دا جاساعان بىرىككەن كونتينەنتارالىق ستراتەگيالىق جوس­پا­رى نەگىزىندە پايدا بولعان. ەكى ەل باس­شى­لارىنىڭ پىكىرىنشە بوكەي ورداسى – ۇندىستانعا جورىق جولىندا رەسەي اسكەر­لە­رىن ازىق-ت ۇلىكپەن قامتاماسىز ەتەتىن العاشقى ستراتەگيالىق بازا بولۋى ءتيىس. ەكىن­شى، ءۇشىنشى بازالار ارال تەڭىزى ما­ڭايىندا، حيۋا حاندىعى جەرىندە ورنالاسۋى كەرەك بولاتىن.

الايدا ۇندىستانعا جورىقتىڭ توق­تا­تى­لۋىنا بايلانىستى 2-3 بازالار قۇ­رىل­ماي قالدى. ال ءى بازا، ياعني بوكەي وردا­سى قۇرىلىپ قانا قويماي، 1809-1810 جىلدارداعى رەسەي مەن فرانتسيا ارا­سىنداعى ورتا ازياعا بىرلەسكەن ەكسپە­ديتسيالار ۇيىمداستىرۋ تۋرالى قۇپيا قول قويىلعان كەلىسىمگە وراي، ءى-الەكساندر پات­شانىڭ جارلىعىمەن 1812 جىلى رەسەي قۇرامىنداعى حاندىق مەملەكەت بولىپ قالىپتاستى.

بۇل جەردەگى تاعى ءبىر قىزىق جاعدايدى اتاپ كەتسەك، ناپولەون بونوپارت بوكەي حاندىعىن قۇرۋعا سەبەپ تۋعىزسا، كەيىن بوكەي ورداسىنان شىققان قازاق ساربازدارى رەسەي اسكەرلەرىنىڭ قاتارىندا پاريج ءۇشىن شايقاسقا بەلسەنە قاتىسىپ، ەرلىكتەرىن كورسەتكەنى تاريحي پارادوكس.

رەسەي يمپەرياسى ءۇشىن بوكەي ورداسى قۇرىلۋىنىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي تۇرعىدان قاجەتتىلىگى سوڭعى 200 جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە تاريحتا جان-جاق­تى جازىلىپ تا، ايتىلىپ تا كەلەدى. دەيتۇرعانمەن فرانتسيا يمپەراتورى ناپو­لەوننىڭ 1801-1810 جىلدارداعى ورتا ازيا مەن ۇندىستانعا جورىق جاساۋ با­رىسىندا ستراتەگيالىق بازا رەتىندە بوكەي ورداسىن قۇرۋ تۋرالى يدەياسى – ءالى كۇن­گە دەيىن ءتيىستى دارەجەدە زەرتتەلە قويعان جوق.

بوكەي ورداسى قۇرىلۋىنداعى سىرتقى فاكتورلار تۋرالى ءسوز قوزعاعان كەزدە تاريحشى ب.اسپاندياروۆ تۋرالى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. ول 1947 جىلى «بوكەي ورداسىنىڭ قۇرىلۋى مەن جويىلۋى» دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان. وكىنىشكە قاراي، عالىمنىڭ بۇل ديسسەرتاتسياسى بەكىتىلمەي قالعان. ونىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى 1950 جىلعى «پراۆدا» گا­زەتىندە جاريالانعان «زا ماركسيستسكو-لەنينسكوە وسۆەششەنيە ۆوپروسوۆ يستوري كازاحستانا» دەگەن ماقالانىڭ اسەرى ەدى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولمايدى. وسى ماقالا نەگىزىندە قازاقستانداعى ءبىراز تاريحشىلار، ادەبيەتشىلەر جانە باسقالار قۋعىنعا ۇشىرادى، سوتتالىپ، جەر اۋدارىلدى. ال ب.اسپاندياروۆ قازكسر عىلىم اكادەمياسىنا قاراستى تاريح، ەتنوگرافيا جانە ارحەولوگيا ينستيتۋتىنان جۇمىستان شىعارىلدى.

2007 جىلى ب.اسپاندياروۆتىڭ «وبرا­زوۆانيە بۋكەەۆسكوي وردى ي ەە ليكۆيداتسيا» اتتى كىتابى الماتى قالاسىندا با­سىلىپ شىقتى. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، بۇل ەڭ­بەكپەن تانىسقان تاريحشىنىڭ بوكەي ورداسىنىڭ قۇرىلۋ سەبەپتەرى تۋرالى ما­سەلەنىڭ ءالى دە جان-جاقتى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىندىگىنە كوزى جەتكەندەي بولادى.

قورىتا كەلە، ۇندىستانعا بىرلەسكەن اسكە­ري جورىق جاساۋ تۋرالى ورىس-فرانتسۋز كەلىسىمىنە سايكەس ناپولەون بونوپارت­تىڭ يدەياسىمەن ەدىل-جايىق وزەندەرى­نىڭ ارالىعىندا اسكەرلەردىڭ جولىندا سترا­تە­گيالىق بازا رەتىندە بوكەي ورداسى قۇرىلدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: 1801 جىلى قاڭتار ايىندا «ۇندىستانعا جو­رىق» اتتى ەكى جاقتى كەلىسىمگە قول قو­يىل­ماسا، وندا اسكەرلەردىڭ تىنىعۋى مەن ولاردى ازىق-ت ۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ با­عىتىندا قۇرىلۋعا ءتيىستى بوكەي وردا­سىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى دە نەعايبىل بولاتىن.

تاعى ءبىر قىزىعى – ناپولەون مەن پاۆەل پاتشانىڭ جوسپارى جۇزەگە اس­تى:1815 جىلعا دەيىن بوكەي وردا قازاق­تارى 47،2 مىڭ جىلقىنى مايدانعا وتكىزدى. ۇندىستانعا جورىق جاساۋعا كومەكتەسپەسە دە، ءپاريجدى الۋعا بۇيىرتتى!!!

مىنەكي، ەدىل-جايىق وزەندەرىنىڭ ارالىعىندا رەسەي يمپەرياسى مەن وتار ەل قا­زاقستان اراسىنداعى بۋفەرلىك مەملەكەت – بوكەي ورداسى قۇرىلۋىنداعى باس­­تى سىرتقى فاكتور وسىنداي. بوكەي ور­داسى قۇرىلۋىنىڭ 220 جىلدىعىنا وراي ءبىز ءوز پىكىرىمىزدى جاريالاي وتىرىپ، وسى مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىنداعى سىرت­قى فاكتوردى كەڭىنەن اشىپ كورسەتۋ ماق­ساتىندا رەسەي، فرانتسيا جانە باسقا دا مەملەكەتتەردەگى ارحيۆتىك دەرەكتەر­مەن تولىعىراق تانىسۋ قاجەتتىگى تۋرالى ايتقىمىز كەلەدى. ءتىپتى ۇندىس­تان­عا بىرلەسكەن جورىق بارىسىندا سترا­تەگيالىق بازا رەتىندە قۇرۋدى ۇسىن­عان ناپولەون بونوپارتقا، سول بازانى قۇ­رۋشى بوكەي حانعا كەزىندە بوكەي وردا­سى­نىڭ ورتالىعى بولعان بوكەيوردا اۋلىن­دا مەموريالدىق تاقتا قويسا دا ارتىق بولمايدى دەگەن پىكىردەمىز.

بۇل ماسەلەنى تەرەڭىرەك زەرتتەپ، بو­لاشاقتا شىعاتىن «قازاقستان تاريحى» اتتى 7 تومدىق ەڭبەككە قوسۋ ابزال. سون­دىقتان عالىمداردىڭ نازارىن وسى سەكىلدى تاقىرىپتارعا اۋدارعان ءجون...

 *  *  *

...ال كوشiپ بارعان قازاقتاردىڭ قو­نىستانعان اۋماعى 70 مىڭ شارشى شا­قىرىم شاماسىندا بولدى، Iشكi وردا باتىسىندا استراحان، سولتۇستiگi مەن شى­عىسىندا ساراتوۆ جانە ورىنبور گۋبەرنيالارىمەن شەكتەستi، وڭتۇستiگi مەن وڭتۇستiك-شىعىسىندا كاسپي تەڭiزi مەن جا­يىق شەكارا شەبiنە بارىپ تiرەلدi. اكiم­شiلiك تۇرعىسىنان العاندا Iشكi وردا ورىنبور شەكارا كوميسسيا­سىنا باعىنىشتى بولدى. 1801 جىلى جايىق­تىڭ وڭ جاعاسىنا 5 مىڭعا جۋىق وتباسى كوشiپ باردى. ولاردىڭ باسىم كوپ­شiلiگi تاياۋدا عانا بولىپ وتكەن كوتەرi­لiسكە قاتىسقاندار ەدi. سىرىم دات ۇلى قازاقتاردىڭ جايىقتىڭ وڭ جاعالاۋىنا قونىس اۋدارۋىنا قاتتى قولداۋ كورسەتتi. ول تiپتi حالىق اراسىندا اتاقونىسقا كوشۋ جونiندە ىقپالدى ۇگiت جۇرگiزدi.

كەيىن جاڭگىر حان ءوزiنiڭ قول استىن­داعى حالىقتىڭ ساۋاتىن اشۋ، ەۋروپا ما­دەنيەتi مەن بiلiمiن ەنگiزۋ، ولكەدە يسلام دiنiن دامىتۋ سالاسىندا قىرۋار جۇمىس اتقاردى. 1835 جىلى جاڭگiر حان­نىڭ تiكەلەي نۇسقاۋى بويىنشا مە­شiت اشىلدى، قازاق اۋىلدارىنداعى مول­دالاردىڭ سانىن ارتتىردى. ولار حات­شىلىق جانە رۋحاني ۇستاز مiندەتتەرiن قوسا اتقاردى. وسى جونىندە رەسەيدiڭ بەگىلى زەرتتەۋشi عالىمى ا.الەكتوروۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، «حان بiردە-بiر رەت نا­مازىن قازا قىلماعان، جۇما سايىن­ سۇلتاندارمەن بiرگە مەشiتكە بارىپ تۇر­عان، رامازان ايىنداعى ورازا كەزiندە وندا تاڭ اتقانشا بولىپ جۇرگەن». ءتىپتى ول ءوز قاراجاتىنا دiني كiتاپتار باسىپ شىعارتتى. ال 1841 جىلى حاننىڭ ءوز باس­تاماسىمەن العاشقى زايىرلى مەكتەپ اشىلدى، وندا ورىس، اراب، پارسى تiل­دەرi، سونىمەن قاتار ماتەماتيكا، گەو­گرافيا،تاريح، دiنتانۋ پاندەرi دە وقى­تىلدى. ول مەكتەپتiڭ بۇكiل شىعىنىن ءوز قارجىسىنىڭ ەسەبiنەن وتەگەن، قازاق بالالارىنىڭ رەسەيدiڭ مىقتى وقۋ ورىندارىندا وقۋىن جاقتاپ قانا قويعان جوق، سونىمەن قاتار بالالاردى سانكت-پەتەربۋرگتە، ماسكەۋدە، استراحاندا، ساراتوۆتا، قازاندا جانە ورىنبوردا وقىتۋعا جەكە ءوزi كوپ كۇش-جiگەر جۇم­ساعانى تاريحتان بەلگىلى. ماسەلەن، ءوزiنiڭ قول استىنداعى حالىقتىڭ دارىندى بالالارىن وقىتۋ ءۇشiن ورىنبورداعى نەپ­ليۋەۆ كادەت كورپۋسىنان 10 ورىن بە­رi­لۋiنە قول جەتكiزگەن، بوكەي ورداسىنا با­رىپ وقىعانداردىڭ بiرقاتارى كەيiنiرەك كور­نەكتi ينجەنەرلەر، ورمانشىلار، اسكەري قىزمەتشiلەر، عالىمدار رەتiندە داڭق­قا بولەندi... جاڭگiر حان بارلىق جەردە iس قاعازدارىن جۇرگiزۋ ءتارتiبiن ەنگiزدi، جەكە ءوزiنiڭ ارحيۆ قىزمەتiن قۇردى، دەن­ساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا حان جۇقپالى اۋرۋلارعا قارسى ەگۋ پراكتيكاسىن ەنگiزدi. حاننىڭ كۇش-جiگەر جۇمساۋى ارقاسىندا Iشكi وردادا اۋرۋحانا جانە ءدارiحانا اشىلدى،  ول بiرiنشi بولىپ Iشكi وردا­نىڭ توپونيميكالىق جانە گەوگرافيا­­لىق كارتاسىن جاساپ، قارۋ-جاراق پالاتا­سىن اشۋ جونiندە دە باستاما كوتەردi. وندا سيرەك كەزدەسەتiن قارۋ-جاراق تۇرلەرi، سونىڭ iشiندە ورىس پاتشالارىنىڭ قا­زاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنا سىيعا تار­ت­قان مىلتىقتارى مەن قىلىشتارى دا بولدى، قىمبات باعالى، اشەكەيلi ەر-تۇرماندار، ات ابزەلدەرi، جۇگەندەر، سا­ۋىتتار، دۋلىعالار، قالقاندار ساقتالدى. قارۋ-جاراق پالاتاسىندا جاڭگiر حان ءوزi باس بولىپ، ەكسكۋرسيالار وتكiزiپ تۇردى، تiپتi حان ورداسى جانىنداعى مەكتەپتiڭ وقۋشىلارىنان ءوزi ەمتيحان قابىلداپ تا ءجۇردi. بەلگiلi زەرتتەۋشi م.س. باباجانوۆ حان­نىڭ ەنگiزگەن جاڭالىقتارى تۋرالى بىلاي دەپ جازدى: «پەتەربۋرگ، ورىن­بور، ماسكەۋ، استراحان جانە ساراتوۆ قالا­لارىنا بارعان ساپارلارىندا حان وزiمەن بiرگە بiراز ادامدى جانىنا ەرتiپ ءجۇردi. ونداعى ماقساتى – وزگە ەلدiڭ جە­تiستiكتەرiن قازاقتارعا ءوز كوزدەرiمەن كور­سەتۋ. حان ورداعا اعاش شەبەرلەرiن، ال­تىن-كۇمiس زەرگەرلەرiن، تەمiر ۇستالارىن شاقىرتىپ، قازاق بالالارىن شاكiرتتiككە بەردi». حان مەرەكەلەردە وردادا وتشاشۋلار ۇيىمداستىردى، حايۋاناتتار باعىن شاقىردى. ول ۇيiنە بيليارد ورناتتى. وردادا iشiمدiك iشۋگە ءۇزiلدi-كەسiلدi تى­يىم سالدى. بوكەي ورداسىنىڭ بيلەۋشiسi كوشپەلi قازاقتاردىڭ وتىرىقشىلىق ءومiر سالتىنا كوشۋiن قولداپ، كوتەرمە­لەپ وتىردى، ءشوپ شابۋدى ۇيرەتتi. مال تۇ­قىمىن اسىلداندىرۋ iسiنە دە بەلسەنە ارالاستى: وسى ماقساتپەن كاۆكازدان جانە ورىس زاۋىتتارىنان اسىل تۇقىم­دى جىلقىلار الدىردى. ولاردىڭ بiرقا­تارىن توڭiرەگiندەگiلەرگە سىيعا تارتتى. رەسەيدiڭ ەۋروپالىق بولiگiنەن اۋىل شارۋاشىلىق قۇرال-سايماندارىن كوپ­تەپ جەتكiزۋگە نۇسقاۋ بەردi. جاڭگiر اعاش وتىرعىزۋ iسiنە كوپ كوڭiل ءبولدi: ونىڭ تiكەلەي نۇس­قاۋى بويىنشا 50 مىڭ گەكتار جەرگە اعاش وتىرعىزىلىپ، كو­گالداندىرىلدى. ءسويتiپ، بiر كەزدەگi قۇم باسقان ءشول دالا گۇلدەنگەن القاپقا اينالدى... اتالعان شارالاردىڭ ارقا­سىندا وردادا قىلمىس جاساۋ دەگەن اتىمەن بولعان جوق. ماسەلەن، 1889 جىلى بوكەي ورداسىندا بiردە-بiر iرi قىلمىس وقيعاسى تiركەلمەگەن. بارىنەن دە قىمباتى – وسى وڭىردە رەسمي تۇردە قازاق حاندىعى 1845 جىلعا دەيىن ءومىر ءسۇردى...

زيابەك قابىلدينوۆ،

ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، پروفەسسور،

امانكەلدى شامعونوۆ،

ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ ۋنيۆەرسيتەتى قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى