جاھاندانۋدىڭ جۇتقىنشاعى جەلكەمىزدە تۇرعان كەزەڭدە ۇلتتىق سيپاتىمىزدى قالاي ساقتاپ قالامىز؟ ويلاي كەتسەڭ، ساناڭا ءزىل باتپان سالماق سالاتىن، كوڭىلىڭە كىربىڭ ۇيالاتاتىن ساۋال. الاساپىران ۋاقىتتا، اۋمالى-توكپەلى شاقتا قازاقتىق قالپىمىزدى، ۇلتتىق سالتىمىزدى ساقتاپ، جاڭا زاماننىڭ يگىلىكتەرىن ەل دامۋىنا ىڭعايلاۋدىڭ جۇگى اۋىر. وسى جولدا ەڭبەكتەنۋ – ارقايسىمىزدىڭ ۇرپاق الدىنداعى پارىزىمىز. ويتكەنى ەلدىڭ بولاشاعى سوعان تىكەلەي بايلانىستى. بۇل تاراپتا مەملەكەتتىك اۋقىمداعى تۇلعالار نە ويلايدى؟ سونى بىلمەك نيەتپەن مەملەكەتتىك حاتشى قىرىمبەك كوشەرباەۆپەن سۇحبات قۇردىق.

تاۋەلسىزدىك – ءتاتتى
ۇعىم عانا ەمەس، تاريحي جاۋاپكەرشىلىك
– قىرىمبەك ەلەۋ ۇلى، بيىل ەگەمەن ەل بولعانىمىزعا 30 جىل تولىپ وتىر. وسى ۋاقىت ارالىعىندا كوپ دۇنيە جاسالدى. بىراق قوعامدا ءالى كۇنگە دەيىن «قازاقستاندا ۇلتتىق يدەولوگيا جوق» دەگەن پىكىر بار. راسىندا دا، وسى بىزدە ۇلتتىق يدەولوگيا بار ما؟
– ەڭ اۋەلى ءبىر ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الۋىمىز كەرەك. ءبىز قازىر سوتسياليستىك نە بولماسا مونارحيالىق قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جوقپىز. الدەبىر يدەيا مەن يدەولوگيانى حالىقتىڭ ساناسىنا ەركىنەن تىس ءسىڭىرىپ، اسپان مەن جەردىڭ اراسىن سول ناسيحاتپەن تولتىرىپ تاستايتىنداي قاجەتتىلىك جوق. قازىرگى قازاقستان – زايىرلى، دەموكراتيالىق مەملەكەت. ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگىدەي عالامتورمەن بىرگە تسيفرلى تەحنولوگيا دامىعان، جاساندى ينتەللەكت سالتانات قۇرعان، روبوتتاردىڭ ءوزى ادامزاتتىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتىپ جاتقان داۋىردە حالىقتىڭ ويىن تۇمشالاپ ۇستاۋ، وزگە پىكىرلەردەن وزەك العىزباۋ ەش مۇمكىن ەمەس. ايشىلىق الىس جەرلەردەن جىلدام حابار الىپ، جاھاننىڭ جاڭالىعى جانارىڭنىڭ الدىندا تۇرعان مىنا كەزەڭدە جالاڭ ءسوز بەن جالعان يدەولوگياعا ەشكىمدى سەندىرە المايسىڭ. بۇگىندە ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ الدىندا تۇرعان ەل باسقارۋ ءىسى، ەكونوميكالىق ءوسىم، الەۋمەتتىك دامۋ سەكىلدى قاداۋ-قاداۋ ماسەلەلەرمەن قاتار، حالىقتى بىرىكتىرەتىن، تۇتاستىراتىن قۇرالدىڭ بولۋى دا، ارينە، اسا ماڭىزدى. مۇنداي جاعدايدا نە ىستەمەك كەرەك؟ بۇل رەتتە بارشا قازاقستاندىققا ورتاق ءبىر عانا قۇندىلىق، جالعىز يدەولوگيا بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ول – تاۋەلسىزدىك. ويتكەنى ءابىش كەكىلباي ۇلى ايتقانداي، «تاۋەلسىزدىك ءبىزدىڭ تىلەگىمىزدى ەمەس، ءبىز ونىڭ تىلەگىن تىلەۋىمىز قاجەت» ۋاقىتتا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. سوندىقتان ۇلتتىق ءھام مەملەكەتتىك يدەولوگيا وسى تاۋەلسىزدىك اتتى ءتاتتى ۇعىمنىڭ اينالاسىنا توپتاستىرىلۋى ءتيىس. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ جىل باسىندا «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» ماقالاسىن جاريالاپ، ەگەمەندىكتىڭ 30 جىلىنا قادام باسقان قازاق ەلىنىڭ جاڭا دامۋ باعدارلاماسى مەن يدەولوگيالىق تۇجىرىمداماسىن ۇسىندى. سول ارقىلى قاستەرلى دە قاسيەتتى تاۋەلسىزدىگىمىزدى قورعاۋعا، ارداقتاۋعا شاقىرىپ، كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە كوپتەن جۇرگەن قوعامداعى ەڭ وزەكتى پروبلەمالاردىڭ جاۋابىن بەردى.
تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتەتىن ناعىز نامىسشىل، ءبىلىمدى دە بىلىكتى، ءوزىن ەلىمىزدىڭ پاتريوتى سانايتىن ازاماتتاردى تاربيەلەۋ – باستى مىندەت. بايقاساڭىز، مۇنداي ءۇردىس الەمنىڭ باسقا دا وركەنيەتتى ەلدەرىندە كورىنىس بەرەدى. ولار زامان يگىلىكتەرىن ءوز مەملەكەتتەرىنىڭ دامۋىنا پايدالانىپ، وزىق تەحنولوگيالاردى كۇندەلىكتى ءومىر سالتىنا اينالدىرۋدا. ءبىز دە زامانا كوشىنەن قالماي، جۇرت قاتارلى العا ۇمتىلۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن كەيبىر قالىپتاسقان كوزقاراستى وزگەرتۋ كەرەك. ونىڭ باستاۋى – حاكىم اباي ايتىپ كەتكەن ماسىلدىق كوزقاراستان ارىلۋ، دۇنيەنىڭ ءىلىم-ءبىلىمىن يگەرۋگە ۇمتىلۋ. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا الاش ارىستارى دا وسى ۇستانىمدا بولدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى: ء«بىلىمدى بولۋعا وقۋ كەرەك. باي بولۋعا كاسىپ كەرەك. وسى كەرەكتەردىڭ جولىندا جۇمىس ىستەۋ كەرەك»، دەگەندە ۇلتتىڭ وزگەرۋىن، جاڭارۋىن، جاڭعىرۋىن ايتقان ەمەس پە؟ ساپالى ۇلت، سانالى ۇرپاق، باسەكەگە قابىلەتتى حالىق قانا تاۋەلسىزدىكتى تۇعىرلى، عۇمىرلى ەتە الادى. سول سەبەپتى دە بۇگىنگى كۇنى تاۋەلسىزدىك باستى يدەولوگيا بولۋى كەرەك.
– ويىڭىز ورىندى، پىكىرىڭىز كوڭىلگە قونىمدى. دەگەنمەن ءبىز وسى وتىز جىل ىشىندە تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن قانشالىقتى تۇسىنە الدىق؟ ولاي دەيتىن سەبەبىم، قوعامدا ءالى كۇنگە «تاۋەلسىزدىك ماعان نە بەردى؟» دەيتىن دە پىكىرلەر كەزدەسەدى...
– ءوز مەملەكەتىڭنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قاستەرلەۋ، ءوزىڭ تۇراتىن ەلدىڭ ەگەمەندىگىن قۇرمەتتەۋ – تەك پاتريوتتىق پارىز عانا ەمەس. سونىمەن قاتار ۇلكەن گۋمانيستىك مىندەت. ءتىپتى جۇرگەن ورتانىڭ الدىنداعى عانا ەمەس، ءوز تاعدىرىنا جاۋاپكەرشىلىك. ۇلى دالا ويشىلى ءال-فارابي ايتقانداي، ءوزى جۇرگەن ورتانىڭ جاراستىعىن ويلاعان ادام عانا جاراستىقتى، مەيىرىمدى، مەيىرباندى دۇنيەدە ءومىر سۇرە الادى. ال ونداي جاراستىقتى تەك ازات ادامدار مەن تاۋەلسىز حالىقتار عانا ورناتا الادى. ويتكەنى حالىق بوستاندىققا قول جەتكىزبەي تۇرىپ، قوعام ازاتتىققا جەتە المايدى. بۇگىنگى كۇللى جالپاق الەمنىڭ بوستاندىقتى تۋ ەتكەن جاراستىقتى ويلايتىنى دا سوندىقتان. ادامدار مەن قوعامداردىڭ، مەملەكەتتەر مەن حالىقتاردىڭ ءوز ەركى وزىندەگى تاۋەلسىزدىگى – ەشكىم ءتىل تيگىزە الماس، ەشكىم قول سۇعا الماس قاسيەتتى ۇعىم. قازىرگى ادامزاتتىڭ ەڭ باستى مۇراتى، اسىل يگىلىگى – وسى تاۋەلسىزدىك.
ويدى وسىلاي قورىتقاندا، زامان وزىمىزدىكى ەكەنىن تۇسىنەمىز. ونى تۇسىنبەۋ – ءوزىن دە، وزگەلەردى دە قارا سۋعا تەرىس اعىزۋ بولىپ شىعادى. سول سەبەپتى وتپەلى كەزەڭنىڭ كەلەڭسىزدىكتەرىن، ىندەتتەر مەن داعدارىستاردى كولدەنەڭ تارتىپ، از عانا قيىنشىلىققا مويىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ بەتىنە كولەڭكە تۇسىرۋگە بولمايدى. ارينە، جۇزدەگەن جىل بويىندا كۇتكەن اسىل ارماندى ءبىر كۇندە جۇزەگە اسىرا المايتىنىمىز بەلگىلى. عاسىرلار بويى اڭساپ جەتكەن ازاتتىق ءبارىمىزدى ءبىر كۇندە باي قىلىپ، بارشا مۇراتقا جەتكىزبەيتىنى دە اقيقات. دۇنيەدە قيىندىق پەن قياناتتىڭ كوبەيمەسە، ازايماي تۇرعانى دا راس. بىراق مۇنىڭ بارىنە تاۋەلسىزدىك كىنالى ەمەس. ول جاڭانى كورسە، جاعاسىنان الىپ باعاتىن، حاكىم اباي ايتقان جانىقاس كەرتارتپالىقتان. كەشەگىسىن كوكسەپ وقىرانعان وتارشىل وزبىرلىقتان. تارىسى پىسكەننىڭ تاۋىعى بولا سالىپ، ەل پايداسىنان گورى ءوز پايداسىن كوبىرەك ويلايتىن توعىشار پىسىقايلىقتان. جاڭانىڭ اتىن مالدانىپ، باق، ابىرويىن يەلەنىپ، بايلىق تاپقانشا اسىققان الەۋمەتتىك اۋمەسەرلىكتەن. كەيدە بيلىك ءۇشىن اكەسىن، بايلىق ءۇشىن اتاسىن ساتۋعا دايىن تۇرعان داڭعويلىقتان. اركىم ءوز پىكىرى مەن ءوز ارەكەتىنىڭ تىزگىنىن قولعا الىپ، ناقتى ىسكە كىرىسە الماعاندىقتان. بارىنە باسقانى كىنالاپ، ءوزىن سۋدان اق، سۇتتەن تازا سانايتىن، بىراق ساۋساعىن قيمىلداتىپ ەشتەڭە ىستەمەيتىن ماسىلدىقتان. وزەگىمىزگە ءتۇسىپ كەتكەن جەگى قۇرت – جەمقورلىقتان. قىسقاسى، داڭعازالىق بۇرىن ويانىپ، شىن نامىستىڭ ءالى شيرىقپاي جاتقاندىعىنان. ول ءۇشىن ءبىرىمىز ەمەس، ءبارىمىز ۇياتتىمىز. الدىمەن وسىنى مويىنداۋىمىز كەرەك. سونى بۇگىن مويىنداساق، كەلەڭسىزدىك ەرتەڭ جويىلادى. ال قازىرگىدەي كوزقاراسپەن كەۋىلدەگىدەي مولشىلىق پەن ادىلەت ءال-ءازىر ورناي قويمايدى. قاي حالىق تا ونداي داۋرەنگە جەتسە، الدىمەن تاۋەلسىزدىكتىڭ، ونان سوڭ سول بوستاندىقتى باياندى ەتۋگە دەگەن ۇمتىلىستىڭ ارقاسىندا جەتىپ وتىر. ولاي بولسا، قولىمىزعا ازەر قونعان ازاتتىق قۇسىن ۇركىتىپ الماۋ – باستى مۇرات. ۋاقىتشا قيىندىقتارعا بولا ماڭگىلىك ماقساتىمىزدى تارك ەتسەك، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ كوگەرىپ-كوركەيۋى جولىندا كۇش-جىگەرىمىزدى اياپ قالساق، تاعدىردىڭ قاتال سىنىنا تاباندىلىقپەن توتەپ بەرە الماساق، تاريح الدىندا ءجۇزىمىز قارا، ۇرپاق الدىندا كەشىرىلمەس كۇناعا قالامىز. سوندىقتان باستاعى باقتى باعالاپ، جوعىمىزدى سارالاپ، ساسقانعا – سايا، اسقانعا – توسقان، ەلدىڭ يەسى، جەردىڭ كيەسى بولۋعا ءاربىر ازامات ۇمتىلۋى قاجەت. بىرلەسە ءجۇرىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ تاسىن ورگە سۇيرەۋ قاجەت.
قاسىرەتتى عاسىردىڭ قايعىسى تارازىلانادى
– مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى. بىلە-بىلگەن ادامعا بۇل دا تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا ورىن العان تىرلىك قوي. باسىڭ بودان بولسا، مۇنداي مۇمكىندىك قايدان بولسىن؟
– دۇرىس ايتاسىز. تاۋەلسىزدىك دەگەنىمىز – ادىلەتتىلىك. ويتكەنى ازاماتتارى ازات، ەلى ەگەمەن حالىق قانا ءوزىنىڭ وتكەنىنە ادىلەتتى باعاسىن بەرە الادى. ادىلەتتى قوعام ورناتۋ ءۇشىن ەڭ نەگىزگى قاجەتتىلىك – تاۋەلسىز ەل بولۋ كەرەك. ۇلتىن ۇشپاققا شىعارۋدى ويلاعان، جۇرتىن جەتىلدىرۋدى كوكسەگەن، سول ءۇشىن تار جول، تايعاق كەشۋدەن ءوتىپ، ايداۋعا ءتۇسىپ، قامالىپ، سوتتالىپ، اتىلىپ كەتكەن ارداقتىلارىڭدى ساياسي تۇرعىدان دا، قۇقىقتىق جاعىنان دا اقتاپ، ادال اتىن ساقتاپ، ولاردىڭ كۇرەسكەرلىك ءومىرىنىڭ شىن باعاسىن بەرۋ تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ عانا قولىنان كەلەدى. بوداندىقتىڭ بۇعاۋى قىسىپ، ازاتتىقتىڭ اۋىلى الىس بولسا، ونداي كۇن – تەك ارمان عانا. بايتاق دالامىزدىڭ بوستاندىعى ءۇشىن تالاي بوزداق باسىن بايگەگە تىگىپ، جانىنان بەزىپ، جانكەشتى ارەكەت جاسادى. ەلىن يگىلىككە جەتكىزەمىن دەگەن نيەتى ءۇشىن عانا ادىلەتسىز قارالاۋعا قالدى. ونىڭ زاردابىن جالعىز ءوزى ەمەس، ۇرپاقتارىنا دەيىن كوردى. جازىقسىز جاپا شەكتى. مىنە، قىسىلتاياڭ شاقتا قايراتكەرلىك كورسەتكەن، كۇردەلى كەزەڭدە قاھارماندىق تانىتقان وسىنداي قادىرلى ازاماتتاردىڭ ءىسى مەن ارەكەتىنە شىنايى باعا بەرەتىن كەز جەتتى. سوندىقتان پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقاەۆ ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزى زور، تاريح ءۇشىن تاعىلىمى مول شارۋانىڭ تىڭ سەرپىن الۋىنا مۇرىندىق بولدى.
– وسى ارادا مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىسى جايىندا سۇراعىم كەلىپ وتىر. وسىعان دەيىن كوميسسيانىڭ ءۇش وتىرىسى ءوتتى. نە ىستەلدى، الدا قانداي شارۋا اتقارىلماق؟
– اۋەلى توتاليتارلىق رەجىم قۇرباندارىن اقتاۋ ىسىندە قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازارباەۆتىڭ ەرەن ەڭبەگىن ايتىپ ءوتۋىمىز كەرەك. ەلباسى ەلىمىز ەگەمەندىك العان ساتتەن باستاپ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كورگەن ازاماتتاردى اقتاۋ جۇمىسىن جەدەل باستاپ كەتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1993 جىلى «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. 1997 جىلى پرەزيدەنت جارلىعىمەن 31 مامىر ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە ارنايى بەلگىلەندى.
ال كوميسسيا اتقاراتىن جۇمىستىڭ ءمانى مەن مازمۇنىن ونىڭ اتىنىڭ ءوزى ايتىپ وتىر. ياعني ءبىز ەندى ازاتتىقتىڭ العاشقى جىلدارىندا باستالعان جۇمىستى جان-جاقتى جەتىلدىرىپ، ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەپ، زەردەلەپ جالعاستىرامىز.
قاراپ وتىرساڭىز، وتكەن عاسىردا قازاق حالقى كوپ قاسىرەت كوردى. الدىمەن اشتىق كەلدى، ودان سوڭ جاساندى تاپتىق كۇرەس پەن زورلىق-زومبىلىق، ۇجىمداستىرۋ بولدى، ونىڭ اياعى جانتۇرشىگەرلىك جاپپاي اشتىققا جالعاستى. ەل ەسىن جيماي جاتىپ ساياسي رەپرەسسيالار باستالدى. مۇنان كەيىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ وتى تۇتانىپ، بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا كەتكەن زامان تۋدى. سوعىستان سوڭ تاعى دا قۋعىن-سۇرگىن جالعاستى. اينالاسى ەلۋ جىلدىڭ ىشىندە حالقىمىزدىڭ كورمەگەن قيىندىعى جوق. عالىمدار وتكەن عاسىردا قازاقتىڭ سانى ەكى ەسە قىسقارىپ كەتتى دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. مۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ جۇرت باستان كەشىرگەن اۋىر دا قاسىرەتتى جىلدار، تاريحتا اقتاڭداق بولىپ قالعان ۋاقىت ەكەنى قازاقستاندا عانا ايتىلىپ جاتقان جوق، شەتەلدىك ساراپشىلار دا مويىنداپ وتىر. سوندىقتان ءبىز ادىلەتسىز زارداپ كورگەن ازاماتتارىمىزدىڭ ومىرىنە ادىلەتتى باعاسىن بەرگىمىز كەلەدى.
كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا 1920-1939 جىلدار ارالىعىندا 4 ميلليون ادام توتاليتارلىق ساياساتتىڭ قۇربانى بولعان. ونىڭ ىشىندە 2،2 ميلليون كىسى اشتىقتان قىرىلعان. 1،2 ميلليون ادام سىرتقا قاشقان. 115 مىڭ ارداقتىمىز ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن ايىپتالعان. ونىڭ 27 مىڭىنا اتۋ جازاسى كەسىلگەن. اتىلعانداردىڭ 60 پايىزى زيالى قاۋىم وكىلى ەكەن. سونىمەن قاتار قازاقستان اۋماعىندا ورنالاسقان لاگەرلەر مەن قازاق اۋىلدارىنا 1،5 ميلليوننان استام نەمىس، پولياك، كورەي، چەشەن، تۇرىك، گرەك، قىرىم تاتارلارى، كاۆكاز جانە باسقا دا حالىقتاردىڭ وكىلدەرى ءوز ەركىنەن تىس جەر اۋدارىلعانى بەلگىلى. مىنە، وسىنشاما ادامنىڭ تاعدىرىنا ادىلەتتى باعا بەرۋ كەرەك. مەملەكەتتىك كوميسسيا ءوز جۇمىسىن وسى باعىتتا باستاپ كەتتى. عالىمدار مەن ساراپشىلاردىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە قاتىستى قۇپيا ارحيۆتەردە جۇمىس ىستەۋىن ۇيىمداستىرىپ جاتىرمىز. قازىردىڭ وزىندە ولار مەملەكەتتىك ارحيۆتەرگە كىرۋگە رۇقسات الىپ، جۇمىستارىنا كىرىستى. كەلەشەكتە رەسەي، قىرعىزستان، وزبەكستان، گەرمانيا سەكىلدى شەت مەملەكەتتەردىڭ ارحيۆتەرىندە ساقتالعان قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك ىستەردى زەرتتەۋگە كىرىسپەك. بۇل تاراپتا دا بەلسەندى ارەكەت ەتىپ جاتىرمىز. ءبىزدىڭ الدىمىزدا جابىق قورلارداعى بارلىق قۇجاتتى جان-جاقتى ساراپتاۋ، ساياسي-قۋعىن سۇرگىنگە ۇلتتىق تۇرعىدان باعا بەرۋ، رەپرەسسيا قۇرباندارىن قۇقىقتىق تۇرعىدان عانا ەمەس، ساياسي جاعىنان اقتاۋدىڭ ساناتتارىن انىقتاۋ ءتارىزدى قاداۋ-قاداۋ ماسەلە تۇر.
مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ 2 كىشى كوميسسياسى، 12 جۇمىس توبى جانە 17 وڭىرلىك كوميسسيالارى بەكىتىلدى. ولاردىڭ قاتارىنا قازاقستاندىق بەلگىلى عالىمدار مەن ساراپشىلار، زاڭگەرلەر مەن قوعام قايراتكەرلەرى، دەپۋتاتتار، مەملەكەتتىك ورگاندار وكىلدەرى كىردى. ولار ارحيۆ قۇجاتتارىن جيناۋمەن جانە زەردەلەۋمەن اينالىسادى. ءاربىر توپتىڭ ءوزى زەرتتەيتىن باعىتى بار. مىسالى، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر مەن قوزعالىستاردىڭ مۇشەلەرى، ماجبۇرلەپ ۇجىمداستىرۋدىڭ قۇرباندارى، اسكەري، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كورگەن ازاماتتار مەن وتباسىلارىنىڭ تاعدىرى بولەك-بولەك زەرتتەلەدى. وسىنداي جۇمىستاردىڭ نەگىزىندە مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ قورىتىندىسى دايىندالىپ، جاريالانادى، اقپاراتتىق عىلىمي-زەرتتەۋ بازاسى قالىپتاسادى. ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل – ءبىر كۇندىك ەمەس، بىرنەشە جىلعا سوزىلاتىن جاۋاپتى ءىس.
– ال الاش ارىستارىنا ساياسي تۇرعىدان باعا بەرۋ قالاي بولماق؟
– الاش ارىستارىنىڭ قۇقىقتىق تۇرعىدان اقتالعانى بەلگىلى. ەندى ولاردىڭ ءىس-ارەكەتىن ساياسي جاعىنان اقتاۋ مىندەتى بار. ول ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا تۋعان حالقىن وقۋ-بىلىممەن كوركەيتىپ، وركەنيەتتى ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرۋدى بەلسەندى تۇردە قولعا العان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قاجىرلى دا قاسيەتتى ءىس-ارەكەتتەرىن قازاقستانداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاردىڭ زاڭدى جالعاسى رەتىندە باعالاۋىمىز كەرەك. ەكىنشىدەن، وسى جالپىۇلتتىق قوزعالىسقا اتسالىسقان، ونىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن قايراتكەر تۇلعالارىمىزدى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ كورنەكتى وكىلدەرى جانە باسشىلارى رەتىندە قۇرمەتتەۋىمىز قاجەت. ۇشىنشىدەن، قازاقستاننىڭ جاڭا تاريحىندا الاشوردا وكىمەتى مەن الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋى، ونىڭ سان قيلى ءارى كۇردەلى، ساياسي جانە رۋحاني قىزمەتى وبەكتيۆتى دە شىنايى باعالانىپ، مۇنى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ جاڭا جاعدايداعى قايتا جاڭعىرۋ كەزەڭى رەتىندە قاراستىرۋعا ءتيىسپىز. سوندا عانا ءبىز الاش مۇراتى، قازاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن شەيىت بولعان قۇربانداردىڭ تاعدىرىنا ادىلەتتى باعا بەرگەن بولامىز.
تاريحتى كەك الىپ،
قۇن سۇراۋ ءۇشىن زەرتتەمەيمىز
– اۋقىمدى جۇمىستىڭ العاشقى قادامى باستالعانىن بايقاپ وتىرمىز. كۇنى ەرتەڭ سىرىن ىشىنە بۇككەن ارحيۆتەردەن ءارتۇرلى قۇجاتتار مەن فاكتىلەر تابىلادى. ونىڭ ءبارى بىردەي جۇرتقا جاعىمدى بولادى دەپ ايتۋ دا قيىن. عالىمدار تاپقان ماتەريالدار ەلدى ەكىگە جارىپ جىبەرمەي مە؟ كوميسسيا جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرى حالىققا قالاي جەتەتىن بولادى؟
– تاريح – ەجەلدەن تولاسسىز تارتىس پەن بىتپەس داۋدىڭ الاڭى. اسىرەسە، بۇگىنگىدەي پوستشىندىق زاماندا، فاكتى ەمەس، ەموتسيا، عىلىمي زاڭدىلىق نە تەوريا ەمەس، جەكەلەگەن سۋبەكتيۆتى پىكىر داۋلەت قۇرىپ، تىسقاققان مامان مەن كەز كەلگەن ادامنىڭ پىكىرى تەڭەسكەن كەزدە تاريحپەن اينالىسۋدىڭ ءوزى قيامەت-قايىم دۇنيە. ال بۇعان تاريحتىڭ عالامات گەوساياسي ويىندار مەن قاقتىعىستاردىڭ باستى باعىتىنىڭ بىرىنە، مايدانىنا اينالعانىن قوسار بولساق، تاريحتىڭ جۇرت ويلاعانداي ويىنشىق ەمەس ەكەنىن ايقىن تۇسىنۋگە بولادى. تاريح – مويىندايىق، بۇگىنگى كۇنى گەوساياسي تايتالاس، قىرعيقاباق سوعىس الاڭى.
سوندىقتان كوميسسيانىڭ جۇمىسى شەڭبەرىندە تابىلعان قۇجاتتاردى جاريالاۋ، ەڭ الدىمەن، ءوزىمىز ءۇشىن كەرەك بولسا، ەكىنشىدەن حالىققا، قوعامعا، ال ۇشىنشىدەن الەمگە دۇرىستاپ ايتۋ، تانىستىرۋ ءۇشىن قاجەت. ونىڭ ۇستىنە، قازاقستان جۇرتشىلىعى تۇگىل، ءوزىمىزدىڭ قازاق قوعامىنىڭ ىشىندە حح عاسىر تاريحىنا ورتاق كوزقاراس قالىپتاسقان جوق. بۇنى اشىق مويىنداۋ قاجەت. بۇل بولاشاق ءۇشىن، ەلدە جاسالىپ جاتقان جاڭعىرتۋشىلىق رەفورمالار ءۇشىن ۇلكەن قاۋىپ ەكەنىن مەن ايتپاسام دا تۇسىنىكتى بولار. ءبىز قوعامدى بولەتىن ەمەس، بىرىكتىرەتىن، وشىكتىرەتىن ەمەس، وسىرەتىن تىرلىكتى ىسكە اسىرۋىمىز كەرەك. ءبىز تاريحتى ارىلۋ، تازارۋ، ساباق الۋ، تەرەڭ تاريحي جاراقاتتى ەمدەۋ، حح عاسىرمەن قوشتاسۋ ءۇشىن زەرتتەپ جاتىرمىز. بىرەۋدەن كەك الىپ، قان اعىزىپ، قۇن سۇرايتىن جايىمىز جوق. سۇراۋ دا، سۇراق تا وزىمىزگە، ەڭ وتكىر جانە اۋىر ساۋالدار بۇگىنگى ۇرپاققا قويىلۋى ءتيىس.
وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ نەگىزگى جۇمىسىمەن قاتار، اقپاراتتىق جانە يدەولوگيالىق جۇمىسىنىڭ تۇجىرىمداماسى مەن باعدارلاماسى جاسالىپ جاتىر. تۇجىرىمدامادا كوميسسيا جۇمىسىنىڭ باعىتى مەن باعدارى، ۇلتتىق جادتىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى، قۇندىلىقتارى مەن مەجەلەرى ايقىن كورىنەدى. نەگىزگى قاعيداتتار – مەملەكەتشىلدىك، تاريحي شىندىق، اشىقتىق، ايقىندىق، عىلىمي نەگىز بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. دەگەنمەن، سۇراعىڭىزعا تولىعىراق جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن وندا قامتىلاتىن بىرنەشە ماسەلەگە توقتالىپ كەتەيىن.
بىرىنشىدەن، كوميسسياعا كىرەتىن بارشا ازاماتقا ورتاق جاۋاپكەرشىلىك پەن ىشكى ءتارتىپ ماسەلەلەرى انىقتالىپ، ەتيكالىق، ادىستەمەلىك باپتار قاراستىرىلادى. كوميسسيا اتىنان سويلەۋگە قۇقىلى ادامدار، كوميسسيا اتىنان ايتىلار تاقىرىپتاردىڭ باعىتى مەن وزەگى دە ايقىندالادى. ءاربىر ادام مەن ازاماتتىڭ، ارينە، وزىندىك ويى مەن پىكىرى بار. ول زاڭدى، ونى ەشكىم شەكتەي المايدى. بىراق كوميسسيا تۋرالى نەمەسە كوميسسيا اتىنان سويلەگەن كەزدە بەلگىلى ءبىر دارەجەدەگى سالقىنقاندىلىق، كاسىبي جانە عىلىمي ادەپ تانىتقانىمىز دۇرىس.
ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىسى ناقتى تاقىرىپتىق جوسپارلار مەن مەدياجوسپارلار نەگىزىندە جۇرگىزىلەدى. كوميسسيا جۇمىسىنا قاتىستى مەديازەرتتەۋلەر جاسالىپ، قازاقستان جانە الەم باسپاسوزىندە شىعىپ جاتقان ماتەريالدار عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەلىپ، زەردەلەنىپ، اي سايىن، توقسان سايىن ءتيىستى ەسەپتەر مەن دايدجەستەر جاسالىپ، كوميسسيا مۇشەلەرىنە تاراتىلادى. كوميسسيا قۇرىلىمدارىنىڭ، سەرىكتەستەرىنىڭ، عىلىمي قوعامداستىق وكىلدەرىنىڭ اراسىندا تۇراقتى انكەتالار تاراتىلىپ، الەۋمەتتىك ساراپتامالىق زەرتتەۋلەر جاسالىپ وتىرادى.
ۇشىنشىدەن، كوميسسيانىڭ ءوز ۆەب-سايتى مەن عىلىمي تانىمدىق جۋرنالىن جاساۋ قاجەت. العاشقى كەزدە ەلەكتروندى بيۋللەتەن رەتىندە باستاپ، كەيىننەن تولىققاندى باسىلىم ەتىپ شىعارۋ ويىمىزدا بار. بيۋللەتەنگە كوميسسيا جاڭالىقتارى، جۇمىس توپتارىنىڭ، ايماقتاعى كوميسسيالاردىڭ اقپاراتتارى، حابارلامالارى جاريالانىپ وتىرادى. وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا ادىستەمەلىك دۇنيەلەر، ۇزدىك تاجىريبەلەر، تىڭ زەرتتەۋلەر جاريالانادى.
تورتىنشىدەن، كوميسسيانىڭ اقپاراتتىق سەرىكتەستەرى ينستيتۋتىن، جۋرناليستەر مەن ساراپشىلار پۋلىن جاساقتاۋ كەرەك. ءبىر ەمبلەمامەن، ءبىر تارتىپپەن قوعامنىڭ ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتارىنا ارنالعان، لايىقتالعان ارحيۆتىك، عىلىمي، پۋبليتسيستيكالىق ماتەريالداردى جۇيەلى تۇردە تاراتىپ وتىرعانىمىز ءجون.
جالپى، حح عاسىرداعى قازاق كاتاستروفاسىن ءبىر سوزبەن، مىسالعا، بەلگىلى ساياساتكەر، ءماجىلىس دەپۋتاتى ايدوس سارىمنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا «زۇلمات» نەمەسە «الاپات-قاسىرەت» دەپ اتاعانىمىز دۇرىس سياقتى كورىنەدى. تۇبىرىندە ز ۇلىمدىق ۇعىمى جاتقان بۇل ءسوز برەندتەلىپ، «حولوكوست» دەگەن سياقتى حالىقارالىق تىلدەرگە ەنە الاتىن ۇعىمعا اينالۋى ءتيىس دەگەن ويدامىز. «زۇلمات» ۇعىمىنا 1920-1950 جىلدار ارالىعىنداعى ەكى اشارشىلىق، ساياسي رەپرەسسيالار، ءجون-جوسىقسىز جاسالعان الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ەكسپەريمەنتتەر ەنۋى ءتيىس.
بەسىنشىدەن، حح عاسىر قازاقتى ايامادى. ءبىز تاريحتى زەرتتەگەن كەزدە ونىڭ بۇگىنگى قوعامعا قالاي اسەر ەتەتىنىن دە ەسكەرگەنىمىز دۇرىس. تاريح، ونىڭ ساباقتارى قازاقتى ۇلت رەتىندە «ساياسي قۇربان» پسيحولوگياسىنا يتەرمەلەمەۋى كەرەك. تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازارباەۆ تالاي رەت ايتقانداي، ءبىز وتكەن عاسىردىڭ بارشا قيىندىعىنا ءتوزىپ، سۋىعىنا توڭىپ، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلسەك تە جەردى، ۇلتتى ساقتاپ، تەز ارادا حالىق سانىن تولتىرىپ، تاريح ساحناسىنا قايتا شىققان، تاۋەلسىزدىگىن تۇلەتكەن جەڭىمپاز ۇلتپىز، داۋلەسكەر حالىقپىز. ارينە، تاريحي فاكتىلەر مەن ارحيۆتىك قۇجاتتاردىڭ كوپتەپ سويلەگەنى دۇرىس. الايدا ءتيىستى تەرەڭ تاريحي فيلوسوفيالىق تالداۋعا دا، ساياسي پايىمعا دا جول بەرۋ پارىز.
التىنشىدان، زوبالاڭ زۇلمات، قازاق دراماسى مەن كاتاستروفاسى تەك قازاقتى عانا جالماعان جوق. ستاليندىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ سۇمدىعىن باسقا دا حالىقتار، وزگە ۇلتتار مەن مەملەكەتتەردىڭ وكىلدەرى دە كوردى، باسىنان وتكەردى. ەلىمىزگە كۇشتەپ جەر اۋدارىلعان تۇتاس ەتنوستارعا قازاق قالاي قۇشاق جايسا، اشارشىلىقتان، رەپرەسسيالاردان باسى اۋعان جاققا ۇدەرە كوشكەن قازاققا دا كومەك بەرگەن ەلدەر مەن تۇلعالار جەتكىلىكتى. پاراساتتى ۇلت، كەمەڭگەر حالىق رەتىندە ءبىز سول تاريحتى دا ۇمىتپاي، باسقامەن قاتار ايتا ءجۇرۋىمىز كەرەك.
1921-1923 جىلدارداعى اشارشىلىق كەزىندە كەڭەس حالقىنا مىڭداعان، ميلليونداعان الەم ازاماتتارى جىلۋ جيناپ، كومەك كورسەتكەن ەكەن. مۇنىڭ ءبىر شەتىن قازاق تا كورگەن. شىڭجاڭنان تيبەت، گيمالاي اسقان قازاق كوشىنە شىن جانى اشىپ، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىندا بىرنەشە رەت ماسەلە كوتەرىپ، ارنايى قارارلارىن قابىلداتىپ، كەمە مەن ۇشاق جىبەرىپ، قونىسىن انىقتاپ، تولقۇجات بەرگەن، پانا بولعان تۇرىك باۋىرلارىمىزعا شىنايى العىسىمىزدى نەگە بۇگىن ايتپاسقا؟ قيىن كەزدە قازاققا قول ۇشىن بەرىپ، جانىن الىپ قالعان جۇزدەگەن ورىس، قىرعىز، وزبەك، ۇيعىر، تۇرىكمەن، تۇرىك ازاماتتارى بولعانى – تاريحي شىندىق. ولاردىڭ اتىن اتاۋ، ولارعا قۇرمەت كورسەتۋ زيالى، پاراساتتى ۇلتتىڭ مىندەتى ەمەس پە؟
جەتىنشىدەن، مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىسى قازاقستاننىڭ الەممەن بايلانىستارىن كۇشەيتە ءتۇسۋى كەرەك. بۇل ساياسات پەن ديپلوماتيانىڭ قۇرالى دا بولۋى مۇمكىن. مىسالى، الماتى ماڭىنداعى جاڭالىق مەموريالىندا اتىلعان 4،5 مىڭ ازاماتتىڭ سۇيەگى جاتىر. ولاردىڭ كوپشىلىگى – بۇگىنگى الەمنىڭ قىرىققا جۋىق مەملەكەتىنىڭ ازاماتى مەن تۋماسى. ارحيۆتەردىڭ اشىلۋى سولار تۋرالى اقپاراتتاردىڭ جاريالانۋىنا مۇمكىندىك بەرۋى كەرەك. كوميسسيانىڭ جوبالىق ءوفيسى، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىمىز اتالعان ەلدەردىڭ ەلشىلىكتەرىمەن ارنايى كەلىسىمشارتتار جاساسىپ، قاتىناسقا ءتۇسۋى كەرەك. سول ەلدەردەن كەمى 2-3 جۋرناليست، تاريحشىنى قىزىقتىرىپ، قازاققا نيەتتەس، سەرىكتەس ەتە بىلگەنىمىز ابزال. ال اتىلعانداردىڭ تۋىستارى، ۇرپاقتارى تابىلىپ جاتسا، ەلگە كەلىپ، زيارات ەتسە، قازاقستاننىڭ، قازاقتىڭ الەم ەلدەرىمەن تەك مەملەكەتتىك قانا ەمەس، ادامي، ازاماتتىق بايلانىستارى دا تەرەڭدەي تۇسەتىنى انىق.
زۇلماتتان ۇدەرە كوشىپ كەتكەندەردىڭ سۇيەگى ەل پەريمەترىندە شاشىلىپ جاتىر. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتكەن مىڭداعان ازاماتىمىز بار. ولاردى ىزدەۋ، تابۋ، ولارعا بەلگى ورناتۋ – ۇرپاق پارىزى. وسى جۇمىستى دا جۇيەلى جۇرگىزىپ، باسقا مەملەكەتتەرمەن، ولاردىڭ ارحيۆتىك قىزمەتتەرىمەن كەلىسىمشارت جاساۋىمىز قاجەت. مىسالى، وتكەن جىلى گەرمانيا رەسەيگە كونتسلاگەرگە تۇسكەن كەڭەس تۇتقىندارى تۋرالى 20 مىڭنان استام تسيفرلى قۇجاتتى تابىستاپتى. بولاشاقتا تاعى دا 500 مىڭ قۇجاتتىڭ تسيفرلى كوشىرمەلەرىن بەرمەكشى. بۇل جۇمىسقا ءبىزدىڭ ەل دە ەنشىلەس بولۋى ءتيىس. گەرمانيانىڭ تسيفرلى قۇجاتتارىن ءبىز دە الۋعا تىرىسىپ، قاجەتتى عىلىمي قور رەتىندە ساقتاعانىمىز دۇرىس. ءوز قانىمىز بەن قانداسىمىزدى وزىمىزدەن ارتىق، جان سالىپ ەشكىمنىڭ ىزدەمەيتىنى انىق. گەرمانيانىڭ تسيفرلى ارحيۆتەرىن الىپ جاتساق، باسقا ورتالىق ازيا ەلدەرىنە دە كومەك كورسەتە الار ەدىك.
وسى جۇمىستاردىڭ بارلىعىن اقپاراتتىق سەنساتسيالار ىزدەمەي، جۇيەلەپ، رەتىمەن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ قىزمەتىن اقپاراتتىق سۇيەمەلدەۋ جونىندەگى ارنايى توپتى قۇردىق. جۇمىس توبىنا جۋرناليستەر، مەديا سالاسىنداعى ماماندار، باق باسشىلارى كىردى. توپتى ءماجىلىس دەپۋتاتى، تاريحشى، ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم مەن اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ۆيتسە-ءمينيسترى كەمەلبەك ويشىباەۆ باسقارۋدا.
– قىرىمبەك ەلەۋ ۇلى، بۇگىنگى سۇحباتتا ەلىمىزدەگى ەڭ ىرگەلى باعدارلامانىڭ ءبىرى – «رۋحاني جاڭعىرۋ» جونىندە سۇراماي كەتە المايمىز. باعدارلاما شەڭبەرىندە قازىر ناقتى قانداي جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر؟
– اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن ايتقان «الەمنىڭ باسەكەگە قابىلەتتى ەلۋ ەلىنىڭ قاتارىنا ەڭ الدىمەن رۋحاني ورەدە جەتۋدى ماقسات تۇتۋىمىز كەرەك» دەگەن ءسوزى ەسىمە ورالىپ وتىر. رۋحاني دامۋ، جاڭعىرۋ – اۋقىمى كەڭ، اياسى مول شارۋا. سوندىقتان ەلباسى ارنايى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن ۇسىندى. ول سوڭعى ءتورت جىلدا كەزەڭ-كەزەڭىمەن ىسكە اسىپ كەلەدى. بۇگىندە «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ التى باعىتى بويىنشا 16 ارنايى جوبا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. ءار جوبانىڭ ءوز مىندەتى، اۋديتورياسى بار. ءاربىر ارنايى جوباعا تۇجىرىمداما ازىرلەندى. مۇنداي كەڭ كولەمدى جۇمىستىڭ بارلىعىن ءبىر سۇحباتتىڭ شەڭبەرىنە سىيعىزا الماسىمىز انىق. سوندىقتان اتقارىلعان جۇمىستى ەمەس، باعدارلاماعا قاتىستى الداعى جوسپارلارىمىز جايىندا ايتايىن.
2021 جىلدان باستاپ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى ۇلتتىق جاڭعىرۋ كەزەڭىنە كوشتى. سول بويىنشا ونىڭ جۇمىسى جول كارتاسى فورماتىنا اۋىستى. جول كارتاسىندا باعدارلاما مازمۇنىن قوعامنىڭ ءتۇرلى توپتارىنا ۇعىنىقتى جەتكىزۋ ءۇشىن حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جانە جاس ەرەكشەلىكتەرىنە ساي توپتاپ، جۇيەلەپ جۇرگىزۋگە ءمان بەرىلىپ وتىر. وندا ازاماتتاردىڭ ەستەتيكالىق تالعامىن تاربيەلەۋگە، حالىقتىڭ تسيفرلى ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋعا، ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ باعىتى بويىنشا حالىقتىق سالت-ءداستۇردى، ادەت-عۇرىپتى جاڭعىرتۋعا، تاريحي جانە مادەني جەتىستىكتەردى ناسيحاتتاۋعا، «قوعامعا قىزمەت ەتۋ» فورماتتارىن جۇرتقا كەڭىنەن تانىستىرۋعا باعىتتالعان ءتۇرلى ءىس-شارالار كەشەنىن ىسكە اسىرۋ كوزدەلگەن. سونىمەن قاتار جاس ۇرپاقتىڭ قازاق تىلىندە سويلەپ، قالىپتاسۋى – بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسى. قازىرگى بالالاردىڭ ءتىلىن قالىپتاستىراتىن قۇرال، ارينە، تەلەارنالارداعى مۋلتفيلمدەر مەن Youtube ارنالارى. بۇل رەتتە تانىمال حالىقارالىق Nickelodeon، TiJi سەكىلدى ارنالاردىڭ ونىمدەرىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، تاراتۋ بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر. بۇل – بولاشاق ءۇشىن قايتارىمى مول، ناتيجەسى زور جوبا بولادى دەپ سەنەمىز.
جول كارتاسى پرەزيدەنتتىڭ حالىققا جولداۋىنداعى، «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» ماقالاسىنداعى جانە ەلىمىزدىڭ رۋحاني-مادەني دامۋىنا بايلانىستى وزگە دە ەڭبەكتەرىندەگى ايتىلعان يدەيالارىمەن تولىقتىرىلدى. سونداي-اق اتالعان جول كارتاسى شەڭبەرىندە ىشكى ەڭبەك كوشى-قونىن ىنتالاندىراتىن جانە دامىتاتىن « ۇلى قونىس» جوباسى، وتاندىق تاريح تۋرالى اكادەميالىق باسىلىمداردى ازىرلەيتىن «ۇلت تاريحى» ارنايى جوباسى جۇزەگە اسادى. بۇدان بولەك، كەز كەلگەن قۇقىقبۇزۋشىلىققا مۇلدەم توزبەۋشىلىكتى قالىپتاستىرۋدى كوزدەيتىن «ادىلەتتى قوعام» جوباسى جانە سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتاردى جاڭعىرتۋ، تسيفرلى، قارجىلىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ، پراگماتيزم، ەكولوگيالىق سانانى قالىپتاستىرۋ، قوعامنىڭ پاتريوتتىق دەڭگەيىن كوتەرۋگە باعىتتالعان ءىس-شارالار كەشەنى اتقارىلادى. قىسقاسى، «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن جاڭاشا سيپاتتا، تىڭ سەرپىنمەن ىسكە اسىرۋدى كوزدەپ وتىرمىز. بۇل جۇمىستار، تاعى دا ناقتىلاپ ايتايىن، حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق جاڭعىرۋى جولىندا ەرەكشە كومەك بولادى دەپ ويلايمىز.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن
كارىباي مۇسىرمان،
«Egemen Qazaqstan»
زاڭسىز بالىق اۋلاعاندارعا جازا كۇشەيتىلەدى
پرەزيدەنت • بۇگىن، 18:53
كاسپي ماڭى ەلدەرىنە مادەني-گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىق قاجەت - توقاەۆ
پرەزيدەنت • بۇگىن، 18:35
پرەزيدەنت كاسپي يتبالىقتارىنىڭ جاعدايىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى
پرەزيدەنت • بۇگىن، 18:22
كاسپيدىڭ ەكوجۇيەسىن ساقتاۋ ىنتىماقتاستىعىمىزدىڭ نەگىزگى باعىتتارىنىڭ ءبىرى - توقاەۆ
پرەزيدەنت • بۇگىن، 18:11
پرەزيدەنت كاسپي ماڭىنداعى ەلدەردىڭ ازىق-ت ۇلىك حابىن قۇرۋدى ۇسىندى
پرەزيدەنت • بۇگىن، 18:05
كاسپي ماڭى ەلدەرىمەن تاۋار اينالىمى 9% ارتتى
پرەزيدەنت • بۇگىن، 18:01
مەملەكەت باسشىسى: كاسپي - شەكسىز مۇمكىندىكتەر تەڭىزى
پرەزيدەنت • بۇگىن، 17:57
پەتروپاۆلداعى جەو-2-ءنى قالپىنا كەلتىرۋگە قانشا قارجى ءبولىندى
قازاقستان • بۇگىن، 17:52
ءاليحان سمايىلوۆ Astana Finance Days كونفەرەنتسياسىنا قاتىستى
ۇكىمەت • بۇگىن، 17:42
«اقجايىق» تابيعي رەزەرۆاتىندا قىرىلعان قۇستاردىڭ سانى 5 مىڭنان استى
ەكولوگيا • بۇگىن، 17:26
ەلوردا اۋەجايىندا توقتاتىلعان رەسەيلىك كومپانيانىڭ ۇشاعى ۇشىپ كەتتى
قوعام • بۇگىن، 17:18
اشحابادتا كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرىنىڭ التىنشى ءسامميتى باستالدى
پرەزيدەنت • بۇگىن، 17:03
قازاقستاننىڭ التىن-ۆاليۋتا رەزەرۆتەرى تومەندەدى
قارجى • بۇگىن، 16:59
ورال قوقىس استىندا قالۋى مۇمكىن
ايماقتار • بۇگىن، 16:47
9 مىڭنان اسا دوللاردى قولدان جاساعان كۇدىكتى ۇستالدى
قارجى • بۇگىن، 16:39
قازاقستان سىرتقى ساۋدانىڭ 40 پايىزىن ەۋروپالىق وداقپەن جاسايدى
قوعام • بۇگىن، 16:25
سەمەيدە التى شاعىناۋداندى دامىتۋعا 2 ملرد تەڭگە بولىنەدى
ايماقتار • بۇگىن، 16:18
قازاقستاندا كۇنباعىس مايىنىڭ تاپشىلىعى جوق - مينيستر
قازاقستان • بۇگىن، 16:07
قارجى • بۇگىن، 15:58
مەملەكەت باسشىسى تۇرىكمەنستان پرەزيدەنتى سەردار بەردىمۇحامەدوۆپەن كەزدەستى
پرەزيدەنت • بۇگىن، 15:50
الماتىداعى ورتتەن ءتورت ادام قۇتقارىلدى
ايماقتار • بۇگىن، 15:40
ەسىرتكى جارنامالاعان 22 سايت بۇعاتتالدى
قوعام • بۇگىن، 15:32
زاڭسىز سۋبسيديالانعان 95 ملن تەڭگە مەملەكەتكە قايتارىلماق
ايماقتار • بۇگىن، 15:23
وندىرىستەگى جازاتايىم جاعدايلار ازايىپ كەلەدى
قوعام • بۇگىن، 15:15
قاسىم-جومارت توقاەۆ گۋربانگۋلى بەردىمۇحامەدوۆتى «التىن قىران» وردەنىمەن ماراپاتتادى
پرەزيدەنت • بۇگىن، 15:07
«اڭساعان ءسابي» باعدارلاماسى اياسىندا ەكو-عا 3152 كۆوتا ءبولىندى
قوعام • بۇگىن، 14:59
الماتىدا Pfizer ۆاكتسيناسىنا سۇرانىس ارتتى
كوروناۆيرۋس • بۇگىن، 14:50
بقو-دا بيۋدجەت قارجىسىن جىمقىرعان ەسەپشى سوتتالدى
وقيعا • بۇگىن، 14:42
احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ مەرەيتويىنا ارنالعان پوشتا ماركاسى شىقتى
احمەت بايتۇرسىن ۇلى • بۇگىن، 14:35
اباي وبلىسى اكىمىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تاعايىندالدى
تاعايىنداۋ • بۇگىن، 14:28
سقو-دا بيىل العاش رەت كوكجوتەل اۋرۋى تىركەلدى
ايماقتار • بۇگىن، 14:20
قازاقستاندا اعاش كەسكەندەردىڭ جازاسى كۇشەيتىلەدى
قوعام • بۇگىن، 14:06
Jusan Bank اكتسيونەرلەرىنە ديۆيدەند تولەنبەيتىن بولدى
قوعام • بۇگىن، 13:51
الماتىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن دامىتۋعا 242،1 ملرد تەڭگە ءبولىندى
قوعام • بۇگىن، 13:38
مەملەكەت باسشىسى اشحاباد قالاسىنا جۇمىس ساپارىمەن باردى
پرەزيدەنت • بۇگىن، 13:28
قازاقستان حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامى بەلگىلى بولدى
قوعام • بۇگىن، 13:24
ەلوردا اۋەجايىندا VOLGA DNEPR AIRLINES كومپانياسىنىڭ ۇشاعى توقتاتىلدى
وقيعا • بۇگىن، 13:12
اۋعانستاندا تاعى جەر سىلكىنىسى بولدى
الەم • بۇگىن، 12:59
قازاقستان 80 مىڭ كيىكتى اتاتىن بولدى
قوعام • بۇگىن، 12:51
پوليتسيا بانككە شابۋىل جاساعان 2 ادامدى اتىپ تاستادى
الەم • بۇگىن، 12:40
ۇقساس جاڭالىقتار