باياناۋىلدىڭ ءتۋريزمى شەجىرەلى تاريحىمەن ماڭىزدى

بىلتىر قىركۇيەك ايىندا وڭىرىمىزگە بەلگىلى ارحيتەكتور، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، شىعىس ەلدەرىنىڭ حالىقارا­لىق ساۋلەت اكادەمياسىنىڭ كوررەس­پوندەنت-مۇشەسى، پروفەسسور سامات­بەك بوكەباي كەلىپ، ءوزىنىڭ باياناۋىلعا ارناپ جاساعان جوباسىمەن تانىستىرعان ەدى. جوبا­نى جان-جاقتى تالقىلاعان جيىنعا وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى اسايىن بايحانوۆ، اۋدان اكىمى قانات كارىموۆ، اۋداننىڭ قۇرمەتتى ازاماتتارى مەن ەل اعالارى قاتىستى. جوبانى وبلىس اكىمدىگى دە قولداپ، جوسپارعا بەكىتتى.

ايگىلى ساۋلەتشىنىڭ بۇعان دەيىن نۇر-سۇلتان مەن الماتى قالاسىنداعى جانە وبلىس ورتالىقتارىندا، ەلىمىزدەگى بارلىعى 54 قالادا 200-گە جۋىق جوبا جاساعانىن ەل جاقسى بىلەدى. مىسالى، ول – نۇر-سۇل­تانداعى «قازاق ەلى»، «حالىقتار دوستىعى» مونۋمەنتتەرىنىڭ، اتىراۋداعى «يساتاي مەن ماحامبەت» ەسكەرتكىشتەرىنىڭ اۆتورى.

ال ارحيتەكتوردىڭ پاۆلودار وڭىرىندەگى جوباسى «باياناۋىلعا كىرەبەرىس كەشەن»، «مەموريالدىق كەشەن» جانە «مۋزەي كەشەنى» دەگەن ءۇش كەزەڭنەن تۇرادى.

ء«بىزدىڭ ماقسات – باياناۋىلعا كەلگەن قوناقتاردى اۋدان تاريحىمەن جان-جاق­تى تانىستىرۋ. نەگىزگى اۆتوجولدان اۋىلعا كىرەبەرىس جەر زامان تالابىنا ساي وزگەر­تىلەدى. قازىر تۇرعان ستەللا بۇگىنگى تانىم-تۇسىنىك بويىنشا ەسكىرگەن دەپ ويلايمىن. جاڭادان بوي كوتەرەتىن ستەللا قازاقى ويۋ-ورنەكتەرمەن كومكەرىلىپ، گرانيتپەن قاپتالادى. ستەللانىڭ ءتۇر-ءپىشىنى ماڭايداعى بيىك تاۋمەن، ايدىن شالقار كولمەن، قالىڭ ورمانمەن ۇيلەسىم تابادى. ستەللانىڭ سىرتقى پوشىمى قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپابى دومبىراعا ۇقسايدى. «باياناۋىل» دەگەن جازۋ جازىلادى. بيىكتىگى 20 مەتر بولادى. جوبا جۇزەگە اسىرىلسا، كولىك ماسەلەسى دە شەشىلىپ، جول قاتىناسى وڭتايلانا تۇسەدى. ال مەموريالدىق كەشەن «جولاۋشى» دۇكەنىنە قاراما-قارسى باعىت­تا، كىرەبەرىس جولدىڭ وڭ جاعىندا ورنالاسادى»، دەيدى س.بوكەباي جوبا تۋرالى سوزىندە.

ارحيتەكتور ايتقان جەردە سپورت كەشەنى دە سالىنادى ەكەن. ونىڭ تۇسىنداعى بوس تۇرعان 2 گەكتار اۋماققا ساياباق قۇرىلىسى جۇرگىزىلەدى. سونداي-اق مۇندا بوي كوتەرەتىن ولجاباي مەن جاسىباي باتىرعا ارنالعان ەسكەرتكىش ءوزىنىڭ تەرەڭ ءمان-ماعىناسىمەن ەرەكشەلەنبەك. ەسكەرتكىشتىڭ ارتىنداعى پاننودا قوس باتىردىڭ ەرلىگىن ايگىلەيتىن شايقاس فراگمەنتى سۋرەتتەلىپ، ءومىرباياندارى جازىلادى. «كەلۋشىلەر رۋحاني دەمالىسپەن قوسا، تاريحپەن تانىسا الادى. ءۇشىنشى كەشەن اكادەميك ق.ساتباەۆتىڭ مەموريالدىق مۋزەيىنە قارسى باعىتتا، «نۇر وتان» پارتياسى اۋداندىق فيليالى عيماراتىنىڭ جانىندا ورنالاسادى. بۇل جەردە بوس تۇرعان عيماراتتا ولكەتانۋ مۇراجايى سالىنباق. سونداي-اق بۇل اۋماقتا تاريحي ساياباق بولادى. شوڭ بي مەن شورمان ءبيدىڭ ەسكەرتكىشىن جاڭا­دان ورناتامىز. بالبال تاستار كەشەنى ولكە­تانۋ مۋزەيىنىڭ الدىنا قويىلادى»، دەيدى ساۋلەتشى.

ال ءساۋىر ايىندا ەلىمىزدىڭ بەلگىلى تۇلعالارى، اۋداننىڭ قۇرمەتتى ازاماتتارى مەن قوعام بەلسەندىلەرى وبلىس اكىمى ابىلقايىر سقاقوۆقا حات جولداپ، ولجاباي مەن جاسىباي باتىرلاردىڭ قۇرمەتىنە باياناۋىلدا كەشەندى ەسكەرتكىش ورناتۋ، وبلىس ورتالىعىندا ولجاباي باتىرعا ەسكەرتكىش ورناتىپ، ەسىمىن كوشە اتاۋىنا بەرۋ جونىندە ۇسىنىس جولداعان ەكەن. قازىر ۇسىنىس قولداۋ تاۋىپ، وبلىس ورتالىعىنداعى مير كوشەسىنە ولجاباي باتىردىڭ اتىن بەرۋ جونىندەگى ماسەلەنى قالالىق ءماسليحات قاراپ، قابىلدانعان شەشىمدى رەسپۋبليكالىق ونوماستيكالىق كوميسسيانىڭ قاراۋىنا جىبەرگەن.

بىراق جاقىندا باياناۋىلدا قۇرىلىسى باستالۋعا ءتيىس «مەموريالدىق كەشەن» توڭىرەگىندە داۋ شىقتى، الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋ­شىلارى بۇل تۋرالى ءارتۇرلى پىكىر­لەر جازدى. كەيبىرەۋلەر تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس­كەن باتىرلارعا ەسكەرتكىش قويعان دۇرىس دەسە، ەندى بىرەۋلەر جوباعا بولىنگەن قىرۋار قاراجات ءوز-ءوزىن اقتاي الاتىنىنا كۇماندى ەكەنىن جەتكىزدى. «ەسكەرتكىشكە قىرۋار قاراجات بولگەنشە، سول قارجىنى تۇي­دەك ماسەلەسى كوپ اۋىلداردىڭ جولدارىن جوندەۋگە، سۋ قۇبىرلارىن تارتۋعا جۇمسا­عان ءجون» دەگەندەر تابىلدى.

اۋدان اقساقالدارى دا ءوز ۋاجدەرىن ايتتى. اۋداندىق ارداگەرلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى قايرات سارباسوۆتىڭ ايتۋىنشا، باتىرلارعا ەسكەرتكىش ورناتۋ – ۇلكەن قۇرمەت. «باياناۋىلدىقتار بۇل باستامانى قولدايدى. بىراق ەسكەرتكىشتىڭ ورنالاساتىن جەرى قولايسىز جانە جوبا­لىق-سمەتالىق قۇجاتتاما بويىنشا قۇرى­لىس جۇمىستارىنا 1 ملرد 51 ملن تەڭگە قاراستىرىلىپ وتىر. قاراجاتتىڭ باسىم بولىگى ەسكەرتكىش ورنالاساتىن جەر­دىڭ دايىندىق جۇمىسىنا كەتەدى. ويت­كەنى جەر سازدى، بالشىقتى. سوندىقتان ەسكەرت­كىشتى باياناۋىلعا كىرەبەرىستەگى تابيعي شوقىلاردىڭ بىرىنە قويۋ كەرەك»، دەيدى ق.سارباسوۆ.

ەكىنشىدەن، ستەللانى اۋىستىرۋعا دا جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن 416 ملن 199 مىڭ 757 تەڭگە قارجى بولىنبەك.

جالپى، باياناۋىلدىقتار قىرۋار قارا­جات ءبولىندى دەگەن جوبالاردان ابدەن زارەزاپ بولعان. سەبەبى ولاردىڭ كوبى ىسكە اس­پاي، ورتا جولدان توقتاعان. ماسەلەن، باياناۋىل­دا ءتۋريزمدى دامىتۋ ءۇشىن دەپ بولىنگەن قىرۋار قاراجاتقا شاعىن اەرودروم، «مىرزاشوقى» شاڭعى كەشەنى سالىندى. قازىر ءبىر ۇشاق ۇشپاي اەرودروم دا، قار تۇسپەيتىن شاڭعى كەشەنى دە بوس قالدى. بيۋدجەت قارجىسىنا سالىندى دەگەن اەرودروم نىسانى ءۇشىن اۋداننىڭ بۇرىنعى اكىمى ورازگەلدى قايىرگەلدينوۆ ءىستى بولدى. جاڭاجول اۋىلى باعىتىنداعى جول جون­دەۋ ماسەلەسى بويىنشا دا قىلمىستىق ءىس قوزعال­عان-دى...

ەندى اۋداندىق «ارداگەرلەر كەڭەسى» ايتقان قىرۋار قاراجات ماسەلەسىنە كەلسەك، اۋدان ەكونوميكاسىنىڭ ناقتى سەكتورى ءبولىمى بيىل 24 مامىردا مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلار پورتالىنا «ولجاباي جانە جاسىباي باتىرلارعا ەسكەرتكىش ورناتۋعا» تەندەر جاريالاعان. وتىنىشتەردى قابىلداۋ
8 ماۋسىمدا اياقتالىپتى. ال پورتالدا ىلىنگەن حابار­لاندىرۋدا كورسەتىلگەن مالىمەتتە ەسكەرتكىش ورناتۋعا بولىنەتىن قارجى – 793 717 460 تەڭگە بولسا، لوتتىق تەحني­كالىق ەرەك­شەلىكتەر بولىمىندە جۇمىستىڭ سمەتا­لىق قۇنى 949 733 767 ملن تەڭگە دەپ كورسە­تىلگەن.

بۇگىندە ولجاباي جانە جاسىباي باتىر­لارعا ارنالعان ەسكەرتكىش جوباسى ساراپ­تامادان ءوتىپ، مەملەكەتتىك كونكۋرس جاريا­لانعان. قۇرىلىس جۇمىستارى باستالاتىن ۋاقىت تا جاقىن. ەسكەرتكىش قولادان قۇيىلادى. تۇعىرىمەن ەسەپتەگەندە، بيىكتىگى 26،5 مەتردى قۇرايدى. اينالاسىنا اۋماعى 2،6 گەكتاردان تۇراتىن مادەني-دەمالىس ساياباعى سالىنادى. ساياباققا بولىنگەن اۋماق – اۋدان ورتالىعىنا كىرەبەرىستەگى بوس جات­قان سازدى جەر. جوبا اياسىندا قوعام­دىق قىزمەت كورسەتۋ ورىندارى دا قاراستىرىلعان.

«جوبانىڭ جالپى قۇنى – 934 ملن تەڭگە، ونىڭ 560 ملن تەڭگەسى – دەمەۋشىلەر ەسەبىنەن. بولىنگەن قاراجاتقا 600-دەن استام اعاش وتىرعىزىلادى، سۋلاندىرۋ جۇيەلەرى، 2،5 مىڭ شارشى مەتر گۇلزار، ىشكى كوشەلەر، جارىقتاندىرۋ جۇيەسى، بالالارعا، جاستارعا ارنالعان الاڭدار جاسالادى»، دەيدى اۋدان اكىمى قانات كارىموۆ.

تۋريزم سالاسىنان بۇرىن، كۋرورتتىق ايماق بولۋ ءۇشىن باياناۋىلدىڭ كىرەبەرىسى دايىن دا ەمەس، ءالى ءباز-باياعى قالپى: ىعى-جىعى ورنالاسقان ۇيلەر، جوندەۋ كورمەي تۇرعان اۆتوبەكەت، شاشىراي ورنالاسقان نىساندار كوزگە ۇرىپ تۇر. وڭ جاقتا قۇلايىن دەپ تۇرعان ەسكى ۇيلەر كوپ.

«تابالدىرىعىڭا تابىن» دەيدى قازاق. وبلىسقا قىزمەت ەتۋگە كەلەتىن ءاربىر اكىم كەلە سالا باياناۋىلدى دامىتپاقشى، ءتۋريزمىن وركەندەتپەكشى بولادى. بىراق ەشقايسىسى دا تۋريزم ايماعىنا جول باس­تايتىن باياناۋىل اۋدانىنىڭ كىرەبەرىسىنە كوز سالماي-اق كەتتى. ەسەسىنە جاي كەتپەيدى، ارتتارىنا قىرۋار قاراجات جۇمسالسا دا اياقسىز قالعان جوبالارىن قالدىرا كەتەدى. اكىمدەر كەلدى-كەتتى، ال اۋىلدارداعى سۋ­دىڭ، جولداردىڭ جاعدايى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىتپەيتىن ماسەلەگە اينالعان.

ءيا، باياناۋىلدىڭ تابيعاتى مەن تاريحى ەرەكشە ۇيلەسىم تاپقان. تاۋ مەن تاسى – تۇگەل تاريح. بىلتىرعى جولساپاردان ءبىز «باياناۋىلدىڭ ءتۋريزمى تابيعاتىن ساقتاۋىمەن ماڭىزدى» دەگەن ماقالا جازساق، ەندى مىنە، تاريحىمەن دە، وتكەننىڭ شەجىرەلى جولىمەن دە ماڭىزدى ەكەنىن جازىپ وتىرمىز.

بىلتىر ءبىز جازعان ماقالادان كەيىن بيىل قاراشات-جايما باعىتىنداعى اۆتو­جولدىڭ جاڭاتىلەك اۋىلىنا دەيىنگى 32 شاقىرىمىن جوندەۋ ءۇشىن سمەتالىق جوبا ازىرلەنىپ، جوبا مەملەكەتتىك ساراپتامادان ءوتىپتى. ەندى باسقا اۋىلدار دا جولدىڭ، سۋدىڭ، دۇرىس جاسالماعان جوبالاردىڭ مەحناتىن تارتپاسا ەكەن دەيمىز.

سوناۋ زاماندا جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەن­باي، ولجاباي، مالايسارى، جاسىباي، بايان باتىرلاردىڭ جەرىمىزدى قورعاۋداعى جان­كەشتى ەرلىكتەرى قازاقتىڭ قاسىرەتىن جەڭىل­دەتىپ، دەمەۋ بولدى. ولاي بولسا، «وسەر ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن-ءبىرى باتىر» دەمەي مە؟! ۇلى باتىرلارىمىزدىڭ ەسكەرتكىشتەگى بەي­نە­لەرى ارقىلى تۋعان ۇرپاقتارىنا وي سالىپ، دەمەۋ بولىپ، رۋحتاندىرا بەرسىن دەيىك.

كەزىندە ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرلارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتەر بارلىق اۋىل، قالادا جاسالدى. قازاققا تاۋەلسىزدىك ءۇشىن شايقاسقان باتىرلارىمىزدىڭ ەسكەرتكىشى ارتىق بولمايدى، ودان رۋح الاتىن ۇرپاق بار. ال قۇجات-قاعازدارى دايىندالعان، قىرۋار قارجى بولىنگەن، جاڭادان قۇرى­لى­سى باستالعالى جاتقان جوبا بۇكىل باياناۋىل­دىقتاردىڭ ءۇمىتىن اقتايدى دەپ وي­لاي­مىز. جوبانىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن جان-جاقتان قاداعالاپ، باقىلاۋعا ال­ساق قانا ول ەل يگىلىگىنە بەرىلەدى دەگەن سەنىمدەمىز.

پاۆلودار وبلىسى،

باياناۋىل اۋدانى