اتىمدى ادام قويعان سوڭ...

ارابتار باسىپ وتكەن جەر­لەردەگى جۇرتتىڭ وتقا، پۇتقا تا­بىنعان سەنىمىنەن ارىلتىپ، مۇ­سىلمان جاماعاتىنا اينالدىرىپ، تەگىس قۇبىلاعا قاراي باس قوي­عىز­عاندا ارابيا تۇبەگىندە ءبىر جاراتۋشىنى قۇلاي ءسۇيىپ، قۇداي­دىڭ ق ۇلىمىن دەپ بويۇسىنعان، اللانىڭ جولىندا جانىن تارك ەتۋگە دايىن تاقۋالاردىڭ شاعىن توبى پايدا بولادى. ونى بۇگىنگى كۇندە سانگە اينالعان «سوپىلىق» سوزىمەن بايلانىستىرىپ جىبەردىك. ارينە، بىرنەشە عاسىرلار بويىندا يسلامنىڭ وزىنە سونى ماعىنا دارىتىپ، اللانى تانۋعا جاڭا لەپ اكەلىپ، جۇرەكتەرگە يمان نۇرىن قۇيعان قۇپيا ءىلىمنىڭ ميستيكا­لىق ماعىناسىنا ءمان بەرىپ، سونىسىمەن عانا ونى تارتىمدى­راق كورەمىز. ال ونى ادامزاتتىڭ رۋ­حاني دامۋىنداعى ريالىق، تا­قۋالىق، ادام اتىنا ءتان، جاراتى­لىسىنا جاقىن ەتەتىن جاڭا ولشەم رەتىندە قابىلداۋ كەيىن قالىپ تۇر. ابايشا ايتقانداي:

ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم،

ءوز ءمىنىمدى قولعا الدىم.

مىنەزىمە كوز سالدىم،

تەكسەرۋگە ويلاندىم.

وزىمە ءوزىم جاقپادىم،

ەندى قايدا سىيا الدىم؟

قالاپ العان كوپ مىنەز،

قالايشا قىلىپ تىيا الدىم؟

بويداعى ءمىندى ساناسام،

تاۋ تاسىنان از ەمەس.

جۇرەگىمدى بايقاسام،

ينەدەيىن تازا ەمەس.

ارشىپ الىپ تاستاۋعا،

اپانداعى ساز ەمەس.

ءبارى بولدى وزىمنەن،

ءتاڭىرىم سالعان ناز ەمەس...

اقىننىڭ جانىنا باتقان ءزىل باتپان قارالىقتان ارى­لۋ­عا ۇم­تىلۋىن بىلدىرەتىن جوعارى­دا­عى جولداردىڭ سوپىلىق ىلىم­مەن ۇشتاسىپ، جۇرەگىن اللا­نىڭ قۇدىرەتىنىڭ الدىندا جالاڭاش­تا­عاندىعى ەمەس پە؟!

سوپىلىق – يسلامداعى ميس­تي­كالىق-تاقۋالىق اعىم رەتىن­دە VIII-IX عاسىرلاردا پايدا بولىپ، X–XII عاسىرلاردا ارىپ­تەرى، اشىقتارى مەن كالاندارى ايشىقتالىپ كەمەلىنە جە­تىپ قا­لىپتاستى. سوپىلىق مەتا­في­زيكانىڭ اسكەتيكالىق تاجىري­بە­مەن ۇيلەسۋىمەن، قۇدايدى بى­لۋ­گە ميستيكالىق ماحاببات ار­قىلى بىرتىندەپ جاقىنداۋ تۋرالى ىلىممەن ء(ينتۋيتيۆتى ەكستا­تيكا­لىق تۇسىنىكتەردە) جانە ونىمەن بىرىكتىرۋمەن سيپاتتالادى. ءبىر عالىمدار سوپىلىقتىڭ انىق­تاما­سىن ارىدەن قايىرىپتى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، ينتەللەكتۋالدى اعىم­داردىڭ جيىنتىعى رەتىندە ونىڭ قاينار بۇلاعىنىڭ دا كوزدەرى ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن. ەگەر وسى سوپىلىقتى باسقا حالىقتاردىڭ ميستيكالىق اعىمدارىمەن سالىستىرىپ، ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەسەك، ورتاق ۇقساستىقتار بار ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. ەۋروپالىق زەرتتەۋشىلەر سوپىلىقتىڭ ءتۇپ-تامىرىن زورواستريزم، يندۋيزم، حريستياندىق تاقۋا موناحتاردىڭ تاجىريبەسىنەن، نەوپلاتونيزم فيلوسوفياسىنان، ءتىپتى كەرەك بولسا يۋدايزمنەن دە ىزدەۋگە بولاتىنىن ايتادى.

بىراق سىرتقى كورىنىستەرىنىڭ ۇقساستىعىنا قاراماستان، سوپى­لىقتىڭ ناقتى قاينار كوزى يسلام مەن قۇران ەكەنى امبەگە ايان. باسقاشا سوزبەن ايتقاندا يسلام مەن قۇران بولماعاندا ءبىز تىلگە تيەك ەتكەن قوسىمشا فاكتورلار وسىنداي ايشىقتى مادەني قۇبىلىستىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتە الماس ەدى. ال ۇقساستىققا كەلسەك، ونىڭ بار­شا ادامزاتقا ورتاق ءبىر قاينار كوزى­نىڭ بولعانىن بىل­دىرەدى.

بۇل اعىم، تەگىندە ادامداردىڭ ءوز داۋىرىندەگى ادىلەتسىزدىككە، دۇ­نيە­نى جالپاعىنان بيلەگەن بي­لەۋشى ەليتانىڭ الاڭسىز ومىرى­نە، ءسان-سالتاناتى مەن قۇدايدان الاس­تاتقىزىپ جاتقان بوس ومىرىنە نا­را­زىلىق نەمەسە جيىركەنىش ار­قىلى پايدا بولعان سياقتى. قا­لاي ايتقاندا دا بۇل، وسى ءىلىم ارقىلى ادام بالاسىنىڭ شىنايى تازالىققا ۇمتىلۋى. ابايدىڭ اقجارىلىپ ايتقان الدىڭعى ولە­ڭىنىڭ جالعاسى تاعى ەسىمىزگە تۇ­سەدى.

وسىنشا اقىماق بولعانىم

كورىنگەنگە قىزىقتىم.

عادىلەتتى جۇرەكتىڭ

ادىلەتىن بۇزىپپىن.

اقىل مەنەن بىلىمنەن

ابدەن ءۇمىت ءۇزىپپىن;

ايلا مەنەن امالدى

مەرۋەرتتەي ءتىزىپپىن.

جالماۋىزداي جالاڭداپ،

ار، ۇياتتان كۇسىپپىن.

قۋلىق پەنەن سۇمدىققا

قۇلادىنداي ۇشىپپىن;

ء«سىز بىلەسىز» دەگەنگە

كۇنگە كۇيىپ، ءپىسىپپىن;

ماقتانباسقا ماقتانىپ،

دەپ ءجۇرىپپىن «پىسىقپىن».

اقىننىڭ جۇرەگىنەن جارىپ شىققان اششى سىن كوكىرەك كوزى اشىلىپ، تارتىسپەن وتكەن الدامشى ءومىردىڭ ازابىن ۇققانىنداعى اھ ۇرعانىن بىلدىرمەي مە؟! ارينە، ءوزىنىڭ بويىنداعى ىندەتتى تانۋ ءۇشىن، سالىستىرىپ تارازىلايتىن بەزبەنى، ادامشىلىقتىڭ ولشەمى بولۋى ءتيىس. ول قانداي ولشەم؟

اتىمدى ادام قويعان سوڭ،

قايتىپ نادان بولايىن؟

حالقىم نادان بولعان سوڭ،

قايدا بارىپ وڭايىن؟! –

دەپ اقىن ءوز ورتاسىنىڭ كەمشى­لىگىن ءدال تاۋىپ تاني بىلگەنىن كورەدى. ونىڭ ءىلىم مەن بىلىم­مەن، ىزدەنىپ وقۋمەن كەلگەن ادامي قۇن­­دىلىقتاردىڭ ولشەمىن ىزدەپ، حال­­قىنىڭ دا بويىن جاۋ­لاپ العان جاماندىقتى ءوزى ارشىپ، ءوزى تازارتۋعا تالپىنىسىن قارا سوزدەرىنەن كورمەيمىز با؟ «تەگىندە ادام بالاسى، ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق. ونان باسقا نارسەلەرمەن وزدىم عوي دە­­مەكتىڭ ءبارى دە – اقىماقتىق» (18 ءسوز) دەي كەلىپ، سول داۋىردەگى قازاق­تىڭ دىنگە قاتىسىن اباي بىلايشا جەتكىزەدى: «قازاق قۇل­شىلىعىم قۇدايعا لايىق بولسا ەكەن دەپ قام جەمەيدى. تەك جۇرت قىلعاندى ءبىز دە قىلىپ، جى­عى­لىپ، تۇرىپ جۇرسەك بولعانى دەي­دى. ساۋداگەر نەسيەسىن جيا كەل­گەندە «تاپقانىم وسى، ءبىتتىم دەپ، الساڭ – ال، ايتپەسە ساعان بولا جەردەن مال قازام با؟» دەي­تۇعىنى بولۋشى ەدى عوي. قۇ­داي تاعالانى ءدال سول ساۋدا­گەر­دەي قى­لامىن دەيدى. ءتىلىن جات­تىق­تىرىپ، ءدىنىن تازارتىپ، ويلا­نىپ، ۇيرەنىپ الەك بولمايدى. «بىلگەنىم وسى، ەندى قارتايعاندا قايدان ۇيرەنە الامىن» دەيدى. «وقىمادىڭ دە­مەسە بولادى داعى، ءتىلىمنىڭ كەل­مە­گەنىن قايتۋشى ەدى» دەيدى. ونىڭ ءتىلى وزگە جۇرتتان بولەكشە جا­ر­اتىلىپ پا؟ (16 ءسوز)

«سول مالدى سارىپ قىلىپ، عى­لىم تابۋ كەرەك. ءوزىڭ تابا الماساڭ، بالاڭ تاپسىن. عىلىمسىز احيرەت تە جوق، دۇنيە دە جوق. عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، قىل­عان حاج، ەشبىر عيبادات ورنىنا بارمايدى. (10-ءسوز). حاكىمنىڭ ايتىپ وتىرعانى قاي عىلىم. وسى ورايدا يمام مالىكتىڭ: «كىم عا­لىم بولىپ، سوپىعا اينالماسا، ول كۇنا­كار بولادى. ال سوپىلىق بو­لىپ، عالىم بولماعان ادام اداسادى. عىلىم مەن سوپىلىقتى كىم بويىنا ءسىڭىرىپ جۇزەگە اسىرسا، ول شىنىمەن شىندىقتى تابادى» دەگەن ناقىلى كوڭىلگە قونباي ما؟ ماسەلە سوپىلىقتا نە عىلىمدا ەمەس، ءومىر سالتىندا، ىزگىلىك جولدان، ادام اتىنان تايدىرمايتىن شارتتىلىقتا.

شايحى ساعدي شيرازي ءبىر حيكمەتىندە سونداي عالىم تۋرالى ايتقانى ءبىزدىڭ ويىمىزدى ايشىقتاي تۇسەدى:

تاقۋاسىز عالىم – جارىعى

جوق شىراققا ۇقسار.

ىسىراپ قىلعان ءومىرىن ىسكە

پايداسىز،

اقشاسىن شاشىپ،

قالعان ءبىر جان شايلاسىز.

جاسىراتىنى جوق، اقىننىڭ تىلىندەگى «عىلىم» ءسوزىن ەۋرو­تسەنت­ريستىك كوزقاراستىڭ ىڭعايىنا جى­عىلىپ ورىسشا وقى، ونەردى دە عىلىمدى دا ورىستان ۇيرەن دەپ كەلدىك. بىرجاقتى قاراۋعا اقىن­نىڭ 2-ءشى نەمەسە 25-ءشى قارا سوز­دەرىنىڭ اسەرىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتسەك: «مەن بالا كۇنىمدە ەستۋشى ەدىم، ءبىزدىڭ قازاق سارتتى كورسە، كۇلۋشى ەدى «ەنەڭدى ۇرايىن، كەڭ قولتىق، شۇلدىرەگەن تاجىك، ارقادان ءۇي توبەسىنە سالامىن دەپ، قامىس ارت­قان، بۇتادان قورىققان، كوز كورگەندە «اكە-ۇكە» دەسىپ، شىعىپ كەتسە، قىزىن بوقتاسقان، «سارت-سۇرت دەگەن وسى» دەپ. نوعايدى كور­سە، ونى دا بوقتاپ كۇلۋشى ەدى: «تۇ­يەدەن قورىققان نوعاي، اتقا مىن­سە – شارشاپ، جاياۋ جۇرسە – دەمىن الادى، نوعاي دەگەنشە، نوقاي دەسەڭشى، تۇككە ىڭعايى كەلمەيدى، سولدات نوعاي، قاشقىن نوعاي، باشالشىك نوعاي» دەپ. ورىسقا دا كۇلۋشى ەدى: «اۋىلدى كورسە شاپقان، جامان ساسىر باس ورىس» دەپ.

ورىس ويىنا كەلگەنىن قىلادى دەگەن... نە ايتسا سوعان نانادى، «ۇزىن قۇلاقتى تاۋىپ بەر دەپتى» دەپ.

سوندا مەن ويلاۋشى ەدىم: ەي، قۇداي-اي، بىزدەن باسقا حالىقتىڭ ءبارى انتۇرعان، جامان كەلەدى ەكەن، ەڭ ءتاۋىر حالىق ءبىز ەكەنبىز دەپ، الگى ايتىلمىش سوزدەردى ءبىر ۇلكەن قىزىق كورىپ، قۋانىپ كۇلۋشى ەدىم.

ەندى قاراپ تۇرسام، سارتتىڭ ەكپەگەن ەگىنى جوق، شىعارماعان جەمىسى جوق، ساۋداگەرىنىڭ جۇرمە­گەن جەرى جوق، قىلماعان شەبەرلىگى جوق. وزىمەنەن ءوزى اۋرە بولىپ، بىرىمەنەن ءبىرى ەشبىر شاھارى جاۋ­لاسپايدى! ورىسقا قاراماي تۇر­عاندا قازاقتىڭ ءولىسىنىڭ احي­رەتتىگىن، ءتىرىسىنىڭ كيىمىن سول جەت­كىزىپ تۇردى. اكە بالاعا قيماي­تۇعىن مالىڭدى كىرەلەپ سول ايداپ كەتىپ تۇردى عوي. ورىسقا قاراعان سوڭ دا، ورىستىڭ ونەرلەرىن بىزدەن ولار كوپ ۇيرەنىپ كەتتى. ۇلكەن بايلار دا، ۇلكەن مولدالار دا، ەپ­تىلىك، قىرمىزىلىق، سىپايىلىق – ءبارى سولاردا. نوعايعا قاراسام، سولداتتىققا دا شىدايدى، كەدەي­لىككە دە شىدايدى، قازاعا دا شىدايدى، مولدا، مەدرەسە ساقتاپ، ءدىن كۇتۋگە دە شىدايدى. ەڭبەك قىلىپ، مال تابۋدىڭ دا ءجونىن سولار بى­لەدى، سالتانات، اسەم دە سولاردا. ونىڭ مالدىلارىنا، قۇزعىن تا­م­اعىمىز ءۇشىن، ءبىرىمىز جالشى، ءبىرىمىز قوش الۋشىمىز. ءبىزدىڭ ەڭ بايىمىزدى: ء«سانىڭ شاقشى اياعىڭ ءبىلان پىشىراتىرعا قويعان ءيدان تۇگىل، شىق، ساسىق قازاق»، – دەپ ۇيىنەن قۋىپ شىعارادى. ونىڭ ءبارى – ءبىرىن-ءبىرى قۋىپ قور بولماي، شارۋا قۋىپ، ونەر تاۋىپ، مال تاۋىپ، زور بولعاندىق اسەرى. ورىسقا ايتار ءسوز دە جوق، ءبىز ق ۇلى، كۇڭى قۇرلى دا جوقپىز. باعاناعى ماقتان، باعاناعى قۋانعان، كۇلگەن سوزدەرىمىز قايدا؟»

مۇندا قازاقتى وزگە ۇلتتار­مەن سالىستىرىپ قاراساق، مىنا سوزىندە: «ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا – ءبارى ورىستا تۇر. زارارىنان قا­شىق بولۋ، پايداسىنا ورتاق بولۋعا ءتى­لىن، وقۋىن، عىلىمىن بىلمەك كەرەك. ونىڭ سەبەبى ولار دۇنيەنىڭ ءتى­لىن ءبىلدى، مۇنداي بولدى. سەن ونىڭ ءتىلىن بىلسەڭ، كوكىرەك كوزىڭ اشىلادى. اربىرەۋدىڭ ءتىلىن، ونەرىن بىلگەن كىسى ونىمەنەن بىردەيلىك داعۋاسىنا كىرەدى، اسا ارسىزدانا جالىنبايدى. دىنگە دە جاقسى بىلگەندىك كەرەك. جورعالىقپەنەن كوڭىلىن السام ەكەن دەگەن نادان اكە-شەشەسىن، اعايىن-جۇرتىن، ءدىنىن، ادامشىلىعىن جاۋىرىنى­نان ءبىر قاققانعا ساتادى. تەك ما­يوردىڭ كۇلگەنى كەرەك دەپ، ك...ءى اشىل­سا دا، قام جەمەيدى. ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى – دۇنيەنىڭ كىلتى، ونى بىلگەنگە دۇنيە ارزانىراق تۇسەدى. لاكين وسى كۇندە ورىس عىلىمىن بالاسىنا ۇيرەتكەن جاندار سونىڭ قارۋىمەن تاعى قازاقتى اڭدىسام ەكەن دەيدى. جوق، ولاي نيەت كەرەك ەمەس. مالدى قالاي ادال ەڭبەك قىلعاندا تابادى ەكەن، سونى ۇيرەتەيىك، مۇنى كورىپ جانە ۇيرەنۋشىلەر كوبەيسە، ۇلىقسىعان ورىستاردىڭ جۇرتقا بىردەي زاكونى بولماسا، زاكونسىز قورلىعىنا كونبەس ەدىك. قازاققا كۇزەتشى بولايىن دەپ، ءبىز دە ەل بولىپ، جۇرت بىل­گەندى ءبىلىپ، حالىق قاتارىنا قو­سىلۋدىڭ قامىن جەيىك دەپ نيەت­تەنىپ ۇيرەنۋ كەرەك. قازىر دە ورىس­تان وقىعان بالالاردان ارتىق جاقسى كىسى شىعا الماي دا تۇر».

«تالاي ءسوز بۇدان بۇرىن كوپ ايتقانمىن،

ءتۇبىن ويلاپ، ۋايىم جەپ

ايتقانمىن.

اقىلدىلار ارلانىپ

ۇيالعان سوڭ،

ويلانىپ تۇزەلە مە

دەپ ايتقانمىن».

«جۇرتىم-اي، شالقاقتاماي سوز­گە ءتۇسىن» دەگەن ابايدى ۇعا المادىق. وسىلايشا، ءدال سول تۇس­تاعى ءوزى جاساپ جاتقان قىر با­لا­سىنىڭ قوڭىرقاي تىرلى­گىن­دەگى تۇبەگەيلى وزگەرىستەر، وركەنيەت­تەردىڭ بەتپە-بەت كەلىپ، جاڭا قو­عامدىق ساتىعا اۋىسقان ساتتەگى اڭ­تارىلعان جۇرتىنىڭ باسىنا تۇس­كەن كۇردەلى كەزەڭگە قاراتىپ ايتقان «قاپ» دەگەنىن قاعىپ الىپ، ابايدى ءوز توپىراعى شىعىسىنان بۇرىپ الىپ، تامىرىن جايا المايتىن قۋ تاقىرعا وتىرعىزىپ قويدى. اقىننان قالعان 45 قارا ءسوزىنىڭ وسى جولدارى اقىن مۇراسىن باسقا ارناعا سالىپ جىبەردى. قۇنارىنان ج ۇلىپ الىپ قۋ تاقىرعا ەككەن اعاش­تىڭ جاپىراعى جايقالىپ شىنارعا اينالماسىن كەيىن ءبىلىپ سەزىندىك. بەسىكتەگى بالانىڭ ءتىلى ورىسشا شىعىپ، قانى تارتپايتىن بوتەن جۇرت ءوسىپ شىقتى. ورىس تا ەمەس، قازاق تا ەمەس. اقىن مۇراسىن تۇسىنۋدەگى باعىتىنان ايىرۋدىڭ ناتيجەسىندە ويشىلدىق قۇدىعىنىڭ قاۋعاسىن ءۇزىپ، سالقىن سۋىن سارقىپ ءىشىپ، مولدىرىنە مەيىر قاندىراتىن مۇمكىندىكتەن ايىرىلىپ قالدىق. قاۋعانى قايتا جالعايتىن كۇش بار ما؟!

عىلىم تاپپاي ماقتانبا،

ورىن تاپپاي باپتانبا،

قۇمارلانىپ شاتتانبا،

ويناپ بوسقا كۇلۋگە.

بەس نارسەدەن قاشىق بول،

بەس نارسەگە اسىق بول،

ادام بولام دەسەڭىز.

تىلەۋىڭ، ءومىرىڭ الدىڭدا،

وعان قايعى جەسەڭىز.

وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،

ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق –

بەس دۇشپانىڭ، بىلسەڭىز.

تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،

قاناعات، راقىم، ويلاپ قوي –

بەس اسىل ءىس، كونسەڭىز...

مىنە، اقىننىڭ پايىمىنداعى عىلىم. بارشا ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىق. ادامدى بولمىسىنان اجىراتاتىن بەس جاماندىق، ادام كەلبەتىن جوعالتپايمىن دە­­­گەنگە جاراسار بەس اسىل ءىس. ولەڭ­­­نىڭ اقىرعى جولدارىندا «مۇ­نى جازعان بىلگەن قۇل – عۇ­لا­­ماھي داۋاني» دەيدى. ول كىم؟ كۇنى كەشەگە دەيىن مەكتەپ باعدار­لاما­سىندا ولەڭنىڭ وسى جولىنان اتتاپ كەتىپ، اتىن اۋىزعا الىپ ەشكىم تۇسىندىرگەن ەمەس، اقىننىڭ شىعىسىنا قياناتتىڭ باسى وسى ەمەس پە؟!

«سولاي دەپتى ول شىنشىل» دەپ باعا بەرگەن ابايمەن قاتىستىلى­عى بولعان سەبەپتى مەكەمتاس مىر­زاحمەت ۇلى عۇلاماھي داۋاني تۋرالى ماقالا جازىپ، العاش رەت قازاق وقىرماندارىنا بەرتىندە، توقسانىنشى جىلدارى جەتكىز­دى. ال اقىننىڭ 175-جىلدىعىن­دا شىعارعان شىعىستانۋ­شى-عا­­لىم يسلام جەمەنەيدىڭ «اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ شىعار­ما­سىن­­داعى تۇركى-پارسى اقىندا­رى (شى­عىستىق دۇنيەتانىم) كىتا­بىن­دا داۋاني تۋرالى بارىن­شا مول دەرەك بەرىلدى. وسى ەكى ماقالانىڭ نەگىزىندە ءحى عا­سىردا حوراساندا دۇنيەگە كەلگەن ءداۋانيدىڭ عۇ­مىر­­بايانىنا قىسقاشا شولۋ جاساپ كەتەلىك. ونىڭ شىن ەسىمى – دجە­لال-د-دين-مۋحاممەد بەن-اسحاد ۋس-ساديكي ال-داۋاني. ول 1426 جىلى حوراسانداعى كا­زە­رۋن (قازىرگى يراننىڭ باتىس جاعى) ۋالاياتىنا قاتىستى داۋا­ني قىستاعىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1502 جىلى شيراز قالاسىندا قايتىس بولعان. اكەسى ءماۋلانا سا­دەد­دين ءاسھاد ءدىندار، ءبىلىمدى، بە­دەلدى بولعان. ونىڭ اتاتەگى مۇ­سىل­مانداردىڭ ءبىرىنشى حاليفاسى ابۋباكىر سىدىقتىڭ بالاسى مۇحاممەد ابۋباكىر ۇلىنان تارايدى.

داۋاني ءبىلىمدى شيراز قالا­سىندا العان. ول اسىرەسە، مەدرەسەدە فيكحپەن (مۇسىلمان پراۆوسى)، ياعني يۋريسپرۋدەنتسيامەن كوبىرەك شۇعىلدانادى. فيكح عىلىمىنا جەتىك بولىپ شىعۋى سەبەپتى پار­سى ۋالاياتىنا باس قازى بولىپ تا­عا­يىندالادى. كەيىن عىلىم جو­لىنا ءبىرجولا ءتۇسۋى سەبەپتى، قا­زى­لىق قىزمەتىن توقتاتقان. شي­راز­داعى اتاقتى مەدرەسەلەردىڭ بىرىندە مۇدداريسشىلدىككە (پرو­فەسسورلىق) اۋىسىپ، ۇستازدىق جو­لىنا تۇسەدى.

وسى ەكى ارالىقتا شيراز قا­لا­­­سىنىڭ ءامىرى ءجۇسىپ جاھان­شاھ­ ۇلىنىڭ سارايىندا ءۋازىرى بولادى. ءداۋانيدىڭ كالام، حيكمەت، ءتاپسىر، حاديس، سوپىلىق، پوەزيا، ادەبيەت، استرونوميا، لوگيكا، گەو­مەتريا، بيولوگيا سالالارى بو­يىنشا جازعان ەڭبەكتەرى عالىم­داردىڭ نازارىن اۋدارادى.

انگليانىڭ بريتانيا مۋزە­يىنىڭ 1922 جىلى شىعارعان پار­سى تىلىندەگى ەڭبەكتەردىڭ اسا كو­لەمدى بيبليوگرافياسىندا عۇ­لا­ماھي ءداۋانيدىڭ وننان استام ەڭبەكتەرىنىڭ اتى اتالادى. ال اتاق­تى عالىم ءتابريزيدىڭ ما­لى­­مەتتەرى بويىنشا، عۇلاماھي دا­ۋاني ارتىنا جۇزدەن استام ەڭ­­بەك قالدىرعان. عۇلاما مۇرا­سى­نىڭ اۋقىمىن يسلام جەمە­نەي ءوز ەڭبەگىندە ناقتىلاپ كور­سە­تەدى: ء«داۋانيدىڭ پارسى، اراب تىل­دە­رىن­دەگى فيلوسوفيالىق ەڭ­بەك­­تەرى، قاراپايىم، تۇسىنىكتى تىل­مەن ءتۇرلى تاقىرىپتارعا جازعان شى­عارمالارى ءوزى ءومىر سۇرگەن زا­ما­نىندا دا، ودان كەيىن دە مەكتەپ-مەدرەسەلەردە وقۋلىق رەتىن­دە پايدالانىپ كەلدى. زەرتتەۋشى ريزا پۋر جاۆاديدىڭ ايتۋىنشا: ءداۋانيدىڭ ءارتۇرلى تاقىرىپتار­عا جازعان كىتاپتارىنىڭ سانى 106-عا جەتەدى. ونىڭ ىشىندە: فيلو­سوفياعا – ون جەتى، كالامعا – ون ءتورت، سوپىلىققا – ون ءتورت، لوگي­كاعا – ون ءۇش، تاپسىرگە – ون، مو­رال مەن ساياساتقا – سەگىز، فيكھ­قا جەتى كىتاپ جازعان. ءداۋانيدىڭ اقىن­­دىعى، كوپتەگەن ولەڭ-جىر جا­زىپ قالدىرعانى ءوز الدىنا بو­لەك اڭگىمە».

عۇلاماھي داۋانيدىڭ ەڭ مول تاراعان ءارى كوپ تىلدەرگە اۋدا­رىل­­عان اتاقتى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى – «جالالي ەتيكاسى» (احلاكي جا­­لالي). بۇل ەڭبەك پارسى تىلىن­­دە جازىلعان، ءۇندىستاندا ليتو­گرا­فيالىق ادىسپەن بىرنەشە رەت جارىق كورەدى. ەۋروپادا العاش رەت اعىلشىن تىلىندە 1839 جىلى ۆ.ف.تومپسوننىڭ اۋدارۋىمەن «مۇسىلمانداردىڭ پراكتيكالىق فيلوسوفياسى» دەگەن اتپەن با­سىل­عان. ال رەسەيدە بۇل ەڭبەك 1916 جىلدان باستاپ پايدا بولا باس­تاعان. سوندىقتان دا اباي دا­ۋاني ەڭبەكتەرىن پارسى تىلىندەگى تۇپ­نۇسقادان وقىپ بىلگەن دەۋگە كەلەدى.

 يسلام جەمەنەيدىڭ عۇلاماھي داۋاني تۋرالى ماقالاسىن وقىپ وتىرىپ، بىرنەشە عاسىر وتسە دە سول شىراقتىڭ ساۋلەسىن سەزىنىپ، اسقان قۇشتارلىقپەن عىلىمعا بوي ۇرعان اقىننىڭ جۇرەك تەبىرەنىسىن سەزىندىم.

سىزگە عىلىم كىم بەرەر،

جانباي جاتىپ سونسەڭىز.

دۇنيە دە ءوزى مال دا ءوزى،

عىلىمعا كوڭىل بولسەڭىز.

ەكى عۇلامانىڭ ءومىر جولى مەن ۇستانىمىن بايلانىستىرا زەرتتەپ بەرگەن يسلام جەمەنەي: «جالال ءداۋانيدىڭ دۇنيەتانىمىنداعى تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – ول سوپىلىققا قانشالىقتى ىڭكار بولعانىمەن، دۇنيەاۋي ومىردەن قول ۇزبەگەن» دەپ تۇجىرىمدايدى. جەمەنەي اعامىز تالداپ كورسەتكەندەي، داۋاني يسلام قاعيداتتارىنداعى «قاناعات، «ەركىندىك» جانە «اعايىن-تۋىس­تارعا يگىلىك جاساۋدىڭ» نەگىز­دەرىن ەكونوميكالىق تۇرعىدان قاراستىرعانىن ايتادى. ابايدىڭ دا عىلىم-ءبىلىم، اعايىندار ارا­سىنداعى قارىم-قاتىناسقا قا­تىس­تى ولەڭدەرىنىڭ ارقاۋىن ورتا­عاسىرلىق ءداۋانيدىڭ ۇلگى­سىندە الىپ، سونىڭ پايىمىمەن ۇن­دەستىرە كەلە، ءوزىنىڭ ولەڭىمەن دە، قارا سوزدەرى ارقىلى دا داۋا­ني­مەن سىرلاسىپ، عالىمعا مۇ­ڭىن ايتىپ جىرلاعانداي اسەر قال­دىرادى. «التىن شىققان جەر­دى بەلدەن قاز» دەمەكشى يسلام جە­مەنەي اعامىزعا داۋاني ەڭبەك­تەرىن پارسىدان اۋدارىپ قازاق وقىر­ماندارىنا جەتكىزسە دە­گەن تىلە­گىمىز بار. «احلاكي جالالي» قازاقشا سويلەسە اباي مۇراسى­نىڭ دا اجارى شىرايلانىپ، وقىرماندارىمىزعا بارلىق قى­رى­مەن جاقىنداي تۇسەر ەدى.

مەن بولامىن دەمەڭدەر،

اياقتى الشاڭ باسقانعا.

ەكى كوزىڭ الارىپ،

قۇر قارايسىڭ اسپانعا.

ءبىر عىلىمنان باسقانىڭ

ءبارى كەسەل اسقانعا.

ويتكەن ادام جولىعار

كەشىكپەي-اق، توسقانعا.

 قالاي دەگەندە دە ابايدىڭ دۇنيەتانىمىمىزدا ايتارلىقتاي ءىز قالدىرىپ، دانالىقتىڭ دانە­گىن اقىن كوكىرەگىندە كوركەيتە بىلگەن دجەلال-د-دين-مۋحاممەد بەن-اس­حاد ۋس-ساديكي ال-داۋا­نيدىڭ مۇراسى ەكەنى داۋسىز. اسىرەسە، ابايدىڭ ءىلىم-عىلىم جو­نىندەگى وي-تولعامدارى داۋاني شى­عارمالارىمەن ۇشتاسىپ، سول ۇل­گىدە ەل-جۇرتىنا وسيەت ايتىپ، تۋرا جولدى مەڭزەي ءبىلدى. 

امانگەلدى كەڭشىلىك ۇلى