وي كىرگەلى تيمەدى ەرىك وزىمە،
ساندالمامەن كۇن كەشكەن تۇسپە ىزىمە.
ءوزى ەرمەي، ەرىك بەرمەي جۇرت قور ەتتى،
سەن ەسىركە، تىنىش ۇيىقتات، باق سوزىمە.
اباي
ەندىگى ءسوزدى اقىن ابايدى شايىرلارىنىڭ شۇرايلى ءتىلى مەن تەرەڭ ويى ەلىكتىرگەن، رۋحىنان مەدەت سۇراعان اراب-پارسى ادەبي الەمىنەن تارقاتامىز.

ارابتار باسىپ وتكەن جەرلەردەگى جۇرتتىڭ وتقا، پۇتقا تابىنعان سەنىمىنەن ارىلتىپ، مۇسىلمان جاماعاتىنا اينالدىرىپ، تەگىس قۇبىلاعا قاراي باس قويعىزعاندا ارابيا تۇبەگىندە ءبىر جاراتۋشىنى قۇلاي ءسۇيىپ، قۇدايدىڭ ق ۇلىمىن دەپ بويۇسىنعان، اللانىڭ جولىندا جانىن تارك ەتۋگە دايىن تاقۋالاردىڭ شاعىن توبى پايدا بولادى. ونى بۇگىنگى كۇندە سانگە اينالعان «سوپىلىق» سوزىمەن بايلانىستىرىپ جىبەردىك. ارينە، بىرنەشە عاسىرلار بويىندا يسلامنىڭ وزىنە سونى ماعىنا دارىتىپ، اللانى تانۋعا جاڭا لەپ اكەلىپ، جۇرەكتەرگە يمان نۇرىن قۇيعان قۇپيا ءىلىمنىڭ ميستيكالىق ماعىناسىنا ءمان بەرىپ، سونىسىمەن عانا ونى تارتىمدىراق كورەمىز. ال ونى ادامزاتتىڭ رۋحاني دامۋىنداعى ريالىق، تاقۋالىق، ادام اتىنا ءتان، جاراتىلىسىنا جاقىن ەتەتىن جاڭا ولشەم رەتىندە قابىلداۋ كەيىن قالىپ تۇر. ابايشا ايتقانداي:
ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم،
ءوز ءمىنىمدى قولعا الدىم.
مىنەزىمە كوز سالدىم،
تەكسەرۋگە ويلاندىم.
وزىمە ءوزىم جاقپادىم،
ەندى قايدا سىيا الدىم؟
قالاپ العان كوپ مىنەز،
قالايشا قىلىپ تىيا الدىم؟
بويداعى ءمىندى ساناسام،
تاۋ تاسىنان از ەمەس.
جۇرەگىمدى بايقاسام،
ينەدەيىن تازا ەمەس.
ارشىپ الىپ تاستاۋعا،
اپانداعى ساز ەمەس.
ءبارى بولدى وزىمنەن،
ءتاڭىرىم سالعان ناز ەمەس...
اقىننىڭ جانىنا باتقان ءزىل باتپان قارالىقتان ارىلۋعا ۇمتىلۋىن بىلدىرەتىن جوعارىداعى جولداردىڭ سوپىلىق ىلىممەن ۇشتاسىپ، جۇرەگىن اللانىڭ قۇدىرەتىنىڭ الدىندا جالاڭاشتاعاندىعى ەمەس پە؟!
سوپىلىق – يسلامداعى ميستيكالىق-تاقۋالىق اعىم رەتىندە VIII-IX عاسىرلاردا پايدا بولىپ، X–XII عاسىرلاردا ارىپتەرى، اشىقتارى مەن كالاندارى ايشىقتالىپ كەمەلىنە جەتىپ قالىپتاستى. سوپىلىق مەتافيزيكانىڭ اسكەتيكالىق تاجىريبەمەن ۇيلەسۋىمەن، قۇدايدى بىلۋگە ميستيكالىق ماحاببات ارقىلى بىرتىندەپ جاقىنداۋ تۋرالى ىلىممەن ء(ينتۋيتيۆتى ەكستاتيكالىق تۇسىنىكتەردە) جانە ونىمەن بىرىكتىرۋمەن سيپاتتالادى. ءبىر عالىمدار سوپىلىقتىڭ انىقتاماسىن ارىدەن قايىرىپتى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، ينتەللەكتۋالدى اعىمداردىڭ جيىنتىعى رەتىندە ونىڭ قاينار بۇلاعىنىڭ دا كوزدەرى ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن. ەگەر وسى سوپىلىقتى باسقا حالىقتاردىڭ ميستيكالىق اعىمدارىمەن سالىستىرىپ، ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەسەك، ورتاق ۇقساستىقتار بار ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. ەۋروپالىق زەرتتەۋشىلەر سوپىلىقتىڭ ءتۇپ-تامىرىن زورواستريزم، يندۋيزم، حريستياندىق تاقۋا موناحتاردىڭ تاجىريبەسىنەن، نەوپلاتونيزم فيلوسوفياسىنان، ءتىپتى كەرەك بولسا يۋدايزمنەن دە ىزدەۋگە بولاتىنىن ايتادى.
بىراق سىرتقى كورىنىستەرىنىڭ ۇقساستىعىنا قاراماستان، سوپىلىقتىڭ ناقتى قاينار كوزى يسلام مەن قۇران ەكەنى امبەگە ايان. باسقاشا سوزبەن ايتقاندا يسلام مەن قۇران بولماعاندا ءبىز تىلگە تيەك ەتكەن قوسىمشا فاكتورلار وسىنداي ايشىقتى مادەني قۇبىلىستىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتە الماس ەدى. ال ۇقساستىققا كەلسەك، ونىڭ بارشا ادامزاتقا ورتاق ءبىر قاينار كوزىنىڭ بولعانىن بىلدىرەدى.
بۇل اعىم، تەگىندە ادامداردىڭ ءوز داۋىرىندەگى ادىلەتسىزدىككە، دۇنيەنى جالپاعىنان بيلەگەن بيلەۋشى ەليتانىڭ الاڭسىز ومىرىنە، ءسان-سالتاناتى مەن قۇدايدان الاستاتقىزىپ جاتقان بوس ومىرىنە نارازىلىق نەمەسە جيىركەنىش ارقىلى پايدا بولعان سياقتى. قالاي ايتقاندا دا بۇل، وسى ءىلىم ارقىلى ادام بالاسىنىڭ شىنايى تازالىققا ۇمتىلۋى. ابايدىڭ اقجارىلىپ ايتقان الدىڭعى ولەڭىنىڭ جالعاسى تاعى ەسىمىزگە تۇسەدى.
وسىنشا اقىماق بولعانىم
كورىنگەنگە قىزىقتىم.
عادىلەتتى جۇرەكتىڭ
ادىلەتىن بۇزىپپىن.
اقىل مەنەن بىلىمنەن
ابدەن ءۇمىت ءۇزىپپىن;
ايلا مەنەن امالدى
مەرۋەرتتەي ءتىزىپپىن.
جالماۋىزداي جالاڭداپ،
ار، ۇياتتان كۇسىپپىن.
قۋلىق پەنەن سۇمدىققا
قۇلادىنداي ۇشىپپىن;
ء«سىز بىلەسىز» دەگەنگە
كۇنگە كۇيىپ، ءپىسىپپىن;
ماقتانباسقا ماقتانىپ،
دەپ ءجۇرىپپىن «پىسىقپىن».
اقىننىڭ جۇرەگىنەن جارىپ شىققان اششى سىن كوكىرەك كوزى اشىلىپ، تارتىسپەن وتكەن الدامشى ءومىردىڭ ازابىن ۇققانىنداعى اھ ۇرعانىن بىلدىرمەي مە؟! ارينە، ءوزىنىڭ بويىنداعى ىندەتتى تانۋ ءۇشىن، سالىستىرىپ تارازىلايتىن بەزبەنى، ادامشىلىقتىڭ ولشەمى بولۋى ءتيىس. ول قانداي ولشەم؟
اتىمدى ادام قويعان سوڭ،
قايتىپ نادان بولايىن؟
حالقىم نادان بولعان سوڭ،
قايدا بارىپ وڭايىن؟! –
دەپ اقىن ءوز ورتاسىنىڭ كەمشىلىگىن ءدال تاۋىپ تاني بىلگەنىن كورەدى. ونىڭ ءىلىم مەن بىلىممەن، ىزدەنىپ وقۋمەن كەلگەن ادامي قۇندىلىقتاردىڭ ولشەمىن ىزدەپ، حالقىنىڭ دا بويىن جاۋلاپ العان جاماندىقتى ءوزى ارشىپ، ءوزى تازارتۋعا تالپىنىسىن قارا سوزدەرىنەن كورمەيمىز با؟ «تەگىندە ادام بالاسى، ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق. ونان باسقا نارسەلەرمەن وزدىم عوي دەمەكتىڭ ءبارى دە – اقىماقتىق» (18 ءسوز) دەي كەلىپ، سول داۋىردەگى قازاقتىڭ دىنگە قاتىسىن اباي بىلايشا جەتكىزەدى: «قازاق قۇلشىلىعىم قۇدايعا لايىق بولسا ەكەن دەپ قام جەمەيدى. تەك جۇرت قىلعاندى ءبىز دە قىلىپ، جىعىلىپ، تۇرىپ جۇرسەك بولعانى دەيدى. ساۋداگەر نەسيەسىن جيا كەلگەندە «تاپقانىم وسى، ءبىتتىم دەپ، الساڭ – ال، ايتپەسە ساعان بولا جەردەن مال قازام با؟» دەيتۇعىنى بولۋشى ەدى عوي. قۇداي تاعالانى ءدال سول ساۋداگەردەي قىلامىن دەيدى. ءتىلىن جاتتىقتىرىپ، ءدىنىن تازارتىپ، ويلانىپ، ۇيرەنىپ الەك بولمايدى. «بىلگەنىم وسى، ەندى قارتايعاندا قايدان ۇيرەنە الامىن» دەيدى. «وقىمادىڭ دەمەسە بولادى داعى، ءتىلىمنىڭ كەلمەگەنىن قايتۋشى ەدى» دەيدى. ونىڭ ءتىلى وزگە جۇرتتان بولەكشە جاراتىلىپ پا؟ (16 ءسوز)
«سول مالدى سارىپ قىلىپ، عىلىم تابۋ كەرەك. ءوزىڭ تابا الماساڭ، بالاڭ تاپسىن. عىلىمسىز احيرەت تە جوق، دۇنيە دە جوق. عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، قىلعان حاج، ەشبىر عيبادات ورنىنا بارمايدى. (10-ءسوز). حاكىمنىڭ ايتىپ وتىرعانى قاي عىلىم. وسى ورايدا يمام مالىكتىڭ: «كىم عالىم بولىپ، سوپىعا اينالماسا، ول كۇناكار بولادى. ال سوپىلىق بولىپ، عالىم بولماعان ادام اداسادى. عىلىم مەن سوپىلىقتى كىم بويىنا ءسىڭىرىپ جۇزەگە اسىرسا، ول شىنىمەن شىندىقتى تابادى» دەگەن ناقىلى كوڭىلگە قونباي ما؟ ماسەلە سوپىلىقتا نە عىلىمدا ەمەس، ءومىر سالتىندا، ىزگىلىك جولدان، ادام اتىنان تايدىرمايتىن شارتتىلىقتا.
شايحى ساعدي شيرازي ءبىر حيكمەتىندە سونداي عالىم تۋرالى ايتقانى ءبىزدىڭ ويىمىزدى ايشىقتاي تۇسەدى:
تاقۋاسىز عالىم – جارىعى
جوق شىراققا ۇقسار.
ىسىراپ قىلعان ءومىرىن ىسكە
پايداسىز،
اقشاسىن شاشىپ،
قالعان ءبىر جان شايلاسىز.
جاسىراتىنى جوق، اقىننىڭ تىلىندەگى «عىلىم» ءسوزىن ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراستىڭ ىڭعايىنا جىعىلىپ ورىسشا وقى، ونەردى دە عىلىمدى دا ورىستان ۇيرەن دەپ كەلدىك. بىرجاقتى قاراۋعا اقىننىڭ 2-ءشى نەمەسە 25-ءشى قارا سوزدەرىنىڭ اسەرىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
ەستەرىڭىزگە سالا كەتسەك: «مەن بالا كۇنىمدە ەستۋشى ەدىم، ءبىزدىڭ قازاق سارتتى كورسە، كۇلۋشى ەدى «ەنەڭدى ۇرايىن، كەڭ قولتىق، شۇلدىرەگەن تاجىك، ارقادان ءۇي توبەسىنە سالامىن دەپ، قامىس ارتقان، بۇتادان قورىققان، كوز كورگەندە «اكە-ۇكە» دەسىپ، شىعىپ كەتسە، قىزىن بوقتاسقان، «سارت-سۇرت دەگەن وسى» دەپ. نوعايدى كورسە، ونى دا بوقتاپ كۇلۋشى ەدى: «تۇيەدەن قورىققان نوعاي، اتقا مىنسە – شارشاپ، جاياۋ جۇرسە – دەمىن الادى، نوعاي دەگەنشە، نوقاي دەسەڭشى، تۇككە ىڭعايى كەلمەيدى، سولدات نوعاي، قاشقىن نوعاي، باشالشىك نوعاي» دەپ. ورىسقا دا كۇلۋشى ەدى: «اۋىلدى كورسە شاپقان، جامان ساسىر باس ورىس» دەپ.
ورىس ويىنا كەلگەنىن قىلادى دەگەن... نە ايتسا سوعان نانادى، «ۇزىن قۇلاقتى تاۋىپ بەر دەپتى» دەپ.
سوندا مەن ويلاۋشى ەدىم: ەي، قۇداي-اي، بىزدەن باسقا حالىقتىڭ ءبارى انتۇرعان، جامان كەلەدى ەكەن، ەڭ ءتاۋىر حالىق ءبىز ەكەنبىز دەپ، الگى ايتىلمىش سوزدەردى ءبىر ۇلكەن قىزىق كورىپ، قۋانىپ كۇلۋشى ەدىم.
ەندى قاراپ تۇرسام، سارتتىڭ ەكپەگەن ەگىنى جوق، شىعارماعان جەمىسى جوق، ساۋداگەرىنىڭ جۇرمەگەن جەرى جوق، قىلماعان شەبەرلىگى جوق. وزىمەنەن ءوزى اۋرە بولىپ، بىرىمەنەن ءبىرى ەشبىر شاھارى جاۋلاسپايدى! ورىسقا قاراماي تۇرعاندا قازاقتىڭ ءولىسىنىڭ احيرەتتىگىن، ءتىرىسىنىڭ كيىمىن سول جەتكىزىپ تۇردى. اكە بالاعا قيمايتۇعىن مالىڭدى كىرەلەپ سول ايداپ كەتىپ تۇردى عوي. ورىسقا قاراعان سوڭ دا، ورىستىڭ ونەرلەرىن بىزدەن ولار كوپ ۇيرەنىپ كەتتى. ۇلكەن بايلار دا، ۇلكەن مولدالار دا، ەپتىلىك، قىرمىزىلىق، سىپايىلىق – ءبارى سولاردا. نوعايعا قاراسام، سولداتتىققا دا شىدايدى، كەدەيلىككە دە شىدايدى، قازاعا دا شىدايدى، مولدا، مەدرەسە ساقتاپ، ءدىن كۇتۋگە دە شىدايدى. ەڭبەك قىلىپ، مال تابۋدىڭ دا ءجونىن سولار بىلەدى، سالتانات، اسەم دە سولاردا. ونىڭ مالدىلارىنا، قۇزعىن تاماعىمىز ءۇشىن، ءبىرىمىز جالشى، ءبىرىمىز قوش الۋشىمىز. ءبىزدىڭ ەڭ بايىمىزدى: ء«سانىڭ شاقشى اياعىڭ ءبىلان پىشىراتىرعا قويعان ءيدان تۇگىل، شىق، ساسىق قازاق»، – دەپ ۇيىنەن قۋىپ شىعارادى. ونىڭ ءبارى – ءبىرىن-ءبىرى قۋىپ قور بولماي، شارۋا قۋىپ، ونەر تاۋىپ، مال تاۋىپ، زور بولعاندىق اسەرى. ورىسقا ايتار ءسوز دە جوق، ءبىز ق ۇلى، كۇڭى قۇرلى دا جوقپىز. باعاناعى ماقتان، باعاناعى قۋانعان، كۇلگەن سوزدەرىمىز قايدا؟»
مۇندا قازاقتى وزگە ۇلتتارمەن سالىستىرىپ قاراساق، مىنا سوزىندە: «ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا – ءبارى ورىستا تۇر. زارارىنان قاشىق بولۋ، پايداسىنا ورتاق بولۋعا ءتىلىن، وقۋىن، عىلىمىن بىلمەك كەرەك. ونىڭ سەبەبى ولار دۇنيەنىڭ ءتىلىن ءبىلدى، مۇنداي بولدى. سەن ونىڭ ءتىلىن بىلسەڭ، كوكىرەك كوزىڭ اشىلادى. اربىرەۋدىڭ ءتىلىن، ونەرىن بىلگەن كىسى ونىمەنەن بىردەيلىك داعۋاسىنا كىرەدى، اسا ارسىزدانا جالىنبايدى. دىنگە دە جاقسى بىلگەندىك كەرەك. جورعالىقپەنەن كوڭىلىن السام ەكەن دەگەن نادان اكە-شەشەسىن، اعايىن-جۇرتىن، ءدىنىن، ادامشىلىعىن جاۋىرىنىنان ءبىر قاققانعا ساتادى. تەك مايوردىڭ كۇلگەنى كەرەك دەپ، ك...ءى اشىلسا دا، قام جەمەيدى. ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى – دۇنيەنىڭ كىلتى، ونى بىلگەنگە دۇنيە ارزانىراق تۇسەدى. لاكين وسى كۇندە ورىس عىلىمىن بالاسىنا ۇيرەتكەن جاندار سونىڭ قارۋىمەن تاعى قازاقتى اڭدىسام ەكەن دەيدى. جوق، ولاي نيەت كەرەك ەمەس. مالدى قالاي ادال ەڭبەك قىلعاندا تابادى ەكەن، سونى ۇيرەتەيىك، مۇنى كورىپ جانە ۇيرەنۋشىلەر كوبەيسە، ۇلىقسىعان ورىستاردىڭ جۇرتقا بىردەي زاكونى بولماسا، زاكونسىز قورلىعىنا كونبەس ەدىك. قازاققا كۇزەتشى بولايىن دەپ، ءبىز دە ەل بولىپ، جۇرت بىلگەندى ءبىلىپ، حالىق قاتارىنا قوسىلۋدىڭ قامىن جەيىك دەپ نيەتتەنىپ ۇيرەنۋ كەرەك. قازىر دە ورىستان وقىعان بالالاردان ارتىق جاقسى كىسى شىعا الماي دا تۇر».
«تالاي ءسوز بۇدان بۇرىن كوپ ايتقانمىن،
ءتۇبىن ويلاپ، ۋايىم جەپ
ايتقانمىن.
اقىلدىلار ارلانىپ
ۇيالعان سوڭ،
ويلانىپ تۇزەلە مە
دەپ ايتقانمىن».
«جۇرتىم-اي، شالقاقتاماي سوزگە ءتۇسىن» دەگەن ابايدى ۇعا المادىق. وسىلايشا، ءدال سول تۇستاعى ءوزى جاساپ جاتقان قىر بالاسىنىڭ قوڭىرقاي تىرلىگىندەگى تۇبەگەيلى وزگەرىستەر، وركەنيەتتەردىڭ بەتپە-بەت كەلىپ، جاڭا قوعامدىق ساتىعا اۋىسقان ساتتەگى اڭتارىلعان جۇرتىنىڭ باسىنا تۇسكەن كۇردەلى كەزەڭگە قاراتىپ ايتقان «قاپ» دەگەنىن قاعىپ الىپ، ابايدى ءوز توپىراعى شىعىسىنان بۇرىپ الىپ، تامىرىن جايا المايتىن قۋ تاقىرعا وتىرعىزىپ قويدى. اقىننان قالعان 45 قارا ءسوزىنىڭ وسى جولدارى اقىن مۇراسىن باسقا ارناعا سالىپ جىبەردى. قۇنارىنان ج ۇلىپ الىپ قۋ تاقىرعا ەككەن اعاشتىڭ جاپىراعى جايقالىپ شىنارعا اينالماسىن كەيىن ءبىلىپ سەزىندىك. بەسىكتەگى بالانىڭ ءتىلى ورىسشا شىعىپ، قانى تارتپايتىن بوتەن جۇرت ءوسىپ شىقتى. ورىس تا ەمەس، قازاق تا ەمەس. اقىن مۇراسىن تۇسىنۋدەگى باعىتىنان ايىرۋدىڭ ناتيجەسىندە ويشىلدىق قۇدىعىنىڭ قاۋعاسىن ءۇزىپ، سالقىن سۋىن سارقىپ ءىشىپ، مولدىرىنە مەيىر قاندىراتىن مۇمكىندىكتەن ايىرىلىپ قالدىق. قاۋعانى قايتا جالعايتىن كۇش بار ما؟!
عىلىم تاپپاي ماقتانبا،
ورىن تاپپاي باپتانبا،
قۇمارلانىپ شاتتانبا،
ويناپ بوسقا كۇلۋگە.
بەس نارسەدەن قاشىق بول،
بەس نارسەگە اسىق بول،
ادام بولام دەسەڭىز.
تىلەۋىڭ، ءومىرىڭ الدىڭدا،
وعان قايعى جەسەڭىز.
وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،
ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق –
بەس دۇشپانىڭ، بىلسەڭىز.
تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،
قاناعات، راقىم، ويلاپ قوي –
بەس اسىل ءىس، كونسەڭىز...
مىنە، اقىننىڭ پايىمىنداعى عىلىم. بارشا ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىق. ادامدى بولمىسىنان اجىراتاتىن بەس جاماندىق، ادام كەلبەتىن جوعالتپايمىن دەگەنگە جاراسار بەس اسىل ءىس. ولەڭنىڭ اقىرعى جولدارىندا «مۇنى جازعان بىلگەن قۇل – عۇلاماھي داۋاني» دەيدى. ول كىم؟ كۇنى كەشەگە دەيىن مەكتەپ باعدارلاماسىندا ولەڭنىڭ وسى جولىنان اتتاپ كەتىپ، اتىن اۋىزعا الىپ ەشكىم تۇسىندىرگەن ەمەس، اقىننىڭ شىعىسىنا قياناتتىڭ باسى وسى ەمەس پە؟!
«سولاي دەپتى ول شىنشىل» دەپ باعا بەرگەن ابايمەن قاتىستىلىعى بولعان سەبەپتى مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى عۇلاماھي داۋاني تۋرالى ماقالا جازىپ، العاش رەت قازاق وقىرماندارىنا بەرتىندە، توقسانىنشى جىلدارى جەتكىزدى. ال اقىننىڭ 175-جىلدىعىندا شىعارعان شىعىستانۋشى-عالىم يسلام جەمەنەيدىڭ «اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ شىعارماسىنداعى تۇركى-پارسى اقىندارى (شىعىستىق دۇنيەتانىم) كىتابىندا داۋاني تۋرالى بارىنشا مول دەرەك بەرىلدى. وسى ەكى ماقالانىڭ نەگىزىندە ءحى عاسىردا حوراساندا دۇنيەگە كەلگەن ءداۋانيدىڭ عۇمىربايانىنا قىسقاشا شولۋ جاساپ كەتەلىك. ونىڭ شىن ەسىمى – دجەلال-د-دين-مۋحاممەد بەن-اسحاد ۋس-ساديكي ال-داۋاني. ول 1426 جىلى حوراسانداعى كازەرۋن (قازىرگى يراننىڭ باتىس جاعى) ۋالاياتىنا قاتىستى داۋاني قىستاعىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1502 جىلى شيراز قالاسىندا قايتىس بولعان. اكەسى ءماۋلانا سادەددين ءاسھاد ءدىندار، ءبىلىمدى، بەدەلدى بولعان. ونىڭ اتاتەگى مۇسىلمانداردىڭ ءبىرىنشى حاليفاسى ابۋباكىر سىدىقتىڭ بالاسى مۇحاممەد ابۋباكىر ۇلىنان تارايدى.
داۋاني ءبىلىمدى شيراز قالاسىندا العان. ول اسىرەسە، مەدرەسەدە فيكحپەن (مۇسىلمان پراۆوسى)، ياعني يۋريسپرۋدەنتسيامەن كوبىرەك شۇعىلدانادى. فيكح عىلىمىنا جەتىك بولىپ شىعۋى سەبەپتى پارسى ۋالاياتىنا باس قازى بولىپ تاعايىندالادى. كەيىن عىلىم جولىنا ءبىرجولا ءتۇسۋى سەبەپتى، قازىلىق قىزمەتىن توقتاتقان. شيرازداعى اتاقتى مەدرەسەلەردىڭ بىرىندە مۇدداريسشىلدىككە (پروفەسسورلىق) اۋىسىپ، ۇستازدىق جولىنا تۇسەدى.
وسى ەكى ارالىقتا شيراز قالاسىنىڭ ءامىرى ءجۇسىپ جاھانشاھ ۇلىنىڭ سارايىندا ءۋازىرى بولادى. ءداۋانيدىڭ كالام، حيكمەت، ءتاپسىر، حاديس، سوپىلىق، پوەزيا، ادەبيەت، استرونوميا، لوگيكا، گەومەتريا، بيولوگيا سالالارى بويىنشا جازعان ەڭبەكتەرى عالىمداردىڭ نازارىن اۋدارادى.
انگليانىڭ بريتانيا مۋزەيىنىڭ 1922 جىلى شىعارعان پارسى تىلىندەگى ەڭبەكتەردىڭ اسا كولەمدى بيبليوگرافياسىندا عۇلاماھي ءداۋانيدىڭ وننان استام ەڭبەكتەرىنىڭ اتى اتالادى. ال اتاقتى عالىم ءتابريزيدىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، عۇلاماھي داۋاني ارتىنا جۇزدەن استام ەڭبەك قالدىرعان. عۇلاما مۇراسىنىڭ اۋقىمىن يسلام جەمەنەي ءوز ەڭبەگىندە ناقتىلاپ كورسەتەدى: ء«داۋانيدىڭ پارسى، اراب تىلدەرىندەگى فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەرى، قاراپايىم، تۇسىنىكتى تىلمەن ءتۇرلى تاقىرىپتارعا جازعان شىعارمالارى ءوزى ءومىر سۇرگەن زامانىندا دا، ودان كەيىن دە مەكتەپ-مەدرەسەلەردە وقۋلىق رەتىندە پايدالانىپ كەلدى. زەرتتەۋشى ريزا پۋر جاۆاديدىڭ ايتۋىنشا: ءداۋانيدىڭ ءارتۇرلى تاقىرىپتارعا جازعان كىتاپتارىنىڭ سانى 106-عا جەتەدى. ونىڭ ىشىندە: فيلوسوفياعا – ون جەتى، كالامعا – ون ءتورت، سوپىلىققا – ون ءتورت، لوگيكاعا – ون ءۇش، تاپسىرگە – ون، مورال مەن ساياساتقا – سەگىز، فيكھقا جەتى كىتاپ جازعان. ءداۋانيدىڭ اقىندىعى، كوپتەگەن ولەڭ-جىر جازىپ قالدىرعانى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە».
عۇلاماھي داۋانيدىڭ ەڭ مول تاراعان ءارى كوپ تىلدەرگە اۋدارىلعان اتاقتى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى – «جالالي ەتيكاسى» (احلاكي جالالي). بۇل ەڭبەك پارسى تىلىندە جازىلعان، ءۇندىستاندا ليتوگرافيالىق ادىسپەن بىرنەشە رەت جارىق كورەدى. ەۋروپادا العاش رەت اعىلشىن تىلىندە 1839 جىلى ۆ.ف.تومپسوننىڭ اۋدارۋىمەن «مۇسىلمانداردىڭ پراكتيكالىق فيلوسوفياسى» دەگەن اتپەن باسىلعان. ال رەسەيدە بۇل ەڭبەك 1916 جىلدان باستاپ پايدا بولا باستاعان. سوندىقتان دا اباي داۋاني ەڭبەكتەرىن پارسى تىلىندەگى تۇپنۇسقادان وقىپ بىلگەن دەۋگە كەلەدى.
يسلام جەمەنەيدىڭ عۇلاماھي داۋاني تۋرالى ماقالاسىن وقىپ وتىرىپ، بىرنەشە عاسىر وتسە دە سول شىراقتىڭ ساۋلەسىن سەزىنىپ، اسقان قۇشتارلىقپەن عىلىمعا بوي ۇرعان اقىننىڭ جۇرەك تەبىرەنىسىن سەزىندىم.
سىزگە عىلىم كىم بەرەر،
جانباي جاتىپ سونسەڭىز.
دۇنيە دە ءوزى مال دا ءوزى،
عىلىمعا كوڭىل بولسەڭىز.
ەكى عۇلامانىڭ ءومىر جولى مەن ۇستانىمىن بايلانىستىرا زەرتتەپ بەرگەن يسلام جەمەنەي: «جالال ءداۋانيدىڭ دۇنيەتانىمىنداعى تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – ول سوپىلىققا قانشالىقتى ىڭكار بولعانىمەن، دۇنيەاۋي ومىردەن قول ۇزبەگەن» دەپ تۇجىرىمدايدى. جەمەنەي اعامىز تالداپ كورسەتكەندەي، داۋاني يسلام قاعيداتتارىنداعى «قاناعات، «ەركىندىك» جانە «اعايىن-تۋىستارعا يگىلىك جاساۋدىڭ» نەگىزدەرىن ەكونوميكالىق تۇرعىدان قاراستىرعانىن ايتادى. ابايدىڭ دا عىلىم-ءبىلىم، اعايىندار اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا قاتىستى ولەڭدەرىنىڭ ارقاۋىن ورتاعاسىرلىق ءداۋانيدىڭ ۇلگىسىندە الىپ، سونىڭ پايىمىمەن ۇندەستىرە كەلە، ءوزىنىڭ ولەڭىمەن دە، قارا سوزدەرى ارقىلى دا داۋانيمەن سىرلاسىپ، عالىمعا مۇڭىن ايتىپ جىرلاعانداي اسەر قالدىرادى. «التىن شىققان جەردى بەلدەن قاز» دەمەكشى يسلام جەمەنەي اعامىزعا داۋاني ەڭبەكتەرىن پارسىدان اۋدارىپ قازاق وقىرماندارىنا جەتكىزسە دەگەن تىلەگىمىز بار. «احلاكي جالالي» قازاقشا سويلەسە اباي مۇراسىنىڭ دا اجارى شىرايلانىپ، وقىرماندارىمىزعا بارلىق قىرىمەن جاقىنداي تۇسەر ەدى.
مەن بولامىن دەمەڭدەر،
اياقتى الشاڭ باسقانعا.
ەكى كوزىڭ الارىپ،
قۇر قارايسىڭ اسپانعا.
ءبىر عىلىمنان باسقانىڭ
ءبارى كەسەل اسقانعا.
ويتكەن ادام جولىعار
كەشىكپەي-اق، توسقانعا.
قالاي دەگەندە دە ابايدىڭ دۇنيەتانىمىمىزدا ايتارلىقتاي ءىز قالدىرىپ، دانالىقتىڭ دانەگىن اقىن كوكىرەگىندە كوركەيتە بىلگەن دجەلال-د-دين-مۋحاممەد بەن-اسحاد ۋس-ساديكي ال-داۋانيدىڭ مۇراسى ەكەنى داۋسىز. اسىرەسە، ابايدىڭ ءىلىم-عىلىم جونىندەگى وي-تولعامدارى داۋاني شىعارمالارىمەن ۇشتاسىپ، سول ۇلگىدە ەل-جۇرتىنا وسيەت ايتىپ، تۋرا جولدى مەڭزەي ءبىلدى.
امانگەلدى كەڭشىلىك ۇلى
بيىل ەسىرتكىگە قاتىسى بار 1 400 قۇقىق بۇزۋشى ۇستالدى
قوعام • كەشە
كولىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنەن بوساتىلدى
قازاقستان • كەشە
وڭتۇستىك كورەيا ەلشىسى قوستانايعا جۇمىس ساپارىمەن كەلدى
ەكونوميكا • كەشە
پەتروپاۆلدا جاس جىگىتتى كاماز قاعىپ كەتتى
ايماقتار • كەشە
اقمولا وبلىسىن دامىتۋعا 118 ملرد تەڭگە قاراستىرىلعان
ۇكىمەت • كەشە
تۇلكىباس اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ۇستالدى
ANTIKOR • كەشە
ەرلان قارين سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ جۇرتشىلىعىمەن كەزدەستى
ايماقتار • كەشە
تارازدا 84 ۇيىرمەسى بار وقۋشىلار سارايى اشىلدى
ايماقتار • كەشە
بالالاردىڭ ساۋىقتىرۋ ءىس-شارالارىنا 26،1 ملرد تەڭگەگە شارت جاسالدى
مەديتسينا • كەشە
بىرقاتار وڭىردە اۋا رايىنا بايلانىستى ەسكەرتۋ جاريالاندى
اۋا رايى • كەشە
پرەزيدەنت جوعارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستىڭ وتىرىسىنا قاتىستى
پرەزيدەنت • كەشە
قازاقستان-ارمەنيا ۇكىمەتارالىق كوميسسياسىنىڭ وتىرىسى وتەدى
قازاقستان • كەشە
الماتىدا «ءال-فارابي - يقبال» حالىقارالىق فورۋمى ءوتتى
رۋحانيات • كەشە
پرەزيدەنت مادەنيەت قايراتكەرى ايتجان توقتاعانعا العىس حات جولدادى
پرەزيدەنت • كەشە
ەلوردادا ۆەلوسيپەدشىلەر شەرۋى وتەدى
ەلوردا • كەشە
232 ماڭعىستاۋلىق كولىك جۇرگىزۋشى كۋالىگىنەن ايىرىلدى
ايماقتار • كەشە
قارجى • كەشە
قاسىم-جومارت توقاەۆ پولشا پرەزيدەنتىمەن سويلەستى
پرەزيدەنت • كەشە
دەمالىس كۇندەرى 33 گرادۋسقا دەيىن ىستىق بولادى
اۋا رايى • كەشە
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى تاعايىندالدى
تاعايىنداۋ • كەشە
اقتوبە وبلىسىندا جول اپاتىنان ەكى ادام قازا تاپتى
وقيعا • كەشە
رەفەرەندۋمعا لاتۆيالىق باقىلاۋشىلار كەلەدى
رەفەرەندۋم-2022 • كەشە
اۋىر اتلەتيكادان قازاقستان چەمپيوناتى باستالدى
سپورت • كەشە
ەلدەگى قىلمىس جاساعانداردىڭ 80 پايىزى جۇمىسسىزدار
قازاقستان • كەشە
قازاقستاندا ەلەكتروندى تەمەكىگە تىيىم سالىنۋى مۇمكىن
قوعام • كەشە
ارمەنيا العاشقى عارىش سپۋتنيگىن ۇشىردى
الەم • كەشە
شاردارادا بالىق اۋلاۋدان رەسپۋبليكالىق جارىس ءوتتى
ايماقتار • كەشە
دوسىن پىشاقتاعان قىلمىسكەرگە سوت ۇكىمى شىقتى
ايماقتار • كەشە
مۇناي تيەلگەن 17 ۆاگون وزەنگە قۇلادى
الەم • كەشە
ساياجايدان ەسىرتكى زەرتحاناسى تابىلدى
ايماقتار • كەشە
ۇقساس جاڭالىقتار