«بۇگىنگى پومەششيكتەر» «جاستاردىڭ جۇمىس ىستەگىلەرى كەلمەيدى» دەپ «جىلايدى»...

مىنبەرگە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ شىققان جاسى ۇلكەن، تاجىريبەسى مول، بەدەلى زور شارۋاشىلىق باسشىسى: «قازىر اۋىلدا مەحانيزاتور تابۋ پروبلەماعا اينالدى. زەينەت دەما­لىسىنا شىققانداردىڭ ورنىن باساتىن كادر ىزدەپ اۋرەمىز. جاستار تراك­تورعا جولاعىلارى كەلمەيدى. كوپ­شىلىگى وڭاي جۇمىس ىزدەپ، قالاعا قاشىپ جاتىر. اۋىلدا قالعاندارى سەلەڭ­دەپ بوس جۇرەدى. اتا-انالارىنىڭ زەينەت­اقى­سىنا تاماق اسىرايدى. بۇل قال­پى­مىزبەن اۋىل شارۋاشىلىعىن قالاي كوتەرەمىز؟ ۇكىمەت وسىنى نەگە ويلامايدى؟!» دەپ، قارا اسپاندى ءتوندىردى. وسى سارىنداعى اڭگىمەنى تاعى بىرنەشە «شتات­تاعى شەشەن» جالعاستىرىپ، «بالەن­شەكەڭ دۇرىس ايتادى، اۋىلداعى جاس­تار­دىڭ جۇمىس ىستەگىلەرى كەلمەيدى» دەپ جارىسا «جىلاپ» جاتتى. سودان سوڭ ءسوز كەزەگى تايىنشا اۋدانىنداعى كەيىن­گى كەزدە جاقسى جەتىستىكتەرىمەن اتى شى­عا باستاعان «ستەم» جاۋاپكەرشىلىگى شەك­تەۋلى سەرىكتەستىگىنىڭ ديرەكتورى سەرگەي زۆولسكيگە ءتيدى.

«مەن جاستار جۇمىس ىستەگىلەرى كەل­مەي­دى دەگەن پىكىر ايتقان ارىپتەس­تەرىم­مەن كەلىسە المايمىن. سىزدەر ءوز شارۋا­شىلىقتارىڭىزداعى مەحانيزاتورلارعا قانشا جالاقى تولەيتىندەرىڭىزدى نەگە ايتپايسىزدار؟ ارينە، ۋاقتىلى جەر جىرتۋ، تۇقىم سەبۋ، ەگىندى ارامشوپتەرگە قارسى وڭدەۋ، استىقتى جاۋىن-شاشىنعا ۇرىندىرماي جيناپ الۋ ءۇشىن جانتالاساتىن كۇردەلى جۇمىستى 30-45 مىڭ تەڭگەگە (ول كەزدە 200-300 اقش دوللارى – ك.م.) كىم ىستەگىسى كەلەدى؟! ال قازىرگىدەن بەس-التى ەسە كوپ جالاقى تولەسەڭىزدەر، ديقان بولامىن دەيتىن جاس جىگىتتەر تابىلاتىندىعىنا كەپىلدىك بەرەمىن. مىسالى، ءبىز ءوز شارۋاشىلىعىمىزدا ماسەلەنى وسىلاي شەشتىك. سوندىقتان بىزدە ەشقانداي كادر تاپشىلىعى جوق. جاستارىمىزدىڭ كوبى ەشقايدا كەتپەي، تۋىپ-وسكەن اۋىلدارىندا قالىپ، جەرمەن جۇمىس ىستەپ، تابىس تاۋىپ، وتباسى قۇرىپ، باقۋاتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر»، دەدى سەرگەي اداموۆيچ.

كەيىن كەزدەسىپ، سول جيىندى ەسكە تۇسىر­گەنىمىزدە ول: «بۇل اڭگىمەنىڭ ءسىز بىل­مەيتىن جالعاسى بار، – دەپ كۇلدى. – جي­نا­لىس اياقتالعان سوڭ «جاستار جۇمىس ىستە­گىسى كەلمەيدى» دەپ كەيىنگى ۇرپاققا كىنا تاققان قادىرمەندى اعامىز مەنى ءوزى ىزدەپ كەلىپ، كوزىن ەجىرەيتىپ: «بالاقاي، سەن ەندىگارى مەنىڭ ءسوزىمدى بەكەرگە شى­عارۋشى بولما! سەن مەنىڭ قاسىمدا كىم­سىڭ؟ ءتۇسىندىڭ بە؟» دەپ جەكىدى. مىنە، وسى­لاي قوعامداعى «اۋا رايىن» جاسايتىن، ياعني تەرىس پىكىر تۋعىزاتىن «كوكەمىز» بار...».

ول «كوكەنى» مەن جاقسى ءبىلۋشى ەدىم. كەيىنگى كەزدە كەۋدەسىنە «نان ءپىسىپ»: «مەن – بۇگىنگى پومەششيكپىن» دەپ، ماق­تانۋدى ۇناتاتىندىعىن بايقاعانمىن...

ارادا قىرۋار ۋاقىت ءوتىپ، ءساتى تۇس­كەن­دە وبلىس اكىمى قۇمار اقساقالوۆ­قا «اۋىلدىق جەرلەردە جالاقى نەگە تومەن؟ جاستاردىڭ اۋىلدا تۇراقتا­ماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى ەمەس پە؟» دەگەن ساۋال قويدىق. ول: «جالعىز ءبىزدىڭ وڭىردە عانا ەمەس، رەسپۋبليكا بويىنشا دا اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ورتاشا جالاقى دەڭگەيى تومەن بولىپ تۇر عوي. مۇنىڭ سەبەبى – ءبىزدىڭ، ياعني بارلىق دەڭ­گەيدەگى اكىمدەردىڭ قولىندا اۋىل شارۋاشىلىعى قۇرىلىمدارىنداعى جالاقىنى كوتەرۋگە ىقپال ەتەتىن زاڭدى تەتىك جوق. قولىمىزدان كەلەتىنى – شارۋاشىلىق باسشىلارىن جيناپ الىپ، وسى جونىندە ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋ عانا. مەنىڭشە، قولدانىستاعى زاڭناماعا تۇزەتۋ ەنگىزىپ، ەڭ تومەنگى جالاقى مول­شەرىن كوبەيتۋ قاجەت. ايتپەسە، مەملەكەتتەن ونداعان ميلليونداعان تەڭگە سۋبسيديا الىپ وتىرعان كەيبىر ءىرى شا­رۋاشىلىق باسشىلارىنىڭ وزدەرى دە جۇمىسكەرلەرگە 28 مىڭ تەڭگەدەن كەم ەمەس جالاقى تولەسەك بولدى دەگەن پىكىردى ۇستانادى. ارينە، سالىقتى كوپ تولەمەۋ ءۇشىن بۋحگالتەريا ارقىلى وسىنداي ماردىمسىز جالاقى مولشەرىن عانا كورسەتىپ، جۇمىسكەرلەرىنە قوسىمشا جالاقىنى كونۆەرتكە سالىپ بەرەتىن قۋلار دا تابىلادى. قالاي دەگەنمەن دە، ەلدەگى ەڭ تومەنگى جالاقى مولشەرىن قايتا قاراماي بولمايدى»، دەگەن ەدى.

ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن ەڭ تو­مەنگى جالاقى مولشەرى 2019 جىلدان باس­تاپ 1،5 ەسە ۇلعايتىلىپ، 42 500 تەڭگە بولىپ بەلگىلەندى. سونىڭ ناتي­جە­سىندە اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ورتاشا جالاقى دەڭگەيى دە ءبىرشاما ءوستى. الايدا ەلدەگى ينفلياتسيا توقتاماي، تاۋار باعاسى دا ۇدايى ءوسىپ وتىرعان قازىرگى كەزدە بۇل سومانىڭ دا قۇنى كەمىگەندىگى، ياعني جەتكىلىكسىز ەكەندىگى انىق. سول سەبەپتى جۋىردا پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ ءبىر توپ دەپۋتاتى ۇكىمەتكە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ، وندا بىلتىر ەڭ تومەنگى جالاقى مولشەرى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ەلدەرىنىڭ ىشىندە بەلارۋستە – 6،7 پايىزعا، رەسەيدە 5،5 پا­يىزعا وسكەندىگىن اتاپ كورسەتكەن. ۇكى­مەتتىڭ دەپۋتاتتارعا بەرگەن رەسمي جا­ۋابىندا جالاقىنىڭ تومەنگى مول­شەرىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ارنا­يى جول كارتاسى ازىرلەنەتىندىگى، بۇل ماسە­لە ەلدەگى ەكونوميكالىق جاعدايعا جانە مەم­لەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ ناقتى مۇم­كىن­دىك­تەرىنە قاراي قارالاتىندىعى ايتىلعان.

 دەگەنمەن، وتكەن جىلى ەلىمىزدەگى ورتاشا ايلىق جالاقى دەڭگەيى جەلتوقسان ايىندا 233 مىڭ تەڭگەدەن اسقانىن، ال اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا 147 مىڭ تەڭگەگە ارەڭ جەتكەندىگىن ەسكەرسەك، وسى كوكەيكەستى ماسەلە توڭىرەگىندە مىقتاپ ويلانۋ كەرەك سياقتى. ەڭ تومەن­گى جالاقى مولشەرىن ارتتىرۋ ءۇشىن ەل قازىناسىنىڭ مولايۋىن كۇتىپ، قول قۋسى­رىپ وتىرا بەرسەك، اۋىل ەڭبەك­كەر­­لەرىنىڭ ءال-اۋقاتى جاقىن ارادا جاق­سارا قويۋى ەكىتالاي. سوندىقتان دا حالىق­تى اسىراۋشى سالادا قالىپتاسقان كەم­شىن جاعدايدى جان-جاقتى زەرتتەپ، ونى جاقسارتۋدىڭ سونى تاسىلدەرى مەن ۇتىم­دى جولدارىن ويلاستىرعان ابزال.

ويتكەنى، قازىر اۋىلدارداعى ءارتۇرلى مەنشىك نىسانىنداعى شارۋاشىلىق­تاردىڭ باسشىلارىنىڭ ىشىندە وزدەرىن «بۇگىنگى پومەششيكتەرمىز» دەپ سانايتىندار از ەمەس. وندايلار «مەن – بايمىن، مەن – قۇدايمىن» دەگەندەي سىڭاي تانىتىپ، مەيماناسى تاسىپ، جۇرتقا مۇرنىن شۇيىرە قارايتىن، ءتىپتى بيۋدجەتىندەگى قارجىسى شامالى بولعاندىقتان، ءىرىلى-ۇساقتى ماسە­لە­لەردى شەشۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى كاسىپ­كەر­لەرگە جالىنىپ-جالپايىپ جۇ­رەتىن اۋىل اكىمى تۇگىل، قولدارىندا قىرۋار بيلىك بار اۋدان مەن وبلىس اكىم­دەرىنىڭ سوز­دەرىنە دە ونشا قۇلاق اسا قوي­ماي­تىن جاعدايعا جەتكەن. «بۇگىنگى پومە­ششيك­تەر» وندىرىلگەن ءونىمدى ساتۋدان تۇس­كەن تابىستىڭ قانشا ەكەندىگىن سەرىك­تەستىككە م ۇلىكتىك پايلارى مەن جەر ۇلەستەرىن بەرگەن تۇرعىندارعا جانە شارۋاشىلىقتىڭ ءار سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن جۇمىسكەرلەرگە جاريالاپ، ءادىل بولىسكە سالۋدى ۇمىتقالى قاشان؟! ەسەسىنە وزدەرى «ارىستاننىڭ ۇلەسىن» الىپ، تالايى دوللارلىق ميلليونەرگە اينالعان. وندايلار كۇزدە اۋىلداعى ءار وتباسىعا ءبىر-ەكى قاپ ۇن نەمەسە مال جەم­دەيتىن شامالى استىق بەرىپ، «جا­رىل­قاعان» كەيىپ تانىتادى. جىل قورى­تىندىسى بويىنشا جۇمىسكەرلەرگە – سىياقى، پاي مەن جەر ۇلەسى يەلەرىنە ديۆيدەند تولەيتىن شارۋاشىلىق باسشىلارى نەكەن-ساياق.

وسى ورايدا ەلىمىزدەگى دەموكراتيا­لاندىرۋ پروتسەسى بيلىككە عانا ەمەس، قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا، سونىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعى قۇرى­لىم­دارىنا دا قاتىستى بولۋعا تيىس­تىلىگىن ەستەن شىعارىپ العان سياقتىمىز. اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردەگى اكتسيونەرلىك قوعامدار مەن ءارتۇرلى سەرىكتەستىكتەردىڭ جارعىلارىندا جازىلعان تالاپتاردىڭ، جۇمىسكەرلەرمەن جاسالعان شارتتاردىڭ، ەڭبەك ۇجىمدارىمەن جانە كاسىپوداق ۇيىمدارىمەن جاسالعان كەلىسىمدەردىڭ ورىندالۋىنا جۇيەلى باقىلاۋ جاساپ وتىرعان كىم بار؟ پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ادىلەتتى قوعام قۇرۋ ماق­ساتىن العا قويىپ وتىرعان قازىرگى ۋاقىتتا پارلامەنت دەپۋتاتتارى مەن ۇكىمەت مۇشەلەرى التىن بەسىك – اۋىل­داعى وسىنداي وزەكتى ماسەلەلەرگە جەتە نازار اۋدارىپ، وڭىرلەردەگى اۋىل شارۋا­شىلىعى قۇرىلىمدارىنىڭ قولىندا بار­دا قونىشىنان باسىپ جۇرگەن باسشى­لارىنىڭ جۇگەنسىزدىكتەرىن تىيۋ، اۋىل ەڭبەككەرلەرىنە – لايىقتى جالاقى، تۇرعىندارعا جەر ۇلەستەرى مەن م ۇلىكتىك پايلارىنا سايكەس ءادىل ديۆيدەند تولەۋ ماسەلەلەرىن شەشۋگە باعىتتالعان پار­­مەندى شارالار مەن زاڭنامالىق وز­گەرىس­تەردى قاراستىرعانى ءجون ەمەس پە؟

جالپى، بىزدەگى كوپتەگەن كاسىپكەر­­دىڭ، سونىڭ ىشىندە «بۇگىنگى پومەششيك­تەردىڭ» دە جۇمىسكەرلەرگە ماردىمدى جالاقى تولەمەيتىندىگىنىڭ ءبىر سەبەبى – ولار­دىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى قازاق­ستاننان الدەقايدا تومەن ەلدەردەن جىل سايىن كۇنكورىس كوزىن ىزدەپ كەلەتىن ونداعان مىڭ، ال تاۋەلسىز ساراپ­شىلاردىڭ ايتۋىنشا، ءتىپتى جۇزدەگەن مىڭ ەڭبەك ميگرانتتارىن ارزانعا جالدايتىندىعىندا. ءوز ەلىندە ايىنا ءارى سالعاندا 100 اقش دوللارىنا تەڭ سوماداعى جالاقىنى ارەڭ تاباتىن ولار ءۇشىن ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەر ۇسىناتىن 200-250 دوللار مولشەرىندەگى تابىس – ايتارلىقتاي ناپاقا. دەمەك، ءوز ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋدى ويلاساق، شەتەلدەردەن اعىلىپ كەلىپ جاتقان ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ سانىن بارىنشا شەكتەۋدى جانە جۇمىس­سىز جۇرگەن ءوز ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىن، اسىرەسە، جاستارىمىزدى جۇمىسقا ورنا­لاستىرۋدىڭ ءتيىمدى تەتىكتەرىن ويلاستى­را­تىن كەز جەتكەن سياقتى. ويتكەنى، قازىر ەلىمىزدەگى جۇمىسسىزدار سانى 450 مىڭ­نان اسىپ وتىر.

راس، جاستارىمىزدىڭ ءبىر بولىگى جەر­گى­لىكتى كاسىپكەرلەر ۇسىناتىن جالا­قى­نى ازسىناتىندىعى بەلگىلى. بىراق ولاردى سول ءۇشىن «جاستار جۇ­مىس ىستەگىسى كەلمەيدى» دەپ سوگۋگە بولا ما؟ ويتكەنى، بۇگىندە ءبىر عانا وڭتۇس­تىك كورەيادا 10 مىڭنان استام قازاق­ستاندىق جاس جىگىتتەر مەن قىز-كەلىنشەكتەر زاڭسىز جولمەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەندىگى بەلگىلى. ولار «ازيا جولبارىسى» اتانعان، ەكونوميكاسى جوعارى دامىعان ەلدە جەرگىلىكتى تۇرعىندار ىستەگىسى كەلمەيتىن ەڭ قيىن قارا جۇمىستارعا جالدانىپ، اي سايىن ورتا ەسەپپەن 2 مىڭ دوللارداي جالاقى الادى. ارالارىندا تاۋلىگىنە 8 ساعات ەمەس، 12 ساعات جۇمىس ىستەپ، قوسىمشا 1 مىڭ دوللار تابىس تابۋدى ۇيعارعان جانكەش­تىلەر دە بار كورىنەدى. مىنە، وسىلايشا ءوز جاعدايىن عانا ەمەس، ەلدە قالدىرىپ كەتكەن وتباسىسىنىڭ قامىن دا ويلاپ جۇرگەن جاستارىمىزدى جۇمىس ىستەگىسى كەلمەيتىن جالقاۋ، ارامتاماق دەپ كىنالاۋعا بولادى ما؟!