تاريحي جىلنامالارعا، فولكلور مۇرالارىنا جۇگىنسەك، بورتە حانىم قوڭىرات تايپاسىنىڭ بەلگىلى دە بەدەلدى ادامى داي-شەشەننىڭ قىزى. شامامەن 1154-1230 جج. ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن. اتا-بابا جولىمەن قيات تايپاسىنىڭ باتىرى ەسۋكەيدىڭ ۇلى تەمۋچينگە اتاس­تىرىلادى. ەسۋكەي باتىر ەرتە قاي­تىس بولىپ، شىڭعىس اتاستىرىلعان قالىڭ­دىعىن ۋاقىتى كەلگەندە ۇزاتىپ اكەلەدى.

بورتە  حانىم شىڭعىس حان­نىڭ اتا­عى شىقپاي تۇرىپ-اق سە­نىمدى سەرىگىنە اي­نالعان. قيىن كەزەڭدەردە دە، العاش جاۋعا اتتانىپ، جەڭىسكە جەتكەندە دە قا­سىندا ءجۇرىپ، ۇلى قاعاننىڭ اينىماس سۇيىسپەنشىلىگىنە يە بولعان ارۋدىڭ تاع­دىر تالايى وڭاي بولا قويماعان.

بورتە تۋرالى تاريحي جازبالار كوپ ەمەس. اق جىبەكتەن كيىنىپ، شاشىنا التىن تيىن تاعىنىپ جۇرەتىن كوركىنە اقىلى ساي حانىم رەتىندە سيپاتتالاتىن تىم از دەرەك بار.  

تاريحشى زاردىحان قيناياتتىڭ جاز­عانىنا سۇيەنسەك، ءحى-ءحىى عاسىر­لاردا، موڭعول دالاسىندا تۇركى، موڭعول تايپا بىرلىكتەرى تىعىز بايلانىستا ءومىر ءسۇردى. ولاردىڭ سالت-ءداستۇرى، ءتىلى، مادەنيەتى ءبىر-بىر­لەرىنە ۇقساس كەلەدى. رۋ-تاي­پالار اراسىنداعى قۇدا ءتۇسۋ سالتى تايپالار ىنتىماقتاستىعىن نىعايتىپ، بەيبىت قاتار ءومىر سۇرۋگە ۇيتقى بولدى. مىنە، وسى سالتتى ۇستانعان  حاماگ تايپاسىنىڭ باتىرى ءارى كوسەمى ەسۋكەي باتىر ۇلى تەمۋچينگە (شىڭعىسقا) ناعاشى جۇرتى ولحۋنۋد تايپاسىنان قىز ايتتىرۋعا جول­عا شىعادى. بىراق اكەلى-بالالى ەكەۋى دىتتەگەن جەرگە جەتپەي، جول-جونە­كەي قوڭىرات تايپاسىنىڭ كوسەمى داي-شەشەنگە (دەي-شەشەن) جولىعىپ قالا­دى. (قينايات ز. جوشى حاننىڭ اتا-تەگى توڭى­رەگىندەگى اقيقات. // «شىڭجاڭ قوعام­­دىق عىلىمى» جۋرنالى. 2000 ج، № 1.)

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرە­سىن­دە» بۇل وقيعا بىلاي باياندالادى:

«61. ەسۇكەي باتىر تەمۇجىن توعىزعا كەلگەن كەزدە، ءۋالىن شەشە­سىنىڭ توركىنى ولقۇنوۋىت ەلىنەن، نا­عاشى جۇرتىنان قىز ىزدەيىن دەپ، ونى ەرتىپ بارادى. جولاي سەكسىر مەن شىكىركۋدىڭ اراسىندا وتىرعان قو­ڭى­رات­تىڭ دەي شەشەنىنە كەزى­گەدى.

62. دەي شەشەن ءبۇي دەيدى: «ەسۇ­كەي قۇدا، قايدا باراسىز؟» سوندا ەسۇكەي باتىر: «مەنىڭ ۇلىم­نىڭ ناعاشىسى – ولقۇنوۋىت ەلىنەن قىز سۇرا­ماق بولىپ بارا جاتىرمىن»، – دەيدى. دەي شەشەن: «مىنا ۇلىڭ­نىڭ كوزى وتتى، بەتى الماستى»، – ەكەن دەيدى.
63. «ەسۇكەي قۇدا، وتكەن تۇندە ءتۇس كوردىم. تۇسىمدە اي مەن كۇندى شەڭگەلدەپ ۇستاعان ءبىر اپپاق سۇڭقار قولىما قون­عان ەكەن... اي مەن كۇندى ءبىز كوزبەن كورۋ­شى ەدىك. ال، اي مەن كۇندى اق سۇڭقار شەڭگەل­دەپ اكەلىپ، مەنىڭ قولىما قونۋى نەتكەن عاجاپ! «قانداي جاقسىلىق كەزىگەر ەكەن» دەپ مەن باسقالارعا دا ايتقان ەدىم. ەسۋ­كەي قۇدا، بالاڭىزدى ەر­تىپ كەلگەنىڭىز مەنىڭ وسى ءتۇسىمنىڭ جو­رۋى بولعاي، قيات رۋى­نىڭ كيەسى ماعان ءتۇس بولىپ كورىنگەن بولار.
64. ءبىزدىڭ قوڭىرات ەجەلدەن

جيەنى سۇلۋ،

قىزى ءوڭدى ەل.

باسقانىڭ جەرىن جاۋلاماي،

بولدىرماي، ءسىرا، داۋ-داماي،

بيداي ءوڭدى قىزداردى،

بىلقىلداق كۇيمە مىنگىزىپ،

جەتەلەتىپ ءبىز ناردى،

جەلدىرتەكەپ جۇرگىزىپ،

جەلەگىن بۇركەي تۇرعىزىپ،

قۇتتى قوساق ەتكەنبىز...

قوڭىرات سىندى جۇرتىمىز،

قاشاننان دا سىيتىمىز،

قاتىن سۇسى بولاتىن،

قىزدىڭ مىسى بولاتىن

جيەننىڭ ءتۇسى بولاتىن،

سولاي سىنعا تولاتىن.

65. ەر ۇعۇلۇم،

ەلدى ارالاپ

اقىلدى قىزدىڭ

اجارىن بايقاعاي.

ەسۇكەي قۇدا، ۇيگە بارايىق. تيتىمدەي قىزىمدى دا كورىڭىز»، – دەپ دەي شەشەن ەسۋكەيدى ۇيىنە ەرتىپ بارادى.

66. دەي شەشەننىڭ قىزىن كورسە: بەتى اجارلى، كوزى وتتى ەكەن. ەسۋكەي باتىرعا ۇنايدى. قىزدىڭ ەسىمى – بورتە ەكەن. تەمۇ­جىننەن ءبىر جاس ۇلكەن، وندا ەكەن...» (موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى. اۋدارعان م.سۇل­تانيا ۇلى. الماتى: ونەر، 1998. 34-36 بب.). ەسۇكەي باتىر سول كەزدەگى سالت­­تى ساقتاپ، ۇلىن ۋاقىتشا بولا­شاق قۇداسىنىڭ ۇيىندە قال­دى­رىپ، ۇيىنە قايتادى. جولدا دۇش­پان­دارى بەرگەن ۋدان قايتىس بولادى...

«قۇپيا شەجىرەنىڭ» باياندا­ۋىندا، شىڭعىس ەسەيە كەلە بورتەنى الۋعا بار­عاندا دەي-شەشەن باتاسىن بەرىپ، قىزىن قوسادى. دەي- شەشەننىڭ بايبىشەسى، بورتەنىڭ اناسى سوتان بايبىشە جاس جۇباي­لارمەن بىرگە شىڭعىستىڭ ەلىنە كەلەدى. ەنەسى ەلىنە قايتقان سوڭ شىڭعىس بورتەنىڭ اقىل قوسۋىمەن، قاسى­نا جاناشىر تۋىس-دوستارىن ەرتىپ، سوتان اجەي كيتكە اكەلگەن قارا بۇلعىن ىشىكتى الىپ، اكەسى ەسۋكەيدىڭ دوسى بولعان كەرەيدىڭ وڭ (تۇعىرىل) حانىنا كەلەدى. ء«سىزدى اكەمدەي كورىپ، ەنەم اكەلگەن بۇلعىن ىشىكتى سىزگە اكەلىپ وتىرمىن» دەپ، تارتۋ ەتەدى. وڭ حان بولسا بار ىقىلاسىمەن:

قارا بۇلعىن ىشىگىڭ

قار بوپ تەككە كەتپەسىن،

توزعىنداعان ەلىڭدى

توپتاستىرىپ بەرەيىن،

بىتىراعان ەلىڭدى

بىرىكتىرىپ بەرەيىن،

اي دەيتىن بولسىن اجاسى،

قوي دەيتىن بولسىن قوجاسى، – دەپ ريزا بولادى. (موڭعولدىڭ قۇپيا شە­جىرەسى. اۋدارعان م.سۇل­تانيا­­ ۇلى. الما­تى: ونەر، 1998. 47-48-بب.)

شىڭعىس حان مەن بورتە حا­نىم­نىڭ باس قوسقان ۋاقىتى، تۇركىتانۋشى عالىم ل.گۋميلەۆ دەرەك­تەرىندە 1178-1179 جج. شاماسى. بۇل دەرەكتىڭ شىندىققا جاقىن ەكەنىن بەكىتە تۇسەتىن ساگان سەتسەننىڭ 1663 جىلى جازىلعان «قۇندى قازىنا» («ەردەنين توۆچ») اتتى تاريحي جىلناماسى. بۇل كىتاپتا شىڭعىستىڭ  ون جەتى جاسىن­دا ون سەگىز جاسار بورتەگە ۇيلەن­­گەنى ايتىلادى.

ز.قيناياتتىڭ تۇسىندىرۋىندە، بور­­تە جانە شىڭعىس حاننىڭ انا­سى ءولۋن ەكەۋى «ەجەن»  ء(ۇجىن) دەپ اتا­لادى.  «ەجەن» ء(ۇجىن)  ءسوزى  ياعني «حان انا»، «حاندى تۋعان انا» دەگەن ۇعىم بەرەدى. شىڭعىس اۋلەتى تاريحىن­دا «ەجەن» ء(«ۇجىن») اتانعان وسى ەكى انا عانا.

جازبا دەرەكتەردە جانە ەل جادىندا جاتتالعان اڭگىمەلەردە ەڭ كوپ ايتى­لاتىن وقيعا – بور­تە حانىم­نىڭ جاۋ قولى­نا ءتۇ­سۋى. راشيد-اد-ءديننىڭ «جاميع-ات-تاۋاريح» كىتابىندا، موڭعولدىڭ «قۇپيا شەجىرەسىندە» بورتە سۇلۋدى مەركىتتەردىڭ تۇتقىن ەتىپ الىپ كەتۋى تۋرالى ايتىلادى. وسى وقيعا، كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا، كەيىننەن شىڭعىس پەن جوشى ارا ­قاتىناسىنىڭ كۇردەلەنۋىنە اكەپ سوعادى. شىڭعىس حان تۇلعاسى ار­قاۋ بولعان كوركەم تۋىندىلاردا دا بۇل موتيۆكە ەرەكشە ءمان بەرىلەدى...

راشيد-اد-ءديننىڭ باياندا­ۋىندا، بورتە فۋدجين (حانىم) جوشىعا اياعى اۋىر كەزىندە مەركىت­تەر تۇتقيىلدان اۋىلدى شاۋىپ، تۇت­قىنداپ اكەتەدى. مەركىتتەر بور­تەنى بۇرىننان ارازدىقتا بولسا دا، ءدال سول كەزدە تاتۋلىقتا بولعان كەرەيدىڭ وڭ حانىنا  جىبەرەدى. شىڭعىستىڭ اكەسى ەسۋكەيمەن دوس بولعان وڭ حان بور­تە حانىمدى قۇرمەتتەپ، كەلىندەرىنىڭ قاتا­رىندا، كۇتىمدە ۇستايدى. بۇل تۋرالى بىلگەن سوڭ شىڭعىس وڭ حانعا جالايىر تايپاسىنان شىققان ءامىرى سابانى اتتاندىرادى. وڭ حان بورتەنى سابامەن بىرگە جولعا سالادى. وسى جولدىڭ ۇستىندە كەلە جاتقاندا بورتە بوسانىپ، دۇنيەگە ۇل بالانى اكەلەدى. جول ۇستىندە تۋعاندىقتان بالاعا جوشى ەسىمى بەرىلگەن ەكەن.

موڭعولدىڭ «قۇپيا شەجىرەسى­نىڭ» بايانىندا بۇل وقيعا ءسال باس­قاشا باياندالادى. بورتەنىڭ جاۋ تۇتقىنىنا ءتۇسۋ وقيعاسى شىڭ­عىستىڭ جاڭا ۇيلەنگەن كەزى دەلىنەدى. وق­شاۋ تۇرىپ جاتقان از ءۇي­لى اۋىلعا مەركىت تايپاسى تاراپى­نان شابۋىل جاسالىپ، جاڭا تۇسكەن جاس كەلىن شىڭعىستىڭ اكەسى ەسۋكەيدىڭ ەس­كى دۇشپاندارىنا تۇتقىن بولىپ كەتەدى. كەزىندە ەسۋ­كەي ءباھادۇر مەر­كىت چيلا­دۇدەن ءولۇن ءۇجىندى تار­تىپ اكەتكەن بو­لاتىن. شىڭعىس وسى ءولۇن ۇجىننەن تۋا­دى. سونىڭ قارىمتاسى رەتىندە مەر­كىت­تەر بور­تەنى ءچيلادۇدىڭ ءىنىسى چيلەگەر بالۋان­عا بەرەدى. شىڭعىس حان ايە­لىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن كەرەي حانى وڭنان (تۇعىرىل) كومەك سۇرايدى. سوندا وڭ حان باياعى سوزىندە تۇرىپ:

جەتەمىن مەن سوزىمە،

جەبەۋ كەلدى كەزىنە.

بۇكىل مەركىتتى بىت-شىت قىپ،

بورتە-ءۇجىندى

بەرگىزەيىن وزىڭە.

قالىڭ مەركىتتى قوپا قىپ

حانشا بورتەڭدى

قايتارايىن وزىڭە، –

دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. (موڭعول­د­ىڭ قۇپيا شەجىرەسى. اۋدارعان م.سۇلتانيا­ ۇلى. الماتى: ونەر، 1998. 52-بب.)

جامۇقا مەن وڭ حاننىڭ ەكى تۇمەن اسكەرى كۇش قوسىپ، شىڭعىس حاننىڭ ادامدارىمەن بىرىگىپ، مەركىتتەردى تاس-تالقان ەتىپ جەڭەدى. ءسويتىپ، بورتەنى قاي­تارىپ الادى. بورتە حانىمنىڭ تۇت­قىننان ازات بولىپ، شىڭعىسپەن قاۋى­شۋى «قۇپيا شەجىرەدە» وتە اسەرلى بايان­دالعان. سەلەڭگى وزەنىن بويلاپ، ءتۇن ىشىندە ۇركە قاشقان مەركىت اۋىلىنىڭ سوڭىنا تۇسكەن شىڭعىس قاش­قان ەلدىڭ ىشىنەن بورتەنى ىزدەپ، «بورتە! بورتە!» دەپ ايعايلاۋمەن بولادى. شىڭعىستى داۋىسىنان تانىعان بورتە كۇيمەدەن تۇسە جۇ­گىرىپ، شىڭعىستىڭ شىلبىرىنا ورالادى. «ايدىڭ جارىعىمەن تا­نى­عان تەمۇجىن ونى قۇشاقتاپ ايما­لايدى... بورتە-ءۇجىن مەركىت­تەردىڭ شەڭ­گەلىنەن شىعىپ، تەمۇ­جىنمەن وسى­لاي  كەزدەسكەن ەدى»،  دەپ سۋرەت­تەيدى «قۇپيا شەجىرە» (موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى. اۋدار­عان م.سۇل­تانيا­ ۇلى. الماتى: ونەر، 1998. 57- بب.).

كۇللى دۇنيەنى قاھارىمەن تى­تىرەت­كەن شىڭعىس حان دا ابزال انا­دان تۋعان، العان جارىن بارىنشا قادىر تۇتىپ، سۇيگەن جان. ونىڭ بور­تەنى قۇتقارۋ جولىنداعى ارەكەتى ارينە، اۋەلى نامىس، سودان سوڭ جاستاي قوسىلعان قوساعىنا دەگەن ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىگى دەسەك بولار.

بەلگىلى عالىم زەينوللا سانىك موڭ­­­عولدىڭ «قۇپيا شەجىرەسى» تۋ­را­­­لى زەرتتەۋىندە بىلاي دەپ جا­­زا­دى:

ءحىىى عاسىردىڭ باسىندا، تىشقان جىلىنىڭ كۇزىندە شىڭعىس حان مەركىتتىڭ توقتا بەگىن جەڭەدى. ۋباس مەركىتتىڭ زاڭ­گىسى دايىر ۇسۇن شىڭعىسپەن سوعىسۋدان باس تارتىپ، قىزى قۇلاندى قاعانعا بەرەدى. جىلدان اسا ۋاقىت قۇلان قا­تىندى قاسىنا ەرتىپ، جورىقتا جۇرگەن شىڭعىس ورداسىنا بەت تۇزەر الدىندا بورتەدەن رۇقسات سۇراۋ ءۇشىن سەرىگى مۇ­قاليدى جۇمسايدى. بۇل وقيعا «التىن شەجىرەدە» بىلاي باياندالادى:

«بوعدا يەمىز: «بورتە حانىم جاس كە­زىمدە جولىققان جارىم ەدى. ەندى بەتىن كورۋىم قيىن بولدى. ۇيىنە تۋرا كىر­سەم، ءجونى قالاي بولادى؟ ال­دىمەن ءجونىن بىلمەي، بارعان كەزدە، ونىڭ اشۋلانىپ بۇلقان-تالقان بولعانىن كورۋ ۇيات ءىس سەكىلدى. توعىز كەڭەسشىمنىڭ ءبىرى بارىپ، ءسوز ساپ كەلگەنى وڭدى بولار دەپ ويلاپ وتىرمىن»، – دەدى» (لۋۆسانزادان. ال­تىن شەجىرە. موڭعول تىلىنەن اۋد. ا.ماۋقارا ۇلى. الماتى: ونەر، 1998. 129-ب.). ۇلى قاعاننىڭ بۇل تاپسىرماسىن ورىنداۋ جالايىر مۇقاعا (مۇقالي) جۇكتەلەدى. «مۇ­قالي بورتە حانىمنىڭ الدىنا بارىپ، باس ءيدى. ول: «يەم ەسەن بە، سەن مۇندا نە ءۇشىن كەلدىڭ؟» – دەپ سۇرادى. مۇ­قالي ءبۇي دەدى: «حان يەم سىزگە ءامىرىمدى جەت­كىز دەپ مەنى جىبەردى. ايتقان ءامىرى مىناۋ:

ء«وزىم قۇرعان وكىمەتكە كونبەدىم،

وكتەم تۇرعان وكىمەتكە

بەرىل­مەدىم.

اقىل قوسقان بيلەرىمە سەنبەدىم،

اق وردانىڭ ساندىگىنە كەنەلدىم.

ارۋ قۇلان حانىممەن

تاعدىر قوسىپ كەلەمىن!»

سوندا بورتە حانىم:

«حان يەمنىڭ قۇدىرەتى بۇل –

قالىڭ موڭعولدىڭ ەركىندىگى.

بوعدا يەمنىڭ كەرەمەتى بۇل –

بار دۇنيەنىڭ ەسەندىگى.

كولدە جۇزگەن اققۋ-قاز بار،

كوڭىلىنىڭ قالاعانىن

حان يەم ءوزى تاڭداپ اۋلار.

بايتاق ەلدە

قىز-كەلىنشەك كوپ دەيدى،

قالاعانىن

حان يەم ءوزى تاڭداپ الار.

قامىس كولدىڭ

قاز بەن قۇسى كوپ دەيدى،

قانشاسىن اۋلاسا دا،

حان يەم ءوزى بىلەر!

...ارتىق بولسا، نەسى جامان؟

كەمدىك ەتسە، نەسى جاقسى.

قابات شاپان توڭدىرماس

قابات ارقان توزدىرماس!»، –

دەپ، ىقىلاسىن بەرىپتى. (لۋۆسان­زادان. ال­تىن شەجىرە. موڭعول تىلى­نەن اۋد. ا.ماۋ­قارا ۇلى. الماتى: ونەر، 1998. 130-ب.).

بورتەنىڭ ەرىن سىيلاپ، قادىرلەۋى، ارۋ اناعا ءتان اسقان اقىلى شىڭ­عىستىڭ ۇلى جورىقتارىنىڭ جەڭىس­پەن اياقتالۋىنا ىقپال ەتكەنى ءسوزسىز. اسىل انانىڭ التىن قۇر­ساعىنان وربىگەن ءتورت ۇلدىڭ دۇ­نيەنىڭ ءتورت تارا­بىنا بيلىك جۇر­گىزۋىنىڭ ءوزى بور­تە حانىمنىڭ تۇلعا­سىن اسقاقتاتا تۇس­پەي مە؟!

ەل جادىنداعى مۇڭلى اڭىز، دومبىرا شاناعىنان توگىلگەن زارلى كۇي، جىراۋ كومەيىنەن اقتارىلعان شەرلى تولعاۋ بولىپ بۇگىنگە جەتكەن جوشى حاننىڭ قازاسى  – ۇلى قاعان مەن بورتە-ءۇجىن ءۇشىن اۋىر سوققى ەدى. ۇلى قاعانعا ايبارىنان ءوزى ىشتەي سەسكەنەتىن جاۋجۇرەك، قاھارمان ۇلىنىڭ مەزگىلسىز اجال قۇشۋى وتە اۋىر بولدى. ايگىلى كەت­بۇقا جىراۋ­مەن جاۋاپتاسۋىندا:

تەڭىز باستان بىلعانسا،

تۇندىرار ۇلىم جوشى-ءدۇر،

تەرەك تۇپتەن جىعىلسا،

تۇرعىزار ۇلىم جوشى-ءدۇر، –

دەپ، ەرەكشە سەنىم ارتقان، ارقا تۇتقان ۇلىنىڭ قازاسىنان سوڭ قىرىق كۇن وتكەندە ءوزى دە دۇنيەدەن وتەدى... ودان بۇرىن، اياۋلى جارى بورتە-ۇجىنگە سۇيىك­تى پەرزەنتى، تۇلا بويى تۇڭعىشى جوشى­نىڭ قازاسىن تۋرا ەستىرتۋگە جۇرەگى داۋالاماي، كەڭەسشىسى ەليۋي چۋ تسايعا: «حان ۇلىم جوشى قىپشاق دالاسىنىڭ ءبىر ۇستىرتىندە، اتا-باباسىنىڭ جۇر­تىندا دۇنيەدەن ءوتىپتى. جوشى اتى زاتىنا ساي اللانىڭ امىرىمەن بىزگە جىبەرگەن قوناعى ەكەن، مىنە ول تاڭىرىنە قايتتى»، – دەگەن مازمۇندا ارنايى جارلىق جازدىرادى.

كۇللى الەمگە داڭقى جايىلعان، الىپ يمپەريانىڭ ايبارلى بيلەۋ­شىسى بولعان ۇلى قاعان شىڭ­عىس­تىڭ بۇل قارەكەتى كىمنىڭ بولماسىن جۇرەگىن شىم ەتكىزبەي قويماس.

سايىن دالانى اڭىزدىڭ سارىنى ال­ديلەپ كەلگەنىن، ءبىز، سان بۋىن ۇرپاق جاقسى بىلەمىز. سول اڭىز سارىنىن قۇلاعىمىزعا قۇيىپ، سانامىزعا ءسىڭىرىپ وستىك.  سونداي اڭىزداردىڭ ءبىرى – بورتە ءۇجىننىڭ شىڭعىس حانعا توقتاۋ سالۋى.  قازاق­تىڭ كۇي ونەرىن زەرتتەگەن كور­نەكتى ەنوگراف عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «قازاقتىڭ كۇي ونەرى» اتتى ەڭبەگىندە كەلتىرىلگەن اڭىز بىلاي دەيدى:

«قارالى حابار جەتكەن سوڭ، شىڭعىس حان ءوزىن-ءوزى ىشتەي قاجاپ، وكىنىشتىڭ ۋى­نا بەلشەسىنەن باتىپ، ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن دوڭ­بەك­شيدى. ەشبىر باسۋ سوزگە جۇبانباي، قاي­عى وزەگىن ورتەپ، قۇمىعا بەرەدى. سوندا شىڭ­عىس حاننىڭ بايبىشەسى، اقىلى كەمەل بورتە الدىمەن ەس جيىپ، بولعان ىسكە بەرىكتىك تانىتىپ، كۇيەۋىنە بىلاي دەگەن ەكەن:

– حان يەم، سەن قايعىرىپ جات­قاندا حالقىڭ عاۋ-عاۋ كوتەرىپ، بۇ­لىك شىعارعالى جاتىر!

– ە، مەنىڭ حالقىم ب ۇلىك شىعا­را­تىن­داي نە بولىپتى؟! –  دەيدى شىڭعىسحان.

– سەنىڭ حالقىڭدى ەكى داي ەتىپ، ەگەسكە تۇسىرگەن داۋ بار كورىنەدى، – دەپتى بورتە، – ونىڭ سەبەبى، ءبىر باي ءوزىنىڭ ىقىلاسى اۋىپ، كوڭىلى جاراسقان تامىرىنا ات باسىنداي التىن سىيلاعان ەكەن. ءساتى ءتۇ­سىپ، ورايى كەلگەندە قارىمتاسىن قاي­تارار دەپ ويلايدى باي. بىراق ارادا ءبىراز ۋاقىت وتسە دە، تامىرى قارىم­­تا قايتاراتىن شىراي تانىتپايدى. سوندا باي رەنجىپ، ءوز التىنىن قايتا سۇرايدى. تامىرى بەر­مەي، داۋ بولىپ، تورەلەتۋ ءۇشىن بيگە جۇ­­گىن­­سە، بيلەر دە ادىلدىك قىلماي، جار­­تىسى «بەرگەنىن قايتارسىن» دەيدى، جار­­­تىسى «قايتارماۋعا ءتيىستى» دەيدى. وسىمەن ەلدىڭ اراسى ەكى داي بولىپ تۇر.

مۇنى ەستىگەندە شىڭعىس حان رەنجىپ:

– اح، بۇلارى قالاي! بيلىك ءادىل بول­ماعان ەكەن. سىيدى الا بىلگەن كىسى، بەرە دە بىلسە كەرەك ەمەس پە! – دەپتى.

بورتەنىڭ دە كۇتكەنى وسى بولسا كەرەك:

– حان يەم، سابىر قىل! ءتاڭىرىم ساعان بالا بەرىپ ەدى، ونى ۋاقىتى جەتكەندە ءوزى الدى. قۇدىرەتتىڭ ىسىنە كونۋ كەرەك. ءتاڭىرى ساعان جوشىنى سىيلاپ ەدى، ەندى سول سىيىن مەرزىمى كەلگەندە سەن دە قينالماي قايتارا ءبىل! – دەگەن ەكەن.

شىڭعىس حان بورتە بايبىشەنىڭ وسى ءبىر باسۋ سوزىنەن كەيىن ەسىن جيىپ، ەڭسەسىن كوتەرەدى» (سەيدىم­بەك ا. قازاقتىڭ كۇي ونەرى. مونو­گرا­فيا. استانا: «كۇلتەگىن» باسپاسى، 2002.275-276-بب.).

اڭىز اناسى – شىندىق. سولاي بولار. سولاي بولماعاننىڭ وزىندە بورتەنىڭ كەزى كەلگەندە قاعانعا اقىل-كەڭەس بەرۋى، قولتىعىنان دە­مەۋى شىندىق. اقىل-پاراساتى كەمەل ارۋ انانىڭ ەرىنە سەنىمدى سەرىك بول­­عانىن بىزگە جەتكەن وسىنداي اڭىز سارىندارى دا ايعاقتاي تۇسسە كەرەك.

داۋىردەن داڭقىن وزدىرعان ۇلى تۇل­عاعا اقىل قوسار اياۋلى جار، ءجون ايتا الار اقىلشى بولعان بورتە حانىمنىڭ اتا جولىمەن جاستاي قوسىلعان قوساعىنىڭ عۇمىر بويعى سارقىلماس سۇيىسپەنشىلىگى مەن تاۋسىلماس مەيىر-ىقىلاسىنا بولە­نىپ وتكەنىنە ءبىز كەلتىرگەن دەرەكتەر كۋالىك ەتە السا كەرەك.

بورتە حانىمنىڭ اياۋلى بەينە­سى شىڭ­عىس حان تۋرالى ونەر تۋىن­دىلارى­نىڭ بارىندە دەرلىك ورىن الىپ، ەرەكشە بولمىسىمەن، اقىل-پاراساتىمەن كورىن­گەن. ۆ.ياننىڭ «شىڭعىس حان» رومانىندا جانە م.ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» ەپو­پەيا­سىندا، سونداي-اق ۇلى قا­­­عان تۋرالى كينولاردا بورتە حانىم­نىڭ وبرازىنا ەرەكشە ءمان بەرىل­گەن. جازۋشى ساۋىربەك باقبەرگەنوۆ «بورتە – شىڭعىس حاننىڭ جۇبايى» اتتى پوۆەسىندە بورتە حانىمنىڭ ەرەكشە سيپاتتى كوركەم بەينەسىن سومداعان. بي ونەرىنىڭ حاس شەبەرى شۇعىلا ساپارعاليقىزىنىڭ ورىن­داۋىنداعى «شىڭعىس حاننىڭ سۇيىك­تى جارى بورتەنىڭ ءبيى» حاس ارۋدىڭ اسىل بەينەسى مەن اسقاق رۋحىن تانىتادى.

دەي-شەشەننىڭ كورگەن تۇسىندە اي مەن كۇندى شەڭگەلدەپ ۇستاعان اپپاق سۇڭقار قولىنا قونسا، ول ءتۇستىڭ جورۋى وزىنە كۇيەۋ بالا ەتىپ قابىلداعان شىڭ­عىس حاننىڭ، ودان تۋعان ءتورت ۇل – ءتورت جيەنىنىڭ تورت­كۇل دۇنيەنى بيلەۋى بولدى. ال بورتە سۇلۋ شىڭعىس حاننىڭ باسىنا قونعان باق قۇسى ەدى... ول باعىن ۇلى قاعان ايالاي ءبىلدى...

جانات ايمۇحامبەت،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور