توتاليتارلىق ساياساتتان قيانات كورگەن تۇلعا
ح.ءابجانوۆ ماقالاسىندا «قايعىنىڭ ۇلكەنى – ءولىم, ال ءولىم ادىلەتسىزدىكپەن, زورلىقپەن كەلسە, ەش كىناسى جوق, جازىقسىز جاندار ۇرپاقتارى, تۋعان-تۋىستارى قۋدالانسا, قىلمىستىڭ اۋىرلىعى ارتا تۇسپەي مە», دەيدى. مەن سول قورلىقتى كوردىم. اكەم – قازاق كسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى كەزىندە ۇزاقباي جەلدىرباي ۇلى قۇلىمبەتوۆ 46 جاستا ۇستالىپ, 47 جاسىندا اتىلدى. انامىز قارلاگ-تا 8 جىل وتىردى. 20 جىل (1937-1958) بويى «حالىق جاۋىنىڭ قىزى» دەگەن «قارعىباۋ» موينىمىزدان مونشاق بوپ الىنبادى. الماتى, ىرعىز, مويناق (قاراقالپاقتا), اقسۋ, مارتوك (اقتوبە), تالدىقورعان, شۇبار, جاركەنت – قۋدالانىپ, كوشىپ جۇرگەن جەرلەرىمىز. 10 جىلدا جەتى جەردە وقىدىم. قاي جەردە جۇرسەك تە, تۇندە ەسىگىمىزدىڭ سىرتىندا تىڭ تىڭداپ جۇرگەندەردى بىلەمىز. ءتىلدى تىستەپ, دەرتىمىزدى ىشتە ساقتادىق. «حالىق جاۋىنىڭ قىزىنا» ۇيلەنگەنى ءۇشىن جەزدەلەرىم جازالاندى. ۇلكەن جەزدەم اقتورە اپامنان اجىراپ, باسقا ايەلگە ۇيلەنسە دە, ءبىزدى قيماي, ۋايىمعا بەرىلىپ, 28 جاسىندا ومىردەن وزدى. كابيرانىڭ كۇيەۋى جاعىفار اقسۋ اۋدانىندا اسكەري كوميسسار بولدى. اپاما ۇيلەنگەنى ءۇشىن ورنىنان الىنىپ, سەرگەلدەڭگە ءتۇستى. ىشىمدىك ءىشىپ, جىلاپ وتىراتىن. «قۇداي-اۋ, سەندەردى, بالالارىمدى قالاي تاستاپ كەتەمىن؟ جۇمىس ىزدەپ, ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە كوشەمىن, قىزمەت بەرەدى, كەيىن قۋدالانامىن. وتباسىمدى قالاي اسىرايمىن؟ مەن لەنينگرادتىڭ ساۋدا ينستيتۋتىن بىتىرگەن قازاقستانداعى جالعىز مامان ەمەسپىن بە؟» دەپ زىلدەي جۇدىرىعىمەن ماڭدايىن ۇرىپ-ۇرىپ, ءوزىن ءوزى ج ۇلىپ, ۇستىندەگى كيىمىن جىرتادى. مەنىڭ 13 جاستاعى كەزىم عوي. ءوزىن ولتىرە مە دەپ قورقىپ ءارى اياپ: «اعا, جىلاماڭىزشى, مامامنىڭ سوزىمەن ايتقاندا, يتشىلەپ كۇنىمىزدى كورەرمىز, بىزدەن كەتىڭىز, باقىتتى بولىڭىز» دەيمىن, بىراق جۇرەگىم قان جىلاپ تۇراتىن. جەزدەمنىڭ بويىنان ىشىمدىك ۋى تارقاعان سوڭ, جىلاعانىن, كۇيزەلىسىن ۇمىتىپ, ماڭدايىمىزدان ءسۇيىپ, اراقتىڭ سالدارى عوي, ۇمىتىڭدار, تۇرمەگە وتىرعىزىپ قويماسا, سەندەردى تاستاپ كەتپەيمىن دەپ ءجۇرىپ, ومىردەن وزدى...
«1958 جىلى سىبىردە اتىلدى, بىراق اقتالدى» دەگەن قاعاز كەلدى
ۇزاقباي ق ۇلىمبەتوۆتىڭ تۋعان اكەسى جەلدىرباي ىرعىز (اقتوبە وبلىسى) تۋماسى, ورتاشا شارۋا, بايعا جالدانىپ, ەل اراسىنا تۇيەمەن جۇك تاسىعان, ۇزاقبايدان باسقا قارابالا, جولمۇرات جانە دامەلى اتتى قىزى بولعان. ايەلى ولگەن سوڭ وزىنەن جاس كابي شەشەمىزگە ۇيلەنگەن. شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ۇيلەنۋگە شاماسى جەتپەي جۇرگەن, بىراق ازامات اتىنا كىر كەلتىرمەگەن قۇلىمبەتتى قولىنا الىپ, وتباسىنىڭ مۇشەسى ەتىپ, تورىنەن ورىن بەرگەن. كەيىن جەلدىربايدىڭ اۋرۋى اسقىنىپ, ءدام-تۇزى تاۋسىلعانىن بىلگەن سوڭ, اۋىل اقساقالدارىن, بالالارىن جيناپ: «كوزىم جۇمىلعان كۇننەن باستاپ, ءۇيدىڭ تىرەگى ق ۇلىمبەت ەكەنىن بىلىڭدەر. قىرقىمدى بەرگەن سوڭ كابيگە ۇيلەنەدى, بالالارىمنىڭ اكەسى سول بولادى», دەپتى. ق ۇلىمبەتتىڭ مەيىرىنە بولەنىپ وسكەن ۇزاقباي مەكتەپكە بارعاندا تەگىن ق ۇلىمبەت جەلدىرباي ۇلى دەپ جازدىرعان. قالعان بالالار, ولاردىڭ بالالارى ق ۇلىمبەت بولىپ كەتكەن. ۇزاقباي ق ۇلىمبەت اتىن التى الاشقا عانا ەمەس, بۇكىل وداققا تانىتتى. ال كەڭەستىك توتاليتارلىق قىلمىستىڭ ناتيجەسىندە ق ۇلىمبەتوۆ ۇزاقباي جەلدىرباي ۇلىنىڭ اتىن ەستىگەن حالىق جىلانشا جيىرىلىپ, بويلارى تۇرشىگىپ, شاشتارى تىك تۇرىپ, بەت-الپەتتەرى سۇرلانىپ: «ەلىن جاپونعا ساتقان جاۋ, ون ەسە اتىلسا دا از» دەگەن سوزبەن 20 جىل بويى اكەمىزدى دە, ءبىزدى دە, بىزبەن تاعدىرلاستاردى دا قورلادى, قارالادى. قالاي شىداعانبىز, جانىمىز دا, جۇرەگىمىز دە تەمىردەن مىقتى بولدى. اقىرى قيالىمىزداعى ادىلدىك جەڭدى. «1958 جىلى سىبىردە اتىلدى, بىراق اقتالدى» دەگەن ءبىر جاپىراق قاعاز جەتتى. سول ساتتەگى قۋانىشتى ايتىپ, جەتكىزە المايمىز. الماتىداعى تاتاركا كوشەسىنەن جالعا العان ءۇيىمىزدىڭ ىشىندە انام مەن اجەمنىڭ قۋانىشتان جىلاعان كوز جاسى كولگە اينالدى. ق ۇلىمبەتوۆتىڭ ۇستالار الدىنداعى ءبىر ايلىق جالاقىسى ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز سومدى الماعان ەكەن دەپ اكەپ بەردى. تۇرعان ۇيلەرىڭىز بۇزىلعان, ونى تالاپ ەتپەڭىز دەگەن دە قاعاز كەلدى. دۇنيە-م ۇلىك كەرەك ەمەس, اقتالدى جەتەدى دەدىك. سودان بەرى – 73 جىل. وسى ارالىقتا ق ۇلىمبەتوۆتىڭ 100, 125 جىلدىعى ورتاشا دارەجەدە اتالدى. قايشىلىقتى زامان قايراتكەرى دەلىندى. 2018 جىلى تاركىلەۋدەن امان قالعان بايانداماسى بار كىتاپشا تابىلىپ, كىتاپ بوپ شىقتى. ب.ساپارباەۆ اقتوبە قالاسىنان جاڭا مەكتەپتىڭ اتىن بەرگىزدى. اقتوبەدە, الماتىدا قىسقا كوشەسى بار.
ورتالىقتىڭ وكتەمدىگىنە قارسى تۇرعان قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى
ق ۇلىمبەتوۆتىڭ قوعامدىق-مەملەكەتتىك قىزمەتىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى – تالاس وماربەكوۆ «ۇزاقباي ق ۇلىمبەتوۆتى ت.رۇسقۇلوۆ, و.جاندوسوۆ, ن.نۇرماقوۆ سياقتى قايراتكەرلەردىڭ قاتارىنا قوسۋ كەرەك» دەسە, م.قويگەلديەۆ «وتكەن عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى قازاقستاننىڭ جەر بايلىعىن جاسىرىن بولىسكە سالعىسى كەلگەن ورتالىقتىڭ وكتەمدىگىنە قارسى تۇرعان قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى – ق ۇلىمبەتوۆ», دەيدى.
ق ۇلىمبەتوۆپەن تاعدىرلاس, قىزمەتتەس, ۇزەڭگىلەس بولعان س.سەيفۋللين, و.يساەۆ, ت.رىسقۇلوۆ, ت.جۇرگەنوۆ, و.جاندوسوۆ تاعى باسقا قايراتكەرلەر حالىققا كەڭىنەن تانىلدى. كىتاپتارى, دەرەكتى فيلمدەر جارىق كوردى. مۇسىندەرى ورناتىلىپ, مەكتەپ, ينستيتۋت پەن اۋىلدارعا ەسىمدەرى بەرىلدى. مەملەكەت باسشىلارىنىڭ بايانداماسىندا اتتارى اتالادى. ال ق ۇلىمبەتوۆكە كەلگەندە كەدەرگى كوپ. قازىرگى ۇرپاق ونىڭ ەسىمىن مۇلدە بىلمەيدى. 2018 جىلى نۇر-سۇلتان قالاسىنان كوشە بەرەردە سىزىلىپ قالدى. 2021 جىلى 28 قاڭتاردا ەلوردادا ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ جانە ونوماستيكالىق كوميسسيانىڭ جيىنىندا كوشە بەرۋ تۋرالى 15 تۇلعانىڭ اتى اتالدى. تالقىلاۋ كەزىندە كوميسسيا مۇشەلەرى «بەلگىسىز ادامدار مالىمەت جوق, بىلمەيمىز», دەپتى. ەندى قاسىم-جومارت توقاەۆ جازىقسىز جازالانعانداردى اقتاۋدى كۇن تارتىبىنە قويدى. مەملەكەت كوميسسياسى قۇرىلدى. باسشىسى قىرىمبەك ەلەۋ ۇلى كوشەرباەۆ جانە كوميسسيا مۇشەلەرى قۋعىندالعان ازاماتتاردى تۇگەل اقتايدى, كولەڭكەدە قالعان, ەڭبەگى ەلەنبەي جۇرگەن قۇلىمبەتوۆ سياقتىلارعا ءوز ورنىن بەرەدى دەگەن سەنىمدەمىز.
ۇزاقباي جەلدىرباي ۇلى 1891 جىلى 18 ناۋرىزدا تورعاي وبلىسىنىڭ ىرعىز ۋەزىندەگى امانكول بولىسىندا تۋدى. 1904 جىلى ءۇش جىلدىق اۋىل مەكتەبىن, ودان كەيىن ىرعىزداعى ورىس-قازاق ۋچيليششەسىن ءبىتىرىپ, اقتوبەدەگى ەكى جىلدىق پەداگوگتىك كۋرستى ءتامامدادى. 1912 جىلدان تورعاي, ىرعىز اۋىلدارىندا ورىس ءتىلى, ادەبيەتى, ماتەماتيكادان ساباق بەردى. اۋىل-اۋىلدا مەكتەپتەر ۇيىمداستىرىلدى. 1918 جىلدان باستاپ ساياسي ومىرگە ارالاستى. ىرعىز اۋدانىن باسقاردى. اقتوبە گۋبەرنياسىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى, 1923-25 جىلدارى اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولدى. ول كەزدە بۇل گۋبەرنياعا قازىرگى اقمولا, پاۆلودار, شىعىس قازاقستان وبلىستارى قارايتىن. وسى جىلدارى اقمولادا جۇمىسسىز كەدەي جاستارى ءۇشىن ارناۋلى گۋبەرنيالىق كۋرستار ۇيىمداستىرىلدى. پاناسىز بالالاردى ەسەپكە الۋ, ولاردى جۇمىسقا, وقۋعا ورنالاستىرۋ شۇعىل قولعا الىنىپ, بىرنەشە بالالار كوممۋناسى ۇيىمداستىرىلادى. ول جاڭا كەن ورىندارىن اشۋ, زاۆود-فابريكا سالۋ ىسىنە بەلسەنە ارالاستى. وسى ەڭبەگى ەلەنبەي قالعان جوق. ىسكەر, ادال, تياناقتى ازامات. 1926 جىلى قازاق اكسر حالىق شارۋاشىلىعى كەڭەسىنىڭ, جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولدى. حالىق كوميسسارلارى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورىنباسارى, سىرتقى-ىشكى ساۋدا حالىق كوميسسارى قىزمەتىن قوسا اتقاردى. 1930-1934 جىلدارى قاكسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى, 1935 جىلدان قازاق اسسر وا كوميتەتىنىڭ توراعاسى. 1924 جىلدان بۇكىل وداقتىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى. ق ۇلىمبەتوۆ قاي قىزمەتتە جۇرسە دە, ۇلتىنىڭ مۇددەسىن ايتقان, ۇلتى ءۇشىن قىزمەت ىستەگەنى ونىڭ باياندامالارىنداعى سوزىنەن كورىنەدى.
1934 جىلدارى التى وبلىستا ەكى جىلدىق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتار اشتىردى. ركفسر حالكومسوۆى جانىنداعى تۇركسىب قۇرىلىسىنا جاردەمدەسۋ كوميتەتىنىڭ باسشىسى ت.رىسقۇلوۆپەن بىرلەسە وتىرا تۇركسىب تەمىر جولىن سالۋشى قۇرىلىسشىلاردىڭ دەنى قازاق ەڭبەكشىلەرى بولۋىن ۇيىمداستىرىپ, تۇركسىب قۇرىلىسىن ۇلتتىق جۇمىس كادرلارىن ازىرلەۋ جانە تاربيەلەۋ مەكتەبىنە اينالدىردى. ءوندىرىس ورىندارىندا قازاق جۇمىسشىلارىنا ءۇي جالداپ, جالاقىسىنىڭ ۋاقىتىندا بەرىلۋىن, ازىق-ت ۇلىگىن قامتاماسىز ەتىپ, جۇمىستى جاقسى مەڭگەرگەن جاستاردى ىرىكتەپ, ەلۋ-الپىسىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن رەسەيدىڭ وندىرىستەرىنە جىبەرىپ وقىتىپ, كەلگەن سوڭ ءوندىرىستى وزدەرى باسقارسىن دەگەن.
ءادىل, باتىر, باتىل تۇلعا
ۇزاقباي ق ۇلىمبەتوۆ لاۋازىمدى قىزمەتىنەن ايىرىلىپ قالامىن دەپ قورىقپاعان. وعان مىنا ءسوزى دالەل: «قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق كىرىپتارلىعىن جويۋ ءۇشىن ونەركاسىپتى دامىتۋ كەرەك, ورتالىقتىڭ وندىرىسىمەن سالىستىرعاندا بىزدە 1,2 پايىز ءوندىرىس ورنى, مۇنىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ جەرىندە بولعانىمەن پايداسىن كەڭەستەر وداعى كورەتىن كاسىپورىندار بار. رەسەيدىڭ حالىق شارۋاشىلىعى كەڭەسىنىڭ مەكەمەلەرى قازاقستاندا پايدانىڭ ارتىنا ءتۇسىپ كەتەدى. ولاردىڭ سول پايدا كورىپ وتىرعان قازاقستان ونەر كاسىبىنىڭ كۇشەيۋىنە جانە توزعان ستانوكتاردى جاڭارتۋعا جاردەمدەس, تىلەكتەس بولۋى كەرەك قوي».
«دۇرىسىندا ءبىزدىڭ ورتالىقتان العانىمىزدان بەرگەنىمىز كوپ, شىنداپ كەلگەندە ءبىز ورتالىقتان الماۋعا دا, وعان بەرمەۋگە دە تۇرامىز. وعان ورتالىق تۇرا الار ما ەكەن؟ تۇرا المايتىن بولسا, بىزگە قارجى بەرسىن». («ەڭبەكشى قازاق», 1927 جىلى, 1 مامىر, № 92) ق ۇلىمبەتوۆتىڭ ءبىلىمىن, ىسكەرلىگىن, ءىستى جاقسى بىلەتىنىن جوعارى جاق تا مويىنداعان.
1925 جىلى قاڭتاردا وتكەن رقپ(ب)-نىڭ پلەنۋمى ريددەر, قارساقباي كەن ورىنىن دامىتۋعا 23 ميلليون قارجى ءبولدى. بۇل ءتۇستى مەتاللۋرگيا ونەركاسىبىنە بولىنگەن وداقتىق قارجىنىڭ جارتىسى بولاتىن. وسى جەردە قۇلىمبەتوۆتىڭ دالەلىنىڭ وتكىرلىگىنەن وسىنشاما قاراجاتتى بەرىپ وتىر. ركفسر حالىق شارۋاشىلىعى كەڭەسىنىڭ الدىنا جىتىقارا, اققارعا, بوزبيە التىن كەنىشىن قازاق اكسر-ىنە قايتارۋ ماسەلەسى قويىلدى, ناتيجەسىندە قايتارىلدى. اقتوبەدە فوسفور تىڭايتقىشتارىن وندىرەتىن حيميا كومبيناتى, بالقاش مىس بالقىتۋ, شىمكەنت قورعاسىن ءوندىرۋ زاۋىتتارىنىڭ قۇرىلىسى جەدەلدەتىلدى. قازاقستانداعى پايدالى قازبالاردىڭ جاڭا كوزدەرى انىقتالدى. ولاردىڭ قورى جونىندە رەسپۋبليكا ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى. ءسويتىپ رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكالىق بازاسى قۇرىلدى. رەسپۋبليكادا ءشوپتىڭ كۇيىپ, مال باسى كەمىگەنىن, استىق شىقپاي قالعان ەلدىڭ جاعدايىنىڭ اۋىرلىعىن ايتىپ 1931 جىلى 22 قازاندا كسرو حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆ.م.مولوتوۆقا حات جازدى. سالىقتى جانە ساقتاۋ تولەمىنىڭ مولشەرىن ازايتۋدى, مال باسىنىڭ 53 پايىزعا كەمىگەندىگىن, شارۋاشىلىق 12 پايىزعا, تۇرعىنداردىڭ 15 پايىزعا ازايعاندىعىن ناقتى كورسەتتى. 1932 جىلى جازعان ەكىنشى حاتىندا قازاقستانداعى مال باسىن كوبەيتۋدى, باتىس قىتايدان مال ساتىپ الۋ ءۇشىن زايسان, قارقارادا ساۋدا جارمەڭكەلەرىن اشا وتىرىپ, ءبىزدىڭ اۋماققا مال باعۋشىلاردى تارتۋعا بولادى دەگەندى كوتەرەدى. موڭعوليامەن بايلانىس جاساۋ كەرەگى ايتىلىپ, ماسكەۋدەگى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ قولداۋىمەن 1936 جىلى قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ۇ.ق ۇلىمبەتوۆ موڭعوليادان 8000 باس اسىل تۇقىمدى تۇيە الدىرتقان.
قازاقستاننىڭ العاشقى كارتاسىن جاساۋعا تىكەلەي ارالاستى
تەرى وڭدەۋ سياقتى ۇساق كاسىپشىلىكتى دامىتۋ – جوعارى يندۋسترياعا ءوتۋدىڭ جولى دەگەن باعىتتى ۇستانادى. قازاقستاندى اگرارلىق رەسپۋبليكادان ءوندىرىسى دامىعان يندۋستريالى ەلگە اينالدىرۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن ىزدەيدى, ناقتى ۇسىنىستار جاساعانى مەملەكەتتىك جيىندارداعى سوزدەرىندە تۇر. قىزىلوردادان استانانى الماتىعا كوشىرۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى دا بولدى. 1927 جىلى 3 ناۋرىزدا كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ وتىرىسىندا الماتى شەكاراسىن باتىسقا 11 000 دەسياتيناعا ۇلعايتۋ, ۇكىمەت ۇيلەرىن, قوناقۇي, تۇرعىن ءۇي, كىرپىش, نان, اعاش وڭدەۋ زاۋىتىن 300 كۆت, 3000 كۆت گيدروستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسىن, قۋاتى 2500 كۆت جەر استى كابەلدى جەلىلەرىن سالۋدى, ت.ب. شارالاردى جۇرگىزۋدى مىندەتتەدى, باقىلاۋدا ۇستاۋدى جيىننىڭ حاتتامالارىندا جازدى. تاشكەنتتەگى پەدينستيتۋتتى كوشىرۋ كەرەگى دە ايتىلىپ, 1928 جىلى ينستيتۋت الماتىعا كوشىرىلدى. قازاقستاننىڭ العاشقى كارتاسىن جاساۋعا تىكەلەي ارالاستى. ق ۇلىمبەتوۆ قازاق اكسر وا كوميتەتىنىڭ توراعاسى كەزىندە قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى وداقتىق رەسپۋبليكا مارتەبەسىن الدى. قازاق كسر-ءىنىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىن بەكىتتى. قازاق كسر ەلتاڭباسى تۋرالى قاۋلى شىقتى. «قارلاگ», «الجير» لاگەرىنە جەر بەرمەي, ولاردىڭ سۇراعان جەرىن كولحوزدارعا بەرىپ جىبەرۋ كەرەك دەپ, قاراعاندى باسشىلارىنا جازعان حاتى بار. بىراق توتاليتارلىق جۇيەدە ول ورىندالعان جوق.
ق ۇلىمبەتوۆ ەلدەگى اۋىر جاعدايدى حالىقتان جاسىرۋدى ءجون كورمەدى. سول ءۇشىن كۇرەستى. 1932 جىلى ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ماجىلىسىندە «… كوممۋنيستەر, اسىرەسە قازاقتار وسى بىلىقتاردىڭ ءبارىن كورە وتىرىپ نەگە ولكەلىك كوميتەتكە ايتپايدى؟ بىزدەر نەگە اۋىلداعى جاعدايدى اكتيۆتەردىڭ نازارىنا سالمايمىز؟» وراز يساەۆ ەكەۋى گولوششەكيننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ, وبلىستىق كوميتەت حاتشىلارىنىڭ كەيبىرەۋىنىڭ اۋىلداعى جاعدايدى بىلمەيتىندىگىن, بىلسە دە جاعدايدى تۇزەتۋگە شارا قولدانباي جۇرگەندەرىن ەسكەرتىپ ارنايى كەڭەس قۇرۋدى ۇسىنعان. پلەنۋمنىڭ ستەنوگراممالىق جازباسىندا گولوششەكيننىڭ: «سىزدەرگە نە كەرەك؟ ماعان نە ىستە دەيسىڭدەر؟ ءبىر عانا تالقىلاۋمەن بۇل ەلدىڭ ەجەلگى كوشپەلى تۇرمىس-سالتىن وزگەرتە الاسىڭدار ما؟» دەگەن ءسوزى بار. ەگەر وبلىستىق كوميتەتتەردىڭ حاتشىلارىن شاقىرمايتىن بولسا, ماسكەۋدەگى ورتالىق كوميتەتكە حابارلايتىنىن ەسكەرتەدى. امالسىزدان گولوششەكين جيىندى شاقىرتۋعا كەلىسىمىن بەرەدى, بىراق جيىنداعى قاۋلى ىسكە اسىرىلمادى.
«مەن ءوز ءرولىمدى اپپاراتتى «بۇلدىرۋشىلەر» قاتارىنا قوسپايمىن...»
ق ۇلىمبەتوۆتىڭ مىنا سوزىنە دە قۇلاق تۇرەيىك: «مەن ولكەلىك كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ف.گولوششەكيننىڭ رەسپۋبليكانىڭ مال شارۋاشىلىعىن باسقارۋدا ناقتىلى باسشىلىق جاساي الماۋىنا, ەگىنشىلىك اۋدانداردىڭ قولدانىستاعى ادىستەرىن ءجيى مال شارۋاشىلىعى سالاسىنا قولدانىسقا ەنگىزگەنىنە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قارسى شىقسام دا, ولكەلىك كوميتەتتىڭ بيۋرو مۇشەسى رەتىندە جىبەرىلگەن قاتەلىكتەرگە جاۋاپ بەرەمىن» (1933 جىل, شىلدە). بولماسا «مەن ءوز ءرولىمدى اپپاراتتى «بۇلدىرۋشىلەر» قاتارىنا قوسپايمىن» دەي كەلە, «...وسى كەمشىلىكتەر ءۇشىن ولكەلىك كوميتەتتىڭ بۇرىنعى باسشىلارى عانا ەمەس, بۇكىل قازاقستان پارتيا ۇيىمى كىنالى. بۇل كەمشىلىكتەردى الداعى ۋاقىتتا قايتالاماس ءۇشىن ايرىقشا اتاپ كورسەتۋىمىز كەرەك», دەيدى.
گولوششەكين بيلىكتەن كەتىپ, ورنىنا ل.ي.ميرزويان كەلىسىمەن, ق ۇلىمبەتوۆ قابىلداۋىندا بولىپ, «كوللەكتيۆتەندىرۋ» مەن تاركىلەۋدەن, اشارشىلىقتان كەيىن تۇرالاپ قالعان ۇلت مادەنيەتىن كوتەرۋ جونىندە ۇسىنىستار جاساعان. ول ءۇشىن سىرتتا جۇرگەن, بىلىكتى مامانداردى ەلگە شاقىرۋ كەرەكتىگىن جەتكىزدى. وزبەكستاندا جۇرگەن ت.ق.جۇرگەنوۆتى ەلگە شاقىرتىپ ۇلت مادەنيەتىن كوتەرۋدى تاپسىردى. جۇرگەنوۆ مۇنى ساناۋلى جىلداردا جولعا قويدى.
قولدان قىرعىن جاساعانداردىڭ اتىن اتاعان ق ۇلىمبەتوۆ ەدى
ۇزاقباي ق ۇلىمبەتوۆتىڭ بيلىك ساتىسىندا ءجۇرىپ جاساعان ەڭبەگىن ايتىپ تاۋىسا المايسىڭ. كرەملدە وتىرعاندار قازاقستاندىق بيلىككە «قۋىرشاق» مارتەبەسىن بەرسە دە, ق ۇلىمبەتوۆ, ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرى مۇمكىندىگىنشە ءوز ەلىنىڭ دامۋىنا قىزمەت جاسادى. اكادەميك م.قويگەلديەۆ ق ۇلىمبەتوۆ ۇزاقباي قازاقستاندا ەلىمىزدىڭ مۇددەسىن قورعاي بىلگەن جانە ساۋاتتى قورعاي بىلگەن تۇلعالاردىڭ قاتارىندا بولدى. سوندىقتان ۇ.ق ۇلىمبەتوۆتى قازاقستانداعى «كونتررەۆوليۋتسيالىق» توپتىڭ باسشىسى دەۋى تەكتەن تەك ەمەس. گولوششەكين گەنوتسيدى – قازاقستاندا ۇيىمداستىرىلعان 31-33 جىلدارداعى اشارشىلىق قىرعىنى. سوندا وعان كىم كىنالى دەگەندە ق ۇلىمبەتوۆ سويلەگەن سوزىندە كىنالىلەردىڭ اتتارىن اتاپ جانە قىرعىنعا ماسكەۋدىڭ دە قازاقستانداعى باسقارۋشى توپتىڭ دا قاتەلىگى بار, بيۋرو مۇشەسى بولعاندىقتان مەن دە جاۋاپ بەرەمىن دەگەن بولاتىن. ق ۇلىمبەتوۆتەردەن قۇتىلۋ كەرەك بولدى. جالعان جالامەن ون سەگىز قايراتكەرمەن قوسىپ, 1938 جىلى 28 ناۋرىزدا ق ۇلىمبەتوۆتى «حالىق جاۋى» دەپ اتتى. الماتى قالاسى. قازىرگى دزەرجينسكي كوشەسى, 108-ۇيدە, بۇرىنعى نكۆد تۇرمەسى, قازىرگى كگب كەڭسەسى. ولاردى حالقىمىز «وققا ۇشقان» 19 ناركوم دەپ اتاعان. سۇيەكتەرى قاپشىققا سالىنىپ, الماتى وبلىسى, ىلە اۋدانى, بورالداي سايىنا جەرگىلىكتى حالىق وسىعان بايلانىستى «قاندىساي» اتاپ كەتكەن جەرگە اپارىپ كومدى.
ون توعىزدىڭ ۇرپاقتارى 1988-1991 جىلدارى ارالىعىندا وسى جەرگە ەسكەرتكىش قويۋدى تالاپ ەتتى, وكىنىشكە قاراي قويىلعان ەسكەرتكىش باسقا بولدى. سوندىقتان زۇلمات زامانىن اشكەرەلەپ تۇراتىن, ۇرپاق ەسىندە ماڭگى جۇرەتىندەي ەتىپ, 19 ناركومعا ەسكەرتكىش قويسا, ءولى دە, ءتىرى دە ريزا بولار ەدى.
ەكىنشى, ۇزاقباي ق ۇلىمبەتوۆتىڭ الماتىنىڭ ەل استاناسى بولۋىنا, ونىڭ رۋحاني-مادەني, ساياسي ورىن بولىپ قالىپتاسۋىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى زور. وسىعان بايلانىستى الماتىعا ق ۇلىمبەتوۆتىڭ ەسكەرتكىشى قويىلسا دەيمىز. الماتىداعى قازاق-بريتان تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ الدىنداعى اللەيادا (قازبەك بي مەن ايتەكە بي كوشەسىنىڭ اراسىندا) توعىز تۇلعاعا ەسكەرتكىش قويىلعان. (بۇلاردىڭ ءبارى دە ق ۇلىمبەتوۆتىڭ قاراماعىندا ىستەگەندەر). قاتارىندا ۆ.كۋيبىشەۆ, م.فرۋنزە, ز.فۋرمانوۆ, ت.ب. مۇسىندەرى تۇر. سول جەردە ەڭبەگى سىڭگەن ق ۇلىمبەتوۆتىڭ ءمۇسىنى تۇرۋى كەرەك. بيلىكتە وتىرعان ەل ازاماتتارى مۇنى كوپ كەشىكتىرمەي قولعا الادى دەپ سەنەمىز.
ورىنشا قارابالينا-قازىباەۆا,
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
الماتى
