جاس «بيودۆوچەرلەرمەن» (قۇس­تار­دى باقىلاۋشى) بىرگە وب­لىس­تىق تا­بيعي رەسۋرس­تار جانە تابيعات پايدالانۋدى رەتتەۋ باس­قارماسىنىڭ، ماڭ­عىس­تاۋ وبلى­سى بويىنشا ەكولوگيا دە­پار­تا­مەنتىنىڭ، ءۇستىرت مەم­لە­­كەتتىك تا­بيعي قورىعىنىڭ، «تا­بي­­عي ورتا» باتىس قازاقستان ۇەۇ وڭىر­لىك اس­سوتسياتسياسى مەن «Ecojer» قازاقستاندىق ەكولو­گيا­لىق اي­ماق­تىق باستامالار قاۋىم­داس­تى­عى وڭىرلىك كەڭەسىنىڭ وكىل­دەرى اتسا­لىستى.

ءىس-شارانى ۇيىمداستىرۋشى ورتا­لىق ازيا رامسار وڭىرلىك باستاماسى (وا-ءروب) ۇيلەستىرۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، «قاراكول ساقشىلارى» ەرىك­تىلەر ەكوپاترۋل جاساعىنىڭ جە­تەكشىسى ادىلبەك قوزىباقوۆتىڭ اي­تۋىن­شا، بيىل وسى اكتسيا ەڭ الدىمەن سۋدا جۇزەتىن قۇستاردىڭ تىرشىلىك ەتۋ ورنى رەتىندە حالىقارالىق ماڭىزى بار سۋلى-باتپاقتى القاپتار تۋرالى كونۆەنتسيانىڭ (رامسار كونۆەنتسياسى) 50 جىلدىعى قارساڭىندا وتكىزىلدى.

– قاراكول كولىندە جىلدىڭ ءار­تۇر­لى مەزگىلىندە سۋدا جۇزە­تىن جانە سۋ ماڭايى قۇستارىنىڭ 175-كە دە­يىن ءتۇرى مەكەندەيدى. ونىڭ ىشىن­دە 20-دان استامى قا­زاقستاننىڭ «قى­زىل كىتا­بىنا» ەنگىزىلگەن. بۇلار – سۇڭ­قىل­داق اققۋ مەن كىشى اققۋ، بۇيرا جانە قىزعىلت بىرقازان، سارى، مىسىر جانە كىشى اققۇتان، قوقيقاز، جال­باعاي، قارا­­باي، اقباس ۇيرەك، اققۇيرىقتى سۋ­­بۇركىت جانە تاعى باسقالار، – دەيدى ءا.قوزىباقوۆ.

سونىمەن قاتار ول «قاراكول ساق­شىلارى» ەرىكتىلەرىنىڭ قازىرگى تاڭ­دا قانداي ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن جۇمىس­تانىپ جۇرگەندەرىنە توقتالدى.

– سۋلى-باتپاقتى القاپتى سا­ني­تار­لىق تازارتۋدان، قۇستار سا­ناعىن وتكىزۋدەن جانە حالىققا ءتۇسىندىرۋ جۇ­­مىستارىنان باسقا، ءبىز باقىلاۋ مۇ­نا­رالارىن ورناتىپ، ەكولوگيا­لىق سوق­پاقتار سالىپ، «قاراكول كولى» ەكو­لو­گيالىق-اعارتۋ ورتالىعىنىڭ تۇ­­­­­­­­جىرىمداماسىن جاساۋعا باس­تا­ما­شىلىق بىلدىرۋدەمىز. قا­را­­كول كولىن ەكولوگيالىق تۋريزم نىسانى رەتىندە تۇراقتى پاي­دالانباعاندىقتان، ءۇستىرت قورى­عىنىڭ ينسپەكتورلارىنا كول جاعا­لاۋىنىڭ وندىرىستىك جانە تۇر­­مىستىق قالدىقتارمەن لاس­تانۋىن، بالىق پەن قۇستىڭ براكو­نەرلىك اۋلا­نۋىنىڭ الدىن الۋ قيىنعا ءتۇسىپ تۇر. ۇيىمداسقان تۋريزم، ونىڭ ىشىن­دە وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەردىڭ قارا­كولگە وقۋ جانە زەرتتەۋ ماقساتتارى­مەن كە­لىپ تۇرۋى «جابايى» تۋريستەر مەن برا­كونەرلەردى ۇركىتەتىنى انىق، – دەدى وا-ءروب ۇيلەستىرۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى.

سونىمەن، قاراقيا-قاراكول مەم­لە­كەتتىك زوولوگيالىق قاۋ­مالىنىڭ بو­­لىگى قاراكول كولىندە جۇرگىزىلگەن 55-ءنشى IWC ساناعى مىناداي ناتيجە بەردى: سىبىرلاق اققۋ – 5 500 داراق، ايدارلى قارا الا ۇيرەك – 3 500، قاسقالداق – 2 مىڭ، ءتۇرى بەلگىسىز ۇيرەكتەر – 4 مىڭ، بوز شاعالا – 200، وگىز شاعالا – 18 داراق.

اقتاۋ قالاسىنداعى حيميا-بيو­لوگيالىق باعىتتاعى نازار­باەۆ زيات­كەرلىك مەكتەبىنىڭ حيميا ءپانى مۇعالى­مى، قبسا «جاسىل الەم» اقتاۋ كلۋبى­نىڭ جەتەك­شى­سى باقىتگۇل جاقسىلىقو­ۆا بۇل جولى قاراكولدە بىردە-ءبىر قو­قي­قاز كەز­دەسپەگەنىن جەتكىزدى. ونىڭ پىكىرىنشە، سوڭعى كەزدە قوقي­­قاز­داردى ۇشقىشسىز ۇشاتىن اپ­پاراتپەن ءتۇسى­رۋ جيىلەپ كەتكەنى­نە باي­لانىستى سە­زىمتال قۇستار كۆاد­روكوپتەرشىلەر تەز تاۋىپ الا­­تىن جەرلەردەن اۋلاق كەتۋگە ءماج­­بۇر بولدى.

– قاراكول كولى – اقتاۋ قالاسى مەن ماڭىنداعى ەلدى مەكەندەر ء­ۇشىن جىلۋ جانە ەلەكتر قۋاتىن بە­رىپ، تەڭىز سۋىن تۇششىتىپ وتىر­عان «ماەك-قازاتومونەركا­سىپ» جشس ءون­دىرىستىڭ تابيعاتقا وڭ اسەر تيگى­زۋدىڭ بىرەگەي ۇلگىسى بولىپ وتىر. قۇستاردىڭ قىسقى سا­ناقتارىنا ءبىز 2016 جىلدان بەرى جىل سايىن قاتىسىپ ءجۇرمىز. بۇنى وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن كاسىبي باعدار رەتىندە دە قاراستىرۋعا بولادى. سەبەبى وڭىرىمىز­دە ورني­تولوگتەر، زوولوگتەر جانە  بيو­­لوگ ماماندارى تاپشى، – دەدى ب.جاق­سى­لىقوۆا.

جاس «قاراكول ساقشىلارى» قىس­­تىڭ ادەتتەگىدەي ەمەس، جىلى جا­نە اشىق كۇنى قاراكولدىڭ قۇس­­تارىن ساناۋ وزدەرى ءۇشىن وڭ اسە­­رىن تيگىزگەنىن ايتتى. سۋلى-بات­­پاقتى القاپتى ساقتاپ قالۋ جانە قاراكول كولىنىڭ قۇستارىنا قولايلى جاعداي جاساۋ ولار ءۇشىن وڭاي ەمەس بولسا دا ابىرويلى ميسسيا ەكەنىن جەتكىزىپ، تۋعان جەردىڭ تابيعاتى ءۇشىن ماقتانىش سەزىمىن وياتاتىنىن جەتكىزدى.

سونىمەن، قوقيقازدار قايدا كەتتى؟ تابيعات اياسىندا دەمالۋدى قۇس اتىپ، جاعالاۋعا قالدىقتار قالدىرىپ، اپپاراتتارمەن قۇس­تاردى سۋرەتكە، ۆيدەوعا ءتۇسىرۋ سە­­كىلدى جەڭىل كوڭىل كوتەرۋ­مەن شاتاس­تىراتىنداردىڭ كەسىرى ءتيىپ، جى­لى ورنىن سۋىتۋعا ءماجبۇر بول­دى ما؟

ماڭعىستاۋ وبلىسى