اۋىلدىڭ مۇڭى – مالدىڭ ءورىسى (پرەزيدەنتتىڭ بوس جاتقان جايىلىمدىق جەرلەردى قايتارۋ جونىندەگى تاپسىرماسى اسا وزەكتى)

قازاقتىڭ كەڭ-بايتاق دالاسىندا مال جاياتىن جەر جوق دەگەنگە سەنەسىز بە؟ البەتتە، بۇل سوزگە ەشكىم يلانا قويماس. بىراق شىنايى جاعداي ءسىز بەن ءبىز ويلاعاننان مۇلدەم باسقاشا. قازاق­ستاندا جايىلىمدىق جەر جەتىسپەيدى جانە بۇل بۇگىندە مەملەكەتتىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر.

«بۇل جەرلەر، ەڭ الدىمەن اۋىل تۇر­عىندارىنا قولجەتىمدى بولۋى كەرەك. جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر جۇمىستى دۇرىس ۇيىمداستىرماي وتىر. سونىڭ سالدارىنان اۋىل تۇرعىندارى مال جاياتىن جايىلىم تاپپاي قينالۋدا. اسىرەسە الماتى، تۇركىستان وبلىستارىنان ارىز-شاعىمدار كوپ تۇسۋدە. جايىلىمداردىڭ 99 پايىزى شارۋا قوجالىقتارىنىڭ يەلىگىندە. الايدا ونىڭ 36 پايىزىندا عانا مال جايىلادى. قالعان 46 ملن گەكتار جايىلىمدىق جەر بوس جاتىر»، دەگەن قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇكىمەتكە باس پروكۋراتۋرامەن بىرلەسىپ، وسى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن يگەرىلمەي جاتقان جايىلىمداردى قايتارىپ الۋدى تاپسىردى.

جايىلىم جايىن ەل گازەتى «Egemen Qazaqstan» دا ءجيى جازىپ، ۇنەمى نازاردا ۇستاپ كەلەدى. ماسەلەن، 2020 جىلى جايىلىم ماسەلەسىنە قاتىستى بىرنەشە ساراپتامالىق ماقالا جاريالاندى. باسىلىمنىڭ 18 قىركۇيەكتەگى سانىندا جامبىل وبلىسىنداعى جاعداي ماقالاعا ارقاۋ بولسا («جايىلىمدىق جەرگە ءزارۋ»، اۆتورى – حاميت ەسامان)، 27 مامىرداعى نومىردە اقمولا وبلى­سىنداعى احۋال كەڭىنەن قامتىلدى («جەر كوپ، جايىلىم جوق»، اۆتورى – بايقال ءبايادىل). تۇركىستان وبلىسىنداعى تۇيىتكىلدى ماسەلە دە نازاردان تىس قالعان جوق («جەر وسپەيدى...»، 17 شىلدە، اۆتورى – عالىمجان ەلشىباي). باس باسىلىم جايىلىمعا قاتىستى ماسەلەنى الداعى ۋاقىتتا دا قاۋزاي بەرمەك.

اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى جەر رەسۋرستارىن باسقارۋ كوميتەتى جەردى پايدالانۋدى مونيتورينگىلەۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى ايدوس ابدراح­مانوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا اينالىمداعى شارۋا قوجالىقتارى مەن اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردىڭ كولەمى 75،6 ملن گەكتارعا تەڭ. ەلدى مەكەندەرگە تيەسىلى جەرلەردىڭ كولەمى – 20،8 ملن گەكتار. سونداي-اق جەر قورىندا 71،9 ملن گەكتار اۋماق بار.

– كولەمى جاعىنان ەڭ ۇلكەن جايى­لىمدىق جەرلەر اقتوبە، قاراعاندى جانە الماتى وبلىستارىنا تيەسىلى. ءدال قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستانداعى جايىلىمدىق جەرلەردىڭ 29 ملن گەكتارى نەمەسە جالپى جايىلىمنىڭ 38 پايىزى پايدالانىلىپ وتىر. جايىلىم ماسەلەسى شىنىندا داالماتى جانە تۇركىستان وبلىستارىندا وتكىر تۇر، – دەدى ايدوس ابدراحمانوۆ.

بەلگىلى بولعانداي، جايىلىمنىڭ كوپ بولىگى شارۋا قوجالىقتارىنا تيەسىلى. بۇل رەتتە بەرىلگەن جەر ەكى جىل كولەمىندە يگەرىلمەسە، سوت شەشىمىمەن مەملەكەتكە قايتارىلاتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. بىل­تىر ءدال وسىنداي 2،6 ملن گەكتار جەر مەملەكەت مەنشىگىنە ءوتتى. كورسەتكىش 2019 جىلمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا جوعارى. 2019 جىلى 1،1 ملن گەكتار جەر قايتارىلىپ الىنعان بولاتىن.

«شوپان اتا» قازاقستان قوي وسىرۋ­شىلەر قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى الماسبەك سادىرباەۆتىڭ ايتۋىنشا، اۋىلدا مال ۇستايتىن اعايىننىڭ باس اۋرۋىنا اينالعان ەكى ماسەلە بار. ءبىرى – اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن نەسيە­لەندىرۋ، ەكىنشىسى – جايىلىم «جىرى».

– نەسيەگە مال الايىن دەسەڭ، جەر جوق، ال جەر الايىن دەسەڭ، مال جوق. ياعني، مال باسىن كوبەيتۋ ءۇشىن نەسيە الايىن دەپ ءتيىستى مەكەمەگە جۇگىنسەڭىز، «جەرىڭ بار ما؟» دەپ سۇرايدى. ال اكىمدىككە جەر سۇراپ بارساڭ، «مالىڭ بار ما؟» دەپ بەتىڭە قارايدى. پارادوكس! – دەيدى الماسبەك سادىرباەۆ.

ونىڭ پىكىرىنشە، ەلدەگى جايىلىم ماسەلەسىن شەشەتىن ءبىر عانا جول بار. ول – سالانى تسيفرلاندىرۋ.

– پرەزيدەنتتىڭ جىل سوڭىنا دەيىن يگەرىلمەي جاتقان جەرلەردى قايتارىپ الۋ تۋرالى باستاماسىن تولىق قولدايمىز جانە ساراپشى رەتىندە ءوز تاراپىمىزدان بارىنشا كومەكتەسۋگە ءازىرمىز. ماسەلەنى رەتتەۋ ءۇشىن جەر ۇلەستىرۋ قىزمەتىن اكىمدەردىڭ قۇزىرەتىنەن الۋ كەرەك. اكىمنىڭ شارۋاسى ونسىز دا شاش-ەتەكتەن. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، جەر بەرۋدى تولىقتاي اۆتوماتتاندىرۋ، ياعني تسيفرلاندىرۋ قاجەت. اعا بۋىن وكىلدەرى جاقسى بىلەدى، بۇرىن بتي دەگەن بولاتىن – تەحنيكالىق تۇگەندەۋ بيۋروسى. ادامداردىڭ ءبارى وسى بيۋروعا كىرىپتار ەدى عوي. كەيىن بۇل قىزمەتتى ادامدار حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورالىقتارىندا ء«بىر تەرەزە» قاعيداتى ارقىلى الا باس­تادى. ءسويتىپ، تەحنيكالىق تۇگەندەۋ بيۋروسى كەلمەسكە كەتتى. كەيىنگى بۋىن ونىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەيدى. سول سەكىلدى جەر ۇلەستىرۋ كەزىندە دە اكىمدىكتىڭ تابالدىرىعىن توزدىرعاندى توقتاتۋ كەرەك، – دەدى «شوپان اتا» قازاقستان قوي وسىرۋشىلەر قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى.

الماسبەك سادىرباەۆتىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەت بۇل باعىتتاعى العاشقى قادامدى الدەقاشان جاساپ تا قويعان. ەندى تەك كەلەسى قادامعا ءوتۋ عانا قالىپ وتىر. 

– مەملەكەتتىك جەر كاداسترىنىڭ اۆتوماتتاندىرىلعان اقپاراتتىق جۇيەسى (aisgzk.kz) دەگەن بار. قازاقستانداعى جەرگە قاتىستى دەرەكتەردىڭ ءبارى اتالعان اقپاراتتىق جۇيەدە تۇر. سايت ارقىلى الاقانداي عانا اۋىلدىڭ ىرگەسىندەگى قانداي اۋماقتىڭ بوس يا بوس ەمەس ەكەنىن، ونىڭ كىمگە تيەسىلى ەكەنىن بىلۋگە بولادى. پلاتفورماعا كىرىپ قارار بولساڭىز، كەز كەلگەن اۋىلدىڭ اۋماعىنان بوس جەر تا­ۋىپ الا الاسىز. مىنە، جۇرتتىڭ يەلىگىندەگى جەرلەرگە جارماسپاي-اق، بوس جاتقان سول ۋچاسكەلەردىڭ ءوزىن شارۋالارعا ۇلەستىرىپ بەرسە كوپ كومەك. قىسقاسى، مەملەكەت سالانى تسيفرلاندىرۋدى الدەقاشان باستادى. دايىن پلاتفورما تۇر. ول ءار اپتا سايىن جاڭارتىلىپ وتىرادى. ەندىگى مىندەت – سونىڭ نەگىزىندە جەر بەرۋدى تولىقتاي اۆتوماتتاندىرۋ. باعدات مۋسين باسقارىپ وتىرعان تسيفرلىق دامۋ، يننوۆاتسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىبى مينيسترلىگى بۇل جوبانى ەكى-ءۇش ايدىڭ كولەمىندە-اق دىتتەگەن جەرىنە جەتكىزىپ بەرەرىنە سەنىمدىمىن. پروتسەسس تولىق تسيفرلاندىرىلعاندا، سالاداعى سىبايلاس جەمقورلىق تا جويىلادى، – دەدى قاۋىمداستىق توراعاسى.

ساراپشىنىڭ پىكىرىنشە، يگەرىلمەي جاتقان اۋماقتى كەرى قايتارىپ الۋدا كوسمومونيتورينگتىڭ مۇمكىندىگىن ءتيىمدى پايدالانۋ قاجەت. وندا دا اتى مەن زاتى بەيمالىم جەكەمەنشىك كاسىپورىندارعا ەمەس، «قازاقستان عارىش ساپارى» ۇلتتىق كومپانياسى سەكىلدى ءىرى ۇيىمدارعا باسىمدىق بەرۋ كەرەك.

بۇل جەردە اكىمدەرگە قاتىستى مىنا ءبىر دۇنيەنى ايتپاي كەتپەسكە تاعى بولمايدى. جەردىڭ كوپ بولىگىن يەمدەنگەن، بىراق ونى ۋاقتىلى يگەرمەي وتىرعان ءىرى شارۋا قوجالىقتارىنان جەردى قايتا­رىپ الۋ اكىمدەرگە ۇلكەن قيىندىق تۋدى­رادى. ويتكەنى، اكىمدەردىڭ ءوزى قوجالىق باسشىلارىنا كىرىپتار. ەلدى مەكەن­دەگى ءىرىلى-ۇساقتى جۇمىستاردىڭ ءبارى شارۋا قوجالىقتارىنىڭ تىكەلەي قولداۋى­مەن جۇزەگە اسىرىلاتىنىن ەسكەرسەك، اكىم­دەردىڭ ءوز قولىن ءوزى كەسپەسى تاعى انىق.

قالاي دەسەك تە، جايىلىم «جىرى» جاي تاپتىرار ەمەس. وعان پرەزيدەنتتىڭ دە ماڭىز بەرىپ وتىرعانى سوندىقتان. ويتكەنى، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامى­تۋ­دىڭ بىردەن-ءبىر جولى – جايىلىمدى يگەرۋ. ءوز كەزەگىندە بۇل ەت ءونىمىنىڭ ارتۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. بەلگىلى پروفەسسور ايبىن تورەحانوۆتىڭ جازۋىنشا، ەتتى باعىتتاعى ءىرى قاراسىمەن ايگىلى كانادادا ەت ءونىمىنىڭ باسىم بولىگىن جايى­لىمدا سەمىرگەن مال ەتى قۇرايدى ەكەن. ارينە ولاردىڭ مال تۇقىمى مەن جايىلىمى باسقا. دەگەنمەن، وسى تاجىريبەنى دە ەسكەرگەنىمىز ءجون بولار.