ۆاكتسينانى ءبولۋ ماسەلەسى «باس قاتىرىپ» تۇر

مەلبۋرن. Covid-19-عا قارسى ۆاكتسينالار قولدانىسقا ەنگىزىلە باستادى. ەندى، ساياساتكەرلەر ونى تەز جانە ادىلەتتى تۇردە قالاي ءبولۋ كەرەك دەگەن ماسەلەگە «باس قاتىرىپ» وتىر. دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ءبىرىنشى كەزەكتە ۆاكتسينا الۋى كەرەك. بۇعان ءبارى كەلىسەدى. سەبەبى ولار ۆيرۋستىڭ كەسىرىنەن ناۋقاستانعانداردىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋى ءۇشىن كۇرەسۋگە ءتيىس. بىراق ودان كەيىن كىمگە ۆاكتسينا ەگۋ كەرەك دەگەن ماسەلە توڭىرەگىندەگى پىكىرتالاس قىزىپ تۇر. 

دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 65 جاستان اسقانداردىڭ كوروناۆيرۋس ينفەكتسيا­سىنان قايتىس بولۋ ىقتيمالدىلىعى جاس­تارعا قاراعاندا جوعارى. ال 75 جاس­تان اسقاندارعا مۇلدەم قاۋىپتى.

كەلەسى دەرەكتەر بىلاي دەيدى. اقش-تا جانە باسقا دا بىرقاتار مەملەكەت­تە مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ءتۇرلى ءناسىل مەن ەتنوس وكىلدەرىنىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى الدەقايدا تومەن. سوندىقتان ولاردىڭ اراسىندا 65 جاستان اسقاندار سانى از. ەگەر ۆاكتسينا ەگۋدە ءبىز قاريا كىسىلەرگە باسىمدىق بەرسەك، جوعارىدا ايتىلعان ازشىلىقتىڭ جالپى حالىقپەن سالىستىرعانداعى پراپورتسياسى از بول­ماق. وسىنداي از ۇلت وكىلدەرىنىڭ كەزىگىپ جۇرگەن قيىندىقتارىنىڭ ءبارىن ەسكەرسەك، مۇنداي نارسە ادىلەتسىزدىك سەكىلدى.

وسىنداي ادىلەتسىزدىككە جول بەرمەۋ ماقساتىندا اقش-تىڭ اۋرۋلاردى باقىلاۋ جانە الدىن الۋ ورتالىعىنىڭ (CDC) قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتكەرى كەتلين دولينگ باسقاشا ارەكەت ەتۋدى ۇسىنىپ وتىر. CDC-نىڭ يممۋندىق تاجىريبە جونىندەگى كونسۋلتاتيۆتىك كوميتەتىنە جاساعان پرەزەنتاتسياسىندا دولينگ مىنانداي باستاما كوتەردى. ونىڭ ايتۋىنشا، «نەگىزگى جۇمىسشىلار» – شامامەن 87 ميلليونعا جۋىق ادام 65 جاستان اسقان 53 ميلليون امەريكالىقتان بۇ­رىن ەكپە الۋعا ءتيىس. ءتىپتى، مۇنداي قادام ءولىم-ءجىتىم كورسەتكىشىن 0،5 پايىز­دان 6،5 پايىزعا دەيىنگى ارالىقتا قالدى­راتىنىنا قاراماستان، ول وسىنى ايتىپ وتىر (مۇنداي بولجام جاساۋىمىز ۆاكتسينانىڭ قانشالىقتى كوروناۆيرۋس­تان قورعايتىنىن، ەكپە قابىلداعان ادامنىڭ ناۋقاستانبايتىنىن نەمەسە SARS-CoV-2 ۆيرۋسىن تاسىمالدامايتىنىن ءالى كۇنگە تولىققاندى بىلمەۋىمىزگە بايلانىستى).

ەگدە جاستاعى امەريكالىقتاردى ۆاكتسينانى كوبىرەك كۇتۋگە ماجبۇرلەۋ ساياساتى مىناعان بايلانىستى. اق ءناسىلدى امەريكالىقتار ناسىلدىك تۇرعىدا باسقالارعا قاراعاندا كوبىرەك. سوندىقتان ناسىلدىك جانە ەتنوستىق ازشىلىققا باسىمدىق بەرەتىن ادىلەتسىزدىككە جول بەرمەۋ ءۇشىن ولار ءوز ءومىرىن قۇربان ەتۋگە بار. بىراق ماسەلە مۇنىمەن بىتپەيدى. كوروناۆيرۋستان قايتىس بولعان 65 جاستان اسقان ادامدار اراسىندا مۇنداي ناسىلدىك جانە ەتنوستىق ازشىلىقتىڭ سانى كوپ ەمەس. مەتتيۋ يگلەسياس پەن ياسچا موۋنك سياقتى بىرنەشە ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، «نەگىزگى قىزمەتكەرلەرگە» باسىمدىق بەرۋ ادىلەتتى ەمدەۋدى قاجەت ەتەتىن ازشىلىق قاۋىمداستىقتاردىڭ ءولىم-جىتىمىنە اكەلەدى.

CDC كونسۋلتاتيۆتىك كوميتەتى بارلىق «نەگىزگى قىزمەتكەرلەرگە» باسىم­دىق بەرۋ تۋرالى ۇسىنىستى قابىل­دامادى. ونىڭ ورنىنا ءبىرىنشى بولىپ ۆاكتسينا قابىلدايتىندار ءتىزىمىن 30 ميلليونعا دەيىن ازايتىپ، ونى «توتەنشە جاعدايدىڭ الدىن الۋ، مۇعالىمدەر جانە ازىق-ت ۇلىك دۇكەندەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرى» سياقتى «الدىڭعى قاتارلى ماڭىزدى جۇمىسشىلار» دەپ بەكىتتى. سونىمەن قاتار 75 جاستان اسقان ادامدارعا بىردەي باسىمدىق ۇسىندى.

بۇل ۇسىنىس ەڭ قاۋىپتى توپتارعا باسىمدىق بەرۋدى دە، بارلىق نەگىزگى قىزمەت­كەرلەرگە باسىمدىق بەرۋدى دە قامتيدى. ياعني الدىڭعى قاتاردا ءجۇر مە، جوق پا وعان قارامايدى. شىن مانىن­دە، «نەگىزگى قىزمەتكەرلەردىڭ» قاۋىپ­سىز­­دى­گىن قامتاماسىز ەتىپ، ولاردىڭ جۇ­مىس­قا بارۋىنا مۇمكىندىك بەرۋ وتە ماڭىز­دى. 75 جاستان اسقان ادامدارعا وسىن­داي باسىمدىق بەرۋ ۆيرۋستىڭ سالدارى­نان جالپى قازا تاباتىندار سانى تومەندەيتىنىن، سونداي-اق از قامتىلعان ازشىلىق وكىلدەرىنىڭ دە قايتىس بولۋ كورسەتكىشى ازاياتىنىن كورسەتەدى.

CDC ۇسىنىسى مىندەتتى ەمەس. سوندىقتان ءار شتاتتا سانى از ەتنوس پەن ءناسىل وكىلدەرىنە تەڭ دارەجەدە قاراپ، كوپ ادامنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ونى تۇزەتۋگە مۇمكىندىك مول. يللي­نويس شتاتىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ دەپار­تامەنتىنىڭ ديرەكتورى نگوزي ەزيكە جاقىندا وتكەن «نيۋ-يورك تايمس» گازە­تىنىڭ ۆاكتسينانى تاراتۋ تۋرالى دوڭگەلەك ۇستەلدە مۇنى قالاي جاساۋعا بولاتى­نىن كەڭىنەن اڭگىمەلەپ بەردى. ول ناسىلدىك جانە ەتنوستىق ازشىلىقتاردى ەمدەۋ جونىندەگى نۇسقاۋلىق اقتارعا قول­دانى­لاتىن نۇسقاۋلىقتان ەرەكشە­لەنەتىن مەديتسينالىق جاعدايلار بار ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

ماسەلەن، قۋىق استى بەزىنىڭ قاتەرلى ىسىگى سكرينينگى. بۇل اۋرۋ اق ءناسىل­دى ەر ادامدارعا قاراعاندا افروامەري­كالىق­تاردا ءجيى كەزدەسەتىندىكتەن، ولاردى ەرتەرەك تەكسەرۋدەن وتكىزۋ ۇسىنىلادى. سوندىقتان نەگىزگى مىندەت – سكرينينگ جۇرگىزىلۋگە ءتيىس تاۋەكەل دەڭگەيىندە تۇرعان بارلىق ادامداردى تەكسەرۋ.

ەگەر اقش ۆاكتسينالاۋدىڭ قازىرگى باسىمدىقتارىن ساقتاپ قالسا، بىراق تاۋەكەل دەڭگەيى بىردەي ادامدارعا تەڭدەي قاراۋ ءپرينتسيپى قولدانىلسا، سايا­سات­كەرلەر افروامەريكالىق، لاتىن جانە جەرگىلىكتى امەريكالىق قاۋىم­داستىقتاردىڭ مۇشەلەرى 75 جاس­تاعى اق ءناسىلدى نەمەسە ازيالىق امەري­كا­لىقتارمەن سالىستىرعاندا قاي جاستا قاۋىپتى شەككە جەتەتىنىن ەسەپتەۋى ءتيىس. سودان كەيىن ءناسىل مەن ەتنوستى ەسكەرە وتىرىپ، كىمنىڭ قاي جاستا ۆاكتسينا الۋى كەرەكتىگىن انىقتاۋى كەرەك. قولىمىزدا مۇنىڭ قانشالىقتى وزگەشە بولاتىنىن كورسەتەتىن دەرەك جوق. بىراق ۆاكتسينانى ەكىنشى تول­قىنمەن الاتىندار تىزىمىنە، مىسا­لى، 72 جاستاعى افروامەريكالىق ەر ادام كىرۋگە قۇقىلى، ال اق ءناسىلدى 74 جاس­­تاعى ەر ادام ەنبەۋى مۇمكىن.

كەيبىرەۋلەر مۇنى ناسىلشىلدىككە ورالۋ دەپ، وعان قارسىلىق ءبىلدىرۋى مۇمكىن. بىراق ولاي بولا قويماس. نەعۇرلىم جەكەلەنگەن دالەلدەر تابىلماسا، ءناسىل ۆيرۋستان زارداپ شەگۋدىڭ ينديكاتورى رەتىندە قولدانىلادى. ءارتۇرلى ناسىلدىك جانە ەتنوستىق توپتاردىڭ مۇشەلەرىنە ولاردىڭ جالپى قوعامداعى ۇلەستەرىنە پروپورتسيالى تۇردە ۆاكتسينا ەگۋ كەرەك دەگەن پرينتسيپ باسشىلىققا الىنبايدى. بۇل ەتيكالىق تۇرعىدان ماڭىزدى ەمەس. ماقسات – كوپ ادامنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋ، بۇل ءبىزدىڭ باستى نازارىمىزدا بولۋى قاجەت.

پيتەر سينگەر،

پرينستون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بيوەتيكا پروفەسسورى جانە كوممەرتسيالىق ەمەس ء«سىز ساقتاي الاتىن ءومىر» ۇيىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى

Copyright: Project Syndicate، 2021.

www.project-syndicate.org