قۇرعاعان ويىل

ويتكەنى سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن دالالىق وزەندەرىنىڭ سۋ دەڭگەيى كۇرت تومەندەپ، ارنالارىنىڭ جىلدان جىلعا قۇرعاپ بارا جاتقانى تابيعات جاناشىرلارىنىڭ ەرەكشە الاڭداۋشىلىعىن تۋعىزدى. بۇل عاسىرلار بويى دالا وزەندەرىنىڭ جاعاسىندا تىرشىلىك كەشكەن اۋىل ادامدارىنىڭ تۇرمىسىنا دا جاعىمسىز اسەر ەتىپ وتىر. ويتكەنى، سۋ جوعالسا، تىرشىلىگى مالمەن بايلانىستى ادامى ول جەردەن كوشسە – تۇرعىنى كەتكەن اۋىلدىڭ ءتۇتىنى وشەدى.

باستاۋىن كارى مۇعالجار تاۋىنىڭ بيىك شوقىسىنداعى قىزىلبۇلاقتان الاتىن، ۇزىندىعى 800 شاقىرىمعا سوزىلعان ويىل وزەنى اقتوبە وبلىسىنداعى مۇعالجار اۋدانىنىڭ 27 شاقىرىمىن، تەمىر اۋدانىنىڭ 130 شاقىرىمىن، ويىل اۋدانىنىڭ 366 شاقىرىمىن كەسىپ ءوتىپ، ءارى قاراي اتىراۋ وبلىسى قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ 280 شاقىرىمىنان تاعى سوزىلا اعادى. وسىلايشا مۇعالجار اۋدانىنىڭ تالدىساي، ەڭبەك، قىزىلبۇلاق ەلدى مەكەندەرى مەن تەمىر اۋدانىنىڭ قايىڭدى، التىقاراسۋ، باباتاي، سارتوعاي، قوپا اۋىلدارىن، ويىل اۋدانىنىڭ امانگەلدى، كوسەمباي، شيقۇدىق، اقشاتاۋ، قيپى، قاراكەمەر، دوبىر، ميكول، ويىل، قاراسۋ، كوپتوعاي، قۇلجاباي بي اۋىلدارىن جاعالاي اعىپ، قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ قاتار ورنالاسقان جەتى اۋىلىنىڭ ۇستىنەن ءوتىپ، تايسويعان قۇمىنا بارىپ جوعالادى. ەجەلگى زاماندا سۋى مول كارى ويىل جايىققا بارىپ قۇيعان دەسەدى. قازىر وعان جەتەتىن سۋ قالماعان.

قوبدا اۋدانىنىڭ ورتاسىن قيىپ اعاتىن قيىل وزەنى – ويىلدىڭ ەڭ ۇلكەن ساعاسى. قيىلدىڭ اششى ويىل، كەڭجال دەگەن جىڭىشكە سالالارى دا قوسىلا كەلە ويىلعا قۇيادى. قيىل قىسقا وزەن بولسا دا، ونىڭ بويىندا جەراستى سۋ كوزدەرىمەن جالعاسقان جۇزدەگەن بۇلاق كوزدەرى بار. جاۋىن-شاشىن از تۇسكەن قۋاڭشىلىق جىلدارى وزەن ءتۇبى مەن جاعالاۋىنداعى سانسىز بۇلاقتار ويىل وزەنىنىڭ دەڭگەيىن بىرقالىپتى ۇستاپ تۇرعان.

قيمەن بىتەلگەن بۇلاقتار

«بالا كەزىمىزدە ويىل اۋدانى­نىڭ «قارا­كەمەر» كەڭشارىنا قاراستى كىشى اششى­لىساي، جۇمىرتقالى، سوركول اۋى­لىنىڭ ۇلكەندەرى كوكتەم مەن كۇز­دە كەتپەن-كۇرەكتەرىن ۇستاپ، جاستاردى سوڭدا­رىنا ەرتىپ الىپ، وزەن بو­يىن ءشوپ-شالام­نان تازارتىپ، بۇلاق كوزدەرىن ارشي­تىن. ءبىز وسىلايشا جاستايىمىزدان اۋىل ۇلكەندەرىنىڭ وزەن بويىنىڭ تازالى­عىنا ەرەكشە ءمان بەرەتىنىن كورىپ، تاربيە­لەندىك. بۇل كەزدە اۋىل ادامدارى قورا­لارىندا تەك ساۋىندى سيىر ۇستاپ، باسقا مالدى الىسقا جىبەرەتىن. اۋىلدىڭ اينا­لاسىنا دا، وزەنگە دە مال جولاتپايتىن. سۋاتقا اتىن سۋارۋعا كەلگەن ادامعا جاعالاۋدا جىلقىسىن بايلاۋعا دا رۇق­سات جوق. كوكتەمدە نە كۇزدە قىر­قىمعا ايداپ اكەلگەن قوي وتارىن سۋار­عان بو­يى ايداپ كەتەدى. ويتكەنى وزەن بويىن­داعى قۇراقتى مالدىڭ تۇياعى تاپتاپ، قيى سۋدى بۇلدىرمەۋى كەرەك»، دەيدى اقتوبەلىك تا­بي­عات جاناشىرى، دارىگەر نۇرلان ەسەنعازى.

بۇگىندە ويىلدىڭ ارناسى كەمىپ، كەي جەرىندە ۇزىلە-ءۇزىلىپ، شالشىققا اينالىپ بارادى. سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا اقتوبە وبلىسىنداعى ور، ىرعىز، ويىل، تەمىر وزەندەرىنىڭ سۋى تىم ازايىپ، جەمنىڭ قۇرعاپ كەتۋى سەبەبىن قۇزىرلى مەكەمە باسشىلارى قىستا جەرگە توڭنىڭ قاتپاۋى مەن جاۋىن-شاشىننىڭ، اسىرەسە قىستا قاردىڭ از تۇسۋىنەن كورەدى. ال شىندىعىنا كەلگەندە، دالا وزەندەرىنىڭ بەيشارا كۇيگە تۇسۋىنە وزەن بويىن زاڭسىز تۇردە بوگەپ جاتقان شارۋا قوجالىقتارىنىڭ جىرتقىشتىق ارەكەتتەرى دە اسەر ەتتى. بۇگىندە جۇرت تابيعاتقا ابدەن سالاق. سونىڭ ءبىر كورىنىسى – وزەن جاعالاۋ­لارىنىڭ قىستان شىققان كۇل-قوقىس پەن مالدىڭ قيىن توگەتىن ورىنعا اينالۋى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. شارۋا قو­جالىقتارى وزەكتەردى ءوز قالاۋىنشا بۇرىپ، بوگەت جاساپ، باقشا سۋارادى. قويى مەن جىلقىسى سۋ جاعاسىندا قىسى-جازى ءيىرىلىپ جاتادى. جىلدار بويى وزەك بويىنداعى ۇيىلگەن مالدىڭ قيى مەن تەزەگى قالىڭداي كەلە بيىكتەپ، سۋ كوزدەرىن بىتەپ تاستادى. بۇلاق كوزدەرى دە وسىلايشا جوعالدى. قوجالىق يەلەرى وزەننىڭ مەملەكەت مەنشىگى ەكەنىن ۇمى­تىپ قالعان، ولاردىڭ زاڭسىز ارەكە­تىنە نە اۋىل اكىمى، نە اۋدان اكىمى قار­سى شىققان ەمەس. تابيعات قورعاۋ مەكە­مەلەرىنىڭ ءتىپتى شارۋاسى جوق. «وزەن ارنالارى مالدىڭ قيىمەن لاستانىپ، بۇلاق كوزدەرى كومىلىپ قالعان» دەپ دابىل قاققان اقتوبەلىك دارىگەر نۇرلان ەسەنعازىنىڭ پىكىرىن اتىراۋ وبلىسىنىڭ قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى دا راستايدى.

وتكەن جىلى تابيعات جاناشىرلارى ويىل وزەنىنىڭ ارنالارى تىم تايازدانىپ، شالشىققا اينالدى، سۋى بورسىدى، بالىقتارى قىرىلدى دەپ دابىل قاقتى. تابيعاتقا بەيجاي قا­را­مايتىن ازاماتتار 15 قىركۇيەك كۇنى ونلاين-كونفەرەنتسيا وتكىزىپ، وعان تا­جى­ريبەلى سۋ ماماندارىن، اۋماق­تىق مەملەكەتتىك ورگاندار باسشىلا­رى مەن ەكولوگتەردى شاقىردى. كون­فەرەنتسيادان سوڭ تابي­عات جاناشىر­لارى اقتوبە وبلىستىق تابيعي رەسۋرس­تار جانە تابيعاتتى پايدالانۋدى رەتتەۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى جاقسىعالي يمانقۇلوۆقا ويىل وزەنىنىڭ تايازدانعان تۇستارىنداعى بو­لىكتەرىن تەكسەرۋگە ۇسىنىس جىبەرگەن. وسى باسقارمانىڭ تاپسىرماسىمەن باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى ءبىر جشس-نا قاراستى لابوراتوريا وزەن سۋىنان سىنامالار الىپ، قۇرامىنا تەكسەرۋ جۇرگىزگەن. سەبەبى اقتوبە وبلىسىندا سۋ ساپاسىن تەكسەرەتىن ماماندار بولماعان. تىم ءۇستىرت جانە قازىرگى جاعدايمەن مۇلدە سايكەس كەلمەيتىن تالداۋمەن جۇرت كەلىسكەن جوق. ويتكەنى تەكسەرۋشىلەر جاعدايدى تولىق زەردەلەمەگەن، ءتىپتى وزەن ارناسىنىڭ تەرەڭ­دىگىن ولشەگەندە دە الشاقتىق كوپ دەيدى تابيعات جاناشىرلارى.

راسىندا دا ويىل وزەنى اپات الدىندا تۇر. الداعى كوكتەمدە سۋ تاعى دا تاسىمايتىن بولسا، وزەن ارنالارىن اركىم وزىنە قاراي بۇرا بەرسە، بىرەر جىلدىڭ ىشىندە سۋ ورنىندا قۇم جاتۋى مۇمكىن. ويىلدىڭ سۋىن تاۋىسقان نەگىزگى سەبەپتەر بارشىلىق. بىرىنشىدەن، جەكە ادامدار وزەنگە جان-جاقتان قۇياتىن شاعىن سالالاردى زاڭسىز بوگەپ، بۇلاقتاردى بىتەپ، جاساندى سۋ قويمالارىن جاساپ العان. ولار بۇلاق سۋلارىن ءارى جۇرتقا ساتىپ، ءارى قولدان بوگەگەن توعانداردا بالىق ءوسىرىپ جاتىر. ەكىنشىدەن، جەكە قوجالىقتار جەراستى سۋلارىن وزەن جاعاسىنا جاقىن جەرلەردەن ءوز بەتىنشە بۇرعىلاپ شىعارىپ، ول سۋ ايدالاعا اعىپ جاتىر. بۇل دا باقىلاۋسىز كەتكەن جاعداي. ۇشىنشىدەن، سۋارمالى ەگىستى وركەندەتەمىز دەگەن ماقساتپەن باۋ-باقشا ەگۋشىلەر وزەن سۋىن ىسىراپسىز پايدالانۋدا. تورتىنشىدەن، تۇرعىندار جەكە مالدارىن الىسقا ۇزاتپاي باعاتىندىقتان، ءتورت ت ۇلىك­تىڭ تۇياعىنان اۋىلدىڭ اينالاسى تا­قىر­لانىپ، وزەن جاعالاۋىنداعى بۇ­لاقتار مالدىڭ قيىنان لاستانىپ ءبىت­تى. تورتىنشىدەن، سوڭعى وتىز جىل ىشىن­دە ويىل وزەنىنىڭ گيدرولوگيالىق جاع­دايى تەكسەرىلگەن جوق. وزەندى قو­رەكتەندىرەتىن ءىرى بۇلاقتار دا وتىز جىلدان بەرى تازارتىلمادى. بۇلاقتىڭ كوزىن ارشۋ دەگەندى بۇگىندە ۇمىتقان.

سۋ بۇزىلسا، اۋرۋ كوبەيەدى

«بالىقتان جۇعاتىن ءتۇرلى باكتە­ريالار ادام اعزاسىنا تۇسكەندە، ودان ارى­لۋ وتە قيىن، ويتكەنى اعزانى تۇگەل بۇلدىرەدى، قانعا سىڭەدى. اسىرەسە جۇك­تى ايەلگە وتە قاۋىپتى، ويتكەنى شارا­ناعا بىردەن اسەر ەتەدى. لاس سۋ ىشكەن مالدان ءتۇرلى قۇرت اۋرۋلارى، اسىرەسە ەحينوكوكك اۋرۋىنىڭ قۇرت­تارى بىردەن تارالادى. قويدىڭ ميىنا تۇسكەن قۇرت تا لاس سۋدان جۇعادى. نە­گە ەكەنى بەلگىسىز، مال دارىگەرلەرى ەلدى مەكەننىڭ اينالاسىنداعى سۋ­لار­عا باكتەريولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ەكولوگتەر وسىمدىكتەر قۇرا­مىن تەكسەرۋدى تالاپ ەتپەي وتىر. ويت­كەنى 5-6 جىلدان بەرى جاعاسىنا مال جايىلعان وزەن ارنالارى قاتتى ب ۇلىنگەن، سۋعا مالدىڭ قيى ابدەن شوك­كەن. شارۋا قوجالىقتارىنىڭ شەك­تەن شىققانى سونداي، وزەكتەردە تاۋ بولىپ ۇيىلگەن مالدىڭ تەزەگى مەن قيىن بۋلدوزەرمەن ءۇيىپ، سۋ ارنا­سىن بوگەپ جاتادى. سوڭعى كەزدە اۋىل ادامدارى قىشىما، تەرى اۋرۋلا­رىنىڭ كوبەيىپ كەتكەنىن ايتادى. سە­بەبى بەلگىلى. تەرى اۋرۋلارى لاس سۋعا شو­مىل­عاننان بولادى. اۋىلدارداعى قۇدىقتاردىڭ دا سۋلارى جوعالىپ بارادى. ويتكەنى جەر بەتىنىڭ سۋى ازايعان سوڭ جەراستى سۋى دا قاشاتىنى انىق. ونىڭ ۇستىنە، وزەن بويىنداعى بۇتالار مەن اعاشتار اياۋسىز وتالىپ جاتىر. تامىرلارى تەرەڭگە كەتكەن الىپ باي­تەرەكتەردىڭ جەراستى سۋىن وزىنە قا­راي جاقسى تارتاتىنىن ەسكەرسەك، اعاش­تىڭ تامىرى سولعان سوڭ جەراستى سۋى دا تەرەڭگە كەتەدى. مىنە، وسىنداي تاعى­لىق ارەكەتتەردى ءتۇپ-تامىرىمەن جويۋ ءۇشىن تابيعات قورعاۋ ۇيىمدارى قازىر­گىدەي ارەكەتسىزدىك تانىتپاي، بەل­سەندى جۇمىس ىستەۋى كەرەك. ازىرگە، نە تابيعات قورعاۋ پروكۋراتۋراسىنان دا، مەملەكەتتىك قۇزىرلى مەكەمەلەردەن دە، ءتىپتى جەكە ادامداردان دا ونداي جاناشىرلىق ارەكەت بايقالمايدى. ءبىز جاۋدىڭ جەرىن وتاپ جاتقانداي، قاراقشىلىقپەن ءبۇلدىرىپ جاتىرمىز. كەي كەزدەرى ءوزىمىزدىڭ جەرىمىز، ءوزىمىزدىڭ تابيعاتىمىز ەكەندىگىن دە ۇمىتىپ كەتەمىز. مۇنداي جاۋىزدىقتىڭ ءتۇپ-تامىرىنىڭ قايدان باستالعانىن، نەگە ءورشىپ كەتكەنىن دە تۇسىنە الماي وتىرمىز. ىشكى مادەنيەتىمىز تاياز با، الدە پايداكۇنەمدىكتىڭ كەسىرى مە، ءيا بولماسا، نادانبىز با؟ قالاي بولعاندا دا تابيعاتتى بۇلدىرۋشىلەرگە قارسى زاڭدى قاتايتۋ قاجەت. بۇل جۇرتشىلىق كوپ ءۇمىت كۇتىپ وتىرعان ەكولوگيالىق كودەكستىڭ تەز قولدانىسقا ەنۋىنە دە بايلانىستى بولىپ تۇر.

اقتوبە وبلىسى