مەركەلسىز گەرمانيا ۇستانىمى

گامبۋرگ. ەۋروپالىق پارتيانىڭ باسشىسىن تاڭداۋ ادەتتە ۇلكەن جاڭالىق ەمەس، سەبەبى ەۋروپالىق وداقتا مۇنداي 200-گە جۋىق پارتيا بار. بىراق ەو-داعى ەڭ ۇلكەن ءارى ەڭ باقۋاتتى ەلدەگى الەۋەتتى ساياسي كۇش تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا اڭگىمە بولەك.

وتكەن اپتادا گەرمانياداعى حريس­تيان-دەموكراتيالىق وداعى (CDU) ارمين لاشەتتى توراعا ەتىپ ساي­لادى. ول سولتۇستىك رەين-ۆەست­فاليا ايماعىنىڭ قارا­پا­يىم، جىلى ءجۇزدى پرەمەر-ءمي­نيسترى قىزمەتىن اتقاراتىن. الاي­دا الەمدىك ارەناعا تانىمال سايا­ساتكەر ەمەس. ايتسە دە، ەندى ونىڭ ەسىمىن ەستە ساقتاڭىز. ستا­تيس­تيكاعا سۇيەنسەك، الداعى كانتس­لەر سايلاۋىندا حريستيان دەمو­كرات­تاردىڭ شوقتىعى بيىك بولماقشى.

سوعىستان كەيىن سايلانعان 8 كانتسلەردىڭ بەسەۋى وسى CDU-دان شىققان. كونراد ادەناۋەردەن باستاپ، قازىرگى كانتسلەر انگەلا مەركەلگە دەيىن. وعان قوسا، مەر­كەلدىڭ پارتياسى بۇگىندە جالپى­ۇلتتىق ساۋالنامادا قارا ءۇزىپ تۇر. ياعني الداعى قىركۇيەكتەگى جالپى سايلاۋدىڭ ناتيجەسى بويىنشا كونسەرۆاتورلار تاراپىنىڭ وكىلى مەركەلدىڭ ءىزىن باساتىنىنا ءباس تىكسەڭىز، قاتەلەسپەيسىز.

لاشەتتى الدا ەكى كەزەڭ كۇتىپ تۇر. ءبىرىنشىسى – CDU-دىڭ تور­اعالىعى، ەكىنشىسى – كانتسلەرلىككە ۇمىتكەرلىك. ادەتتە ءداستۇرلى تۇردە پارتيا اتىنان ونىڭ توراعاسى ۇمىتكەرلىككە ۇسىنىلادى. بىراق باسقالاردىڭ ءوز باعىن سىناۋىنا كەدەرگى جوق. ۇمىتكەردى انىقتاۋ بيىلعى ناۋرىزعا جوسپارلانعان.

دەگەنمەن، كۇردەلى ماسەلەنى تالقىلاماس بۇرىن لاشەتتىڭ وزىنە ورالايىق. ول پارتياىشىلىك سايلاۋدا ۇتىلادى دەگەن بولجام جاسالعان-دى. ايتسە دە، ونىڭ كۇتپەگەن جەڭىسى لاشەتتى كانتس­لەر لاۋازىمىنا باستى ۇمىتكەر ەتىپ وتىر. ەندەشە، ول كەلەسى ۇكىمەتتى جاساقتايدى دەپ ەلەستەتىپ كورەيىك. الدان نە كۇتەمىز؟

ءۇش سوزبەن ايتقاندا، «مەركەل مينۋس انگەلا»، ياعني مۇمكىن­دىگىنشە ساباقتاستىقتى جالعاستىرۋ. لاشەت ەلدەگى سايا­ساتقا جاڭا لەپ اكەلۋدى كوزدە­مەيدى، سونداي-اق 16 جىلعا سو­زىل­عان مەركەلدىڭ تسەنتريستىك ۇس­تانىمى مەن ونىڭ ءسال سولشىل باعىتقا بەيىمدەلگەن كوز­قاراسىن بۇزۋ ويىندا جوق. مۇن­داي بەيىمدەلۋ كوروناۆيرۋس پان­دەمياسى كەزىندە كۇشەيە ءتۇستى. بۇكىل ەلدە مەملەكەتتىك شىعىن­دار ءوستى، قايتا ءبولىسۋ كەڭ تارادى. تريلليونداعان ەۋرو جەكە ادامدارعا جانە «جۇيەگە قاتىستى» كورپوراتسيالارعا قۇيىلىپ جاتىر.

سىرتقى ساياساتتا دا «مەر­كەليزم» وزگەرمەيدى. پارتيا­نىڭ جوعارى لاۋازىمىنا تالاس كەزىندە لاشەتتىڭ ەكى قارسىلاسى – فريد­ريح مەرتس پەن نوربەرت رەتت­گەن گەرمانيالىق مۇددەنى «باتىس­تىڭ» پايداسىنا وڭ­گەرۋگە ۋادە بەردى. قورعانىس پەن ناتو-عا كوبىرەك باسىمدىق بەرىپ، رەسەي مەن قىتايعا قىرىن قاراۋ­دى ۇسىندى. ايتسە دە، لاشەت مەر­كەلدىڭ ىزىمەن جۇرەتىنىن ايتتى.

مۇنى «ديپلوماتيالىق تسەنتريزم» دەسەك تە قاتەلەسپەيمىز. اقش-تىڭ گەرمانيانى شىعىس­تاعى ەكى الپاۋىتپەن تەكەتىرەسكە تۇسۋگە يتەرمەلەۋىنە جول بەرمەي، ۆاشينگتونمەن قاشىقتىقتى ساقتاۋ كەرەك. ەۋروپانىڭ جۇرە­گىن­دە ورنالاسقاندىقتان، بەر­ليننىڭ ۇستانىمى بارىمەن بىردەي جاقسى قارىم-قاتىناستا بولۋعا ءتيىس.

كانتسلەر رەتىندە لاشەت «سولتۇستىك اعىن-2» قۇبىرىنا تىيىم سالىپ، رەسەيگە تىكەلەي قارسى شىقپايدى. بۇل قۇرىلىس رەسەيدىڭ گازىن تىكەلەي ەلگە اكەلىپ، پولشا مەن ۋكراينانى اينالىپ ءوتىپ، گەرمانيانىڭ كرەملگە ەنەرگەتيكالىق تاۋەلدىلىگىن ارتتىرادى. سونداي-اق گەرمانيا بايلانىس سالاسىنداعى 5G تەحنولوگيا­سىن قولدانۋدا قىتايلىقتارمەن قاتىناستى بۇزبايدى.

كەلەشەكتەگى باستى ماسەلە مىنادا. اقش پرەزيدەنتتىگىنە ساي­لانعان دجو بايدەننىڭ يناۋ­گۋراتسياسىنان ءۇش اپتا بۇرىن گەرمانيانىڭ كوشباسشىلىعىمەن ەۋروپالىق وداق پەن قىتاي اراسىندا ينۆەستيتسيا جونىندەگى كەشەندى كەلىسىمگە قول قويىلدى. وسى قۇجاتتىڭ قابىلدانۋىمەن بايدەننىڭ ەۋروپالىق وداقتى قىتايعا قارسى ستراتەگيالىق كواليتسيا قۇرامىنا ەنگىزۋ جونىندەگى ءۇمىتىنىڭ ك ۇلى كوككە ۇشتى. راسىندا، وڭىرلىك كەشەندى ەكونوميكالىق وداقتاستىق كەلىسىمىمەن بىرگە ەو مەن قىتايدىڭ مامىلەگە كەلۋى اقش-تى دالادا قالدىردى. ەكو­نوميكالىق وداقتاستىق كەلى­سىمىنە وتكەن ايدا قول قويىلدى. قۇجات 15 ازيالىق مەملەكەتتى قام­تىعان. ولاردىڭ اراسىندا قىتاي دا بار.

لاشەتتىڭ ەۋروپاداعى ۇستا­نىمى دا سا­باقتاستىقتى جال­عاس­تىرۋدى كوزدەيدى. دەمەك ەۋرو­­پ­­الىق ورتالىق بانككە مول مۇم­كىن­­شىلىك بەرىلەدى. سونى­مەن قاتار ەۋرو­پالىق وداقتىڭ سايلان­باعان باس­قارۋشىسى – ەۋرو­پالىق كوميس­­سيا­نىڭ شىعىندار مەن سالىق سالۋ جونىندەگى قۇزىرەتى كەڭەيتىلەدى.

كانتسلەرلىك قىزمەتتەگى باس­تاپ­قى جىلدارىندا مەركەل ەۋرو­پالىق وداققا مول قاراجاتتىڭ قۇيىلۋىنا قارسى بار كۇشىن سالىپ كۇرەستى. قازىر قارىز جانە اقشا اۋدارۋ ۇيىمىنا تى­يىم سالىنعاندىقتان، كەلەسى كانتسلەردىڭ كىم بولاتىنى ما­ڭىزدى ەمەس. ەندەشە، قىزمەتىنەن كەتكەنىنە قاراماستان، مەركەل ەۋروپالىق وداقتىڭ كەلەشەگىنە اسەر ەتۋىن جالعاستىرا بەرمەك.

بۇكىل ىقتيمالدىلىق 26 قىر­كۇيەكتە داۋىس سانالاتىن فەدەرالدى سايلاۋدىڭ ناتيجەسىندە لاشەتتىڭ كەلەسى كانتسلەر اتاناتىنىن كورسەتكەنىمەن، ول CDU مەن ونىڭ باۆاريالىق ەنشىلەس پارتيا­سى حريستيان سوتسياليستىك وداعىن (CSU) بىرىكتىرۋدە قيىندىققا كەزى­گەدى. وتكەن اپتادا سوڭعى ورىن­دار­دا كەلە جاتقان لاشەت ەكىن­شى تۋردا اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ، 1001 داۋىس­تىڭ 521-ءىن جيناپ جەڭىس­كە جەتتى.

وعان قوسا، ۇلتتىق ساۋالناما ناتيجەسىنە سۇيەنسەك، جاۋاپ بەر­گەندەردىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا لاشەتتى كانتسلەرلىككە لا­يىق كانديدات دەپ ەسەپتەگەن. كوپشىلىگى، ياعني 55 پا­يىزى CSU-ءدىڭ باسشىسى ماركۋس سودەردى قولداعان. كانتسلەرلىككە تالاستا ول لاشەتتىڭ باستى قار­سىلاسى اتانباق. شىندىعىندا، سودەر جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن بارىن سالىپ جاتىر.

ەندەشە، سودەردىڭ ۇستانىمى قانداي؟ بۇل سۇراقتى «سودەردىڭ ۇستانىمى قانداي ەمەس؟» دەپ تە قويۋعا بولادى. ويتكەنى ول ءوز پىكىرىن ولشەۋسىز اۋىستىرىپ كەلەدى، وڭشىلداردان سولشىل­دارعا باياۋ اۋىسىپ، كەيىن كەرى جۇرەدى. ىشكى قورعانىس، يمميگراتسيا، وتباسى قۇندىلىعى، لوكداۋن، ونەركاسىپتىك ساياسات نەمەسە «جاڭا جاسىل باعىتتىڭ» نەمىس نۇسقاسى سەكىلدى ماسەلەلەردە ۇستانىمى قۇ­بى­لىپ وتىرادى. سودەر رەسەيگە سانكتسيا سالۋدى قىزۋ قولدادى. بىراق كرەملگە بارعان ساپارىندا رەسەي پرەزيدەنتى ۆلادي­مير پۋتين­مەن ەمەن-جارقىن اڭگىمەلەستى.

گەرمانيانىڭ حريستيان دەمو­كراتتارىنىڭ وڭ قانا­تىن باس­قا­رىپ تۇرعان كوشباسشىلاردىڭ ايىر­ما­شىلىعى بار ما؟ جوعارىدا اي­تىپ وتكەنىمىزدەي، لاشەت دەگەنى­مىز – «مەركەل مينۋس انگەلا». سودەر – حاريزما مەن رۋح­تىڭ كۇشىنە سۇيەنەتىن ساياساتكەر. ايتسە دە، ونىڭ وتكەنى وزدىگىنەن شەشىم قابىلداي المايتىن نەمەسە ءۇمىتشىل دەپ اتالاتىن تىم يكەمدەلگىشتىكتى كورسەتەدى.

الەمنىڭ باسقا بولىگى ءۇشىن الداعى ناۋرىزدا پارتيا كىمدى ۇسىناتىنى ماڭىزدى ەمەس. گەر­مانيانىڭ كوپ پارتيالى كوا­ليتسياسىنىڭ ساياساتى باراك وبا­مادان كەيىن سايلانعان دونالد ترامپتىڭ كەزىندەگى اقش-تىڭ ۇستانىمى سەكىلدى تەز وزگەرمەيدى. ول بىرنەشە پايىزعا سولعا نە وڭعا بۇرىلادى. وسىلايشا، ساياساتتىڭ تۇڭعيىعىنا سۇڭگىپ، ەلەكتوراتتىڭ وزگەرمەلى ۇستانىمىنا بەيىمدەلە وتىرىپ باسقارادى.

لاشەت پە، الدە سودەر مە؟ «مەركەل پليۋس» الدە ءوزىن الەۋەتتى ساياساتكەر رەتىندە كورسەتەتىن باۆاريالىق پا؟ ارينە، ءۇشىنشى ويىنشى دا بار. ول – كوروناۆيرۋس. بىلتىر ءتارتىپتى نەمىستەر پاندەميانى دەر كەزىندە اۋىزدىقتاي ءبىلدى. بۇگىندە ەلدە قايتا-قايتا لوكداۋن جاريالانىپ، ينفەكتسيا جۇقتىرعاندار سانى ۇلعايىپ بارادى. ەگەر مۇنداي داعدارىس جالعاسا بەرسە، گەرمانيالىق ەلەكتوراتتىڭ پىكىرى وزگەرىپ شىعا كەلۋى مۇمكىن. ناتيجەسىندە، رەين وبلىسىنان شىققان ساياساتكەردىڭ ورنىنا باۆاريادان كەلگەن «پاتشا» وتىرۋى ابدەن مۇمكىن.

يوزەف يوففە،

ستەنفورد ۋنيۆەرسيتەتى گۋۆەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى.

ول گەرمانياداعى Die Zeit اپتالىعىنىڭ رەداكتسيا القاسى قۇرامىنا ەنگەن

Copyright: Project Syndicate، 2021.

www.project-syndicate.org