برەكسيت تاعدىردىڭ جازعانى ما؟

لوندون. ءبىر جاعىنان العاندا، ۇلىبريتانيانىڭ ەۋروپالىق وداقتان شىعۋى – ايلاكەرلىككە سالعان بۇرىنعى پرەمەر-مينيستر دەۆيد كەمەروننىڭ تىم اقىلدى ساياساتىنىڭ سالدارى. 2015 جىلى ۇلىبريتانيانىڭ تاۋەلسىزدىك پارتياسى قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى نايدجەل فاراجدىڭ ۇندەۋىنە جا­ۋاپ رەتىندە، وعان قوسا كەلە جاتقان جالپى سايلاۋدا كونسەرۆاتورلاردىڭ باسىمدىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كەمەرون ۇلىبريتانيانىڭ ەو-دا قالۋ-قالماۋى تۋرالى رەفەرەندۋم وتكىزۋگە ۋادە بەردى. ونىڭ پايىمداۋىنشا، ءوز جاقتاستارى جەڭىسكە جەتىپ، ۇلىبريتانيا ەۋروپالىق وداق قۇرامىندا قالا بەرۋگە ءتيىس ەدى. ول ءبىرىنشى ماقساتىنا عانا قول جەتكىزدى. بىراق 2016 جىلعى رەفەرەندۋمدا ۇلىبريتانيانىڭ ەۋروپالىق وداقتان شىعۋىن قولدايتىندار جەڭىسكە جەتكەن سوڭ، قىزمەتىنەن كەتتى. 

وسى تۇرعىدان قاراعاندا، برەكسيت – ساياساتكەردىڭ تاكتيكالىق قاتەلىگىنەن تۋىنداعان تاريحي كەزدەيسوق وقيعا. بىراق بۇل كۇردەلى ساياسي جاعدايدىڭ بەتكى جاعى عانا. نەمىس فيلوسوفى گەورگ ۆيلگەلم فريدريح گەگەل «مينەرۆانىڭ ۇكىسى تەك ىمىرت تۇسكەن كەزدە عانا قاناتىن جايادى» دەپ جازعانىندا، تاريحتىڭ شىنايى كەلبەتى وقيعادان كەيىن عانا ايقىن بولاتىنىن بىلدىرگەن-ءدى. اڭگىمە ارقاۋىنا الىنعان وقيعا – كۇتپەگەن سالدار زاڭى­نىڭ جارقىن مىسالى. كەمەروننىڭ ساياسي ايلا-شارعىسى وسىعان اكەلىپ سوقتى. ونىڭ ساياسي شامشىلدىعى گەگەل ايتقان ۆەلتگەيستىڭ نەمەسە الەمدىك رۋحتىڭ جۇمىسىن – تاريحتا كوزگە كورىنبەيتىن كۇشتىڭ ارەكەتىن ورىندادى.

شىندىعىندا، سول كەزەڭدە پىكىرتالاس­قا قا­تىسقانداردىڭ ەشقايسىسى مۇن­داي ناتي­جە كۇتكەن جوق. شىعۋدى قولدا­عان­دار دا، قالۋدى جاقتاعاندار دا وزدەرىنە قاجەتتى جەڭىسكە جەتۋ قيىن دەپ ەسەپتەدى.

ايتسە دە، كەيىنگە كوز سالساق، ۇلىبري­تانيا­نىڭ ەۋروپادان ەمەس، ينستيتۋتسيو­نالدى تۇرعىدا ەۋروپالىق وداق قۇرا­مىنان شىعۋى ۋاقىت ەنشىسىندەگى شارۋا بولاتىن. قيالعا ەرىك بەرىپ، شىعۋدى قول­دا­عاندار قاراڭعىلىقتىڭ جاقىن­داعانىن سەزدى، ال قالۋدى قولداعاندار بايقامادى دەۋى مۇمكىن.

دەگەنمەن، ۇلىبريتانيا ەو-عا كەش قوسىل­دى جانە ونداعىلارعا قولايسىز مۇشە ەدى. ونىڭ ساياسي سالماعى كۇشەيىپ، وداقتىڭ بولاشاعىنا قاۋىپ ءتوندىردى. وتكەن­گە كوز جۇگىرتسەك، ۇلىبريتانيانىڭ ات ­قۇي­رىعىن كەسۋى 1992 جىلعى مااست­ريحت كەلىسىمىمەن قۇرىلعان ەكونو­ميكا­لىق جانە ۆاليۋتالىق وداقتان (EMU) شىعۋ تۋرالى شەشىمىنەن باستالدى.

ەۋروپالىق وداقتىڭ بۇكىل مۇشەسى كىرۋگە ءتيىس EMU ساياسي وداقتىڭ نەگىزگى باس­پالداعى اتانۋى ءتيىس-تۇعىن. ءبىرتۇتاس ۆاليۋ­­تاعا باسەكەلەس ساياسي قارسىلاستىڭ بول­­­ماۋىنان تۋىنداعان 2012-2014 جىل­دار­­داعى ەۋروايماق داعدارىسىن ەۋرو­پالىق وداق ليدەرلەرى مەملەكەت قۇرۋدى ودان ءارى دامىتۋعا قاجەتتى دەمەۋ دەپ ەسەپتەدى.

سول كەزدەگى داعدارىستان بەرى ەۋروپا­لىق وداق سالىقتىق وداققا، بانكتىك وداق­قا جانە ەۋروپالىق ورتالىق بانك­تىڭ نەسيە بەرۋشى قۇرالى قىزمەتىنە قاتىس­تى سەنىمسىز قادام جاسادى. ءالى كۇنگە دەيىن قاعاز جۇزىندە قالعانىنا قارا­ماس­تان، ەۋروپالىق كوميسسيا، ەۋرو­پا­لىق پارلامەنت جانە ەۋروپالىق ورتا­ل­ىق بانكتىڭ باقىلاۋ جانە قاداعالاۋ وكى­لەت­تىكتەرىن كۇشەيتۋگە ارەكەت ەتتى. كوروناۆيرۋس پاندەمياسىنان تۋىنداعان ەكو­نوميكالىق داعدارىس بيۋدجەتى مول قۇت­قارۋ جوسپارىن جاساۋعا يتەرمەلەدى. سونى­مەن، شىعۋدى قولداعاندار ەو-نىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىمىنا ەنگەن فە­دە­­را­ليستىك ۇعىمدى اڭعارعانى دۇرىس بولدى.

بىراق فەدەراليزم ەۋروپانىڭ العا قويعان ماقساتى ما؟ كوپتەگەن فەدەراليس­تەر ەگەر ەو-نىڭ 27 مۇشەسى ساياسي وداققا بىرى­گە الماسا، ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ وداق­تاسۋىنان مۇلدەم باس تارتاتىنىن ايتادى.

الايدا مۇنداي پىكىردى تىڭداۋ قاتە. ەۋروپانىڭ كەلەشەگىنە قاتىستى بىرنەشە ىقتيمال جاعداي بار. گەرمانيانىڭ بۇرىن­عى قارجى ءمينيسترى ۆولفگانگ شاب­لە ايتىپ كەتكەندەي، ءبىر نۇسقا – ەۋرو­پانىڭ «اينىمالى گەومەتريا­سى». گەرمانيا باستاعان مۇشە-مەملەكەتتەردىڭ نەگىزگى توبى ءبىرتۇتاس ۆاليۋتا جۇيەسىنىڭ جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن جەتكىلىكتى دارەجەدە وداقتاسسا، جەرورتا تەڭىزى توبى رەتتە­لەتىن ايىرباس باعامدارى سياقتى يكەمدى كەلىسىمدى تاڭداماق.

مۇنداي باعىت اقىلعا قونىمدى ءارى ىقتيمالدىلىعى جوعارى. بىراق ەۋروپا بۇل باعىتتى ۇستانعان جوق، ويتكەنى ونىڭ تارتىمسىزدىعىنان بولەك، ەۋروپا بولمىسىنان ءونىمدى جانە ءونىمسىز ءوڭىر مەن ناسىلگە بولىنەدى دەگەن ەسكى يدەيانى قايتا جانداندىرادى (بالكىم بەيسانالىق تۇرعىدا). بىراق مۇنداي جاعداي بولۋى ابدەن مۇمكىن.

جاڭعىرعان ورتاعاسىرلىق كوزقاراس كوپشىلىكتى ەلىكتىرەدى. كەنت ۋنيۆەرسي­تەتى­نىڭ ساياساتتانۋشىسى ادريان پابست بۇگىنگى ەۋروپالىق جۇيەنى «گيبريدتى ينستيتۋتتار، ءبىر-بىرىمەن قاباتتاسقان يۋريسديكتسيالار، بىرنەشە مۇشەلىك، پوليتسەنترلىك بيلىك جانە كوپ دەڭگەيلى باسقارۋ» قۇرامىنان تۇرادى دەپ سيپاتتايدى. مۇنداي ەۋروپا قۇقىقتىق كەلىسىم­شارتتارعا ەمەس، الەۋمەتتىك قاتى­ناس­تاردىڭ شىنايىلىعىنا نەگىزدەلگەن.

ءوزارا ادالدىق تولقۇجاتتارعا ەمەس، شىن مانىندەگى جاقىندىققا بايلانىس­تى. ال ء«وزارا كومەكتەسۋ» – جالپى مىن­دەت­تەردى شەشۋدىڭ ءادىسى مەن تۇرتكىسى. مۇنداي ەۋروپا سۋبسيديا جانە ورتاق تراگەديا سياقتى يدەيالارعا بايىپپەن قارايدى. ونىڭ كوزقاراسىنا سايكەس فەدەرالدىقتار ماڭىزدى دەپ سانايتىن ورتالىق باقىلاۋسىز-اق ەكونوميكالىق باسقارۋدىڭ بارلىق قاجەتتى مىندەتتەرىن ازاماتتىق قوعام ورىنداي الادى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالا سالا، ءبىر ورتالىققا شوعىرلانباعان ەۋروپا يدەياسى گيتلەر يمپەرياسىنىڭ جويقىن ءپوليۋسى مەن ءبىر-بىرىمەن سوعىسقان مەملەكەتتەر اراسىنداعى وڭتايلى ورتا جول رەتىندە ۇسىنىلدى. بۇل، اسىرەسە، گەرمانيادا، ءالسىز فەدەراليزم نەگىزىندە فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكا قۇرىلعان مەملەكەتتە انىق اڭعارىلدى. دجون مەينارد كەينستى دە «كىشىگىرىم ساياسي جانە مادەني بىرلىكتەردى ۇلكەنىرەك جانە تىعىز ەكونوميكالىق وداققا بىرىكتىرۋ» يدەياسى قىزىقتىردى.

ەگەر ەۋروپا وسى باعىتتا دامىعاندا، ۇلى­بريتانيا ەۋروپالىق وداقتان سون­شا­لىقتى الشاق كەتپەيتىن ەدى. ويتكەنى وداقتىڭ ءوزى باسقاشا قۇرىلاتىن ەدى. بىراق پابستىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، ەۋروپالىق يدەيا جان موننەت سياقتى مەملەكەت قۇ­رۋ­شىلاردىڭ ينسترۋمەنتالدى «نەو­فۋنك­تسيوناليزمىنە» جانە نورماعا ەمەس، ەرەجەگە نەگىزدەلگەن نارىقتىق ءتارتىپ­تى قالايتىن حايەكشىلەردىڭ «وردو-ليبەراليزمىنە» بوي ۇردى.

جاڭارتىلعان فەوداليزم كوزقاراسى­نىڭ بولاشاققا قانداي دا اسەرى تۋرالى پايىمداۋ ماڭىزدى. بىرىنشىدەن، بۇل يدەيانىڭ اكادەميالىق تۇرعىدا اقتاپ الاتىن وتە ماڭىزدى وتكىر اناليتيكالىق قىرى جوق. الەۋمەتتانۋشىلار مەملەكەت، نارىق جانە قوعام تۇرعىسىنان ويلانادى جانە ءوز جۇمىستارىن ساياسي عىلىمدار، ەكونوميكا جانە الەۋ­مەت­تانۋ سالالارىنا بولىسە الادى. بىراق اكادە­ميا­لىق شەكارالارعا كەدەرگى كەلتىرەتىن الەۋمەتتىك ويلار سحەماسى ولاردى جاعاعا شىعىپ قالعان كيتتەرگە ۇقساتادى.

ونىڭ ۇستىنە، فەودالدىق ەۋروپا ءدىني جانە مادەني جاعىنان وتە الشاق بولعانىمەن، ەكونوميكالىق تۇرعىدان تۇراقتى ەدى. قايتا ورلەۋ داۋىرىندەگى قالالار، قازىرگى زاماننىڭ ءىزاشارلارى وي مەن ونەردىڭ عاجايىپتارىن تۋىنداتتى. بىراق تەحنولوگيالىق پروگرەسس، ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ ءوسۋى نەمەسە جان باسىنا شاققانداعى تابىستىڭ ارتۋى باياۋ بولاتىن. ەكونوميكانىڭ دامۋىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ەۋروپانىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا جاڭادان بوي كوتەرگەن مەملەكەتتەر بىرىكتى.

قازىرگى دەموكراتيانىڭ نەگىزگى تالابى – تۇراقتى ەكونوميكالىق ءوسىم مەن بارىنە ورتاق تەڭ جاعداي جاساۋعا قاجەتتى جەرگىلىكتى جانە ورتالىقتاندىرىلعان باقىلاۋدىڭ تابىستى ۇيلەسىمىن قامتا­ماسىز ەتۋ. مۇمكىن ەۋروپادا وسىعان باس­تايتىن جول بار شىعار. بىراق Brexit ونى ءالى تاپپاعانىمىزدى كورسەتتى.

روبەرت سكيدەلسكي،

ۇلىبريتانيانىڭ لوردتار پالاتاسىنىڭ مۇشەسى،

ۋورۆيك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ساياسي ەكونوميكا پروفەسسورى،

دجون مەينارد،

كەينستىڭ ۇشتومدىق ءومىربايانىنىڭ اۆتورى. ول ءوزىنىڭ ساياسي مانسابىن لەيبوريستىك پارتيادان باستاعان، كونسەرۆاتيۆتىك پارتيانىڭ لوردتار پالاتاسىنداعى قازىناشىلىق ىستەرى جونىندەگى وكىلى مىندەتىن اتقارعان. 1999 جىلى كوسوۆوعا ناتو-نىڭ ارالاسۋىن سىناعانى ءۇشىن كونسەرۆاتيۆتىك پارتيادان شىعارىلعان

Copyright: Project Syndicate، 2021.

www.project-syndicate.org