كوروناۆيرۋس جانە مەملەكەت

مادريد. كەي جىلدار تاريح كىتاپتارىندا سيرەك ايتىلادى. ەندى بىرىنە ارنايى تاراۋ ارنالادى. بىلتىرعى جىل وسىنىڭ سوڭعىسى سەكىلدى. 1918-1920 جىلدارداعى يسپان تۇماۋى سەكىلدى Covid-19 دا ۇزاق جىلدار حالىق ەسىندە ساقتالاتىنى ءسوزسىز. بىراق كەز كەلگەن جىلدى ماڭىزدى ەتەتىنى ونىڭ قالاي وتكەنى ەمەس، الەمدى قالاي وزگەرتكەنى بولماق. الەم ءۇشىن ادەتتەگىدەي وتە شىقان جىل تاريحي تۇرعىدا اسا مانگە يە ەمەس. ال ۇلكەن وزگەرىستەر مەن ادامزات ءداۋىرىنىڭ جاڭا قادامىنىڭ باستاۋىنا اينالاتىن جىل ۇمىتىلمايدى. 2020 جىل قايسىنا جاتپاق؟

الەم 2020 جىلى كۇردەلى وزگەرىستى باستان وتكەردى دەپ وي­لاۋعا تولىق نەگىز بار. اتاپ ايت­قاندا، كەيىنگى 12 ايدا­عى وقيعالار شارتاراپتا، اسىرە­سە باتىستاعى ليبەرالدى دەمو­كراتياداعى مەملەكەت پەن قو­عامنىڭ قارىم-قاتىناسىن تۇبەگەيلى قايتا قۇرۋ­عا جانە تەڭەستىرۋگە جول اشۋى مۇمكىن.

قىرعي-قاباق سوعىس اياقتال­عاننان بەرى باتىس دەموكرا­تياسىنداعى الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق مودەلدەردىڭ تەپە-تەڭدىگى بۇزىلدى. بۇعان دەيىن ليبەرالدى دەموكراتيانى نىعايتۋدىڭ قۋاتتى قۇرالى رەتىندە قارالعان ەركىن نارىق (قۇقىعىن تالاپ ەتەتىن ورتا تاپ قۇرۋ ارقىلى) ماقساتقا اينالدى. ەندى ونى شىعىنعا قاراماستان قولداۋ مىندەتتى.

ونىڭ شىعىنى دا جوعارى بولدى. ەركىن نارىققا سۇرانىس جوعارىلاعان سايىن، جاھاندانۋ كاپيتالدى باقىلاۋعا، شەكارا تالاپتارىن ءجيى جەڭىلدەتۋگە، كەڭ اۋقىمدى جەكەشەلەندىرۋگە جانە مەملەكەتتىك باسقارۋدان بوساتۋعا اكەلدى. باسقارۋ شەكتەۋلى، تەح­ني­كالىق ارەكەتكە اينالدى. ىقپالدى جەكە تۇلعالار بارعان سايىن قوعامدىق ءرولدى يەلەنە باستادى.

وسىلايشا، كورپوراتسيا­لار ەڭ قۋاتتى جاھاندىق ويىنشى­لاردىڭ بىرىنە اينالدى. ەل بيلىكتەرى ولارعا سالىق سالىپ، باقىلاۋ جاساۋى قيىنداي ءتۇستى. كەيبىر ماڭىزدى سالالاردا – الەۋمەتتىك جەلىدەگى جالعان اقپاراتتىڭ تارالۋىنان باستاپ، ەكولوگيالىق تۇراقتىلىققا دەيىنگى ماسەلەلەردە كورپوراتسيا­لار دەربەس ارەكەت ەتتى.

قولدان سۋسىپ كەتكەن باقى­­لاۋدى قايتارۋعا ارەكەت جاسال­عان. الايدا وعان تالپىن­عان مەملەكەتتەردىڭ بيلىگى ەمەس، باسقا ويىنشىلار ەدى. ەكولو­گيالىق، الەۋمەتتىك، باسقارۋ­شىلىق كورپوراتيۆتى ەسەپ پەن تىركەۋگە ۇمتىلۋ – سونىڭ ءبىر مىسالى. قوعامدىق قىسىم مەن ينۆەستورلار قىزىعۋشىلىعىنىڭ ارتۋى سالدارىنان كومپانيالار «ەكولوگيالىق، الەۋمەتتىك، باسقارۋشىلىق» مودەلىنە ساي ەكەنىن دالەلدەۋگە ۇمتىلدى. بىراق بۇل ماسەلەدە اشىقتىق پەن ناقتىلىققا قاتىستى سۇراق كوپ. وسىندايدا مەملەكەتتىڭ جوقتىعى انىق اڭعارىلادى.

قاراپايىم ازاماتتاردىڭ كوبىندە بيلىك كەيىنگى ونجىلدىقتا، تەڭسىزدىك كۇشەيگەن كەزدە دە ءوزىن جەكە قىزمەت كورسەتۋشى رەتىندە ۇستادى دەگەن كوزقاراس قالىپتاسقان. مەملەكەت بيلىگى قارجى جۇيەسىن نىعايتىپ، تاعى ءبىر كۇيرەۋگە جول بەرمەۋ ءۇشىن جارتىلاي شارالار قابىلداعان 2008 جىلعى جاھاندىق قارجى داعدارىسىنىڭ سالدارى ليبەرالدى دەموكراتيا تۇراقتىلىق پەن وركەندەۋدىڭ كەپىلى دەگەن يدەيانى بۇزدى. سونىمەن قاتار قىتاي بيلىك ورتالىققا شوعىرلانعان، نارىققا باقىلاۋ جاسايتىن باسەكەگە قابىلەتتى مودەلىن قالىپتاستىرىپ، جاھاندىق الاڭداردا ءتۇرلى پىكىرتالاسقا جول اشتى.

قارجىلىق داعدارىستىڭ كەسىرىنەن قوعامدا پوپۋليزم مەن ناتيۆيزم قانات جايىپ، باتىستىڭ كوپ بولىگىن قامتىدى. تەڭسىزدىك ءوسىپ، حالىق پەن مەملەكەت اراسىنداعى قاتىناستى جاقسارتۋعا ۇمتىلماۋ سالدارىنان ءتۇرلى ينستيتۋتتارعا كوزقاراس وزگەردى. ونىڭ ءبارى نەگىزىنەن سەزىم ارقىلى جاسالىپ، تۇبەگەيلى وزگەرىستەردى تالاپ ەتتى.

كوروناۆيرۋس پاندەمياسى كەزىندە مەملەكەت قايتادان كۇشەيە باستادى. ەكونوميكا توقتاپ قالعاندا ەل بيلىگى مەملەكەت بيۋدجەتىنىڭ ۇلكەن كولەمىن جەكە ءوندىرىستى دامىتۋعا جانە جۇمىستان شىعارۋدى شەكتەۋگە باعىتتادى. ەۋروپادا Next Generation EU دەپ اتالاتىن قالپىنا كەلتىرۋ قورى قۇرىلىپ، بۇرىن-سوڭدى بولماعان 750 ميلليارد ەۋرو ءبولىندى.

سونداي-اق جەتكىزۋ تىزبەگىنىڭ بۇزىلۋى دا قوعامعا قاجەتتى نەگىزگى زاتتاردى قامتاماسىز ەتۋگە دەگەن تالاپتى كۇشەيتتى. وسىلايشا، ءوندىرىستى قايتا جان­داندىرۋعا سۇرانىس ارتىپ قانا قويماي، ستراتەگيالىق تاۋارلاردى وندىرۋگە تاۋەلسىز بولۋدى تالاپ ەتەتىندەر سانى ارتتى.

سول سەكىلدى، كەيىنگى كەزەڭدە العاش رەت مەملەكەتتەر باسشى­لىعى باقىلاۋشىلىق قابىلەتىن كۇشەيتتى. اسىرەسە تەحنولو­گيا­لىق الپاۋىت كومپانيالارعا قاتىستى تالاپ ارتتى. جاقىن­دا ەۋروپالىق كوميسسيا وسى فيرمالاردىڭ كۇشىن ازايتۋ ءۇشىن ماڭىزدى ەرەجەلەردى – تسيفرلى قىزمەتتەر تۋرالى جانە تسيفرلى نارىق تۋرالى زاڭ قابىلدا­دى. سونداي-اق باسەكەلەستىككە نەگىزدەلگەن ءىس-شارالار جوسپارىن جاريالادى. اقش-تا فەدەرالدى ساۋدا كوميسسياسى مەن شتاتتار Alphabet-كە (Google-دىڭ باس كومپانياسى) جانە Facebook-كە باسەكەلەستەرىنەن اسىپ ءتۇسۋ ماقساتىندا ءتۇرلى ارەكەتكە بارعانى ءۇشىن مونوپولياعا قارسى سوت ءىسىن باستادى. وسى مەگا-فيرمالاردى تاراتۋعا ۇندەيتىندەر سانى ارتتى.

پاندەميا قوعامدىق مۇددە­لەردى قورعاۋدى بىلاي قويعاندا، نەگىزگى تاۋارلاردى جەتكىزۋدى نارىقتىڭ «كورىنبەيتىن قولىنا» سەنىپ تاپسىرۋعا بولمايتىنىن كورسەتتى. مەملەكەتتىڭ كورىنەتىن قولى ءتيىمدى ينستيتۋتتار مەن ءتيىمدى باسقارۋ ارقىلى جۇمىس ىستەۋى كەرەك.

ەڭ باستىسى، دەنساۋلىق پەن قاۋىپسىزدىك شارالارى كەيىنگى جىلدارى بار-جوعى بىلىنبەي كەتكەن مەملەكەتتىڭ بولمىسىن فيزيكالىق تۇرعىدا ەسكە سال­ماق. كەيبىرەۋلەر ورتاق جاۋاپ­كەرشىلىكتى ەسكەرىپ، مۇنى قول­دايدى، ەندى ءبىرى وعان سەنبەيدى. بىراق ءبارى دە مەملەكەتتىڭ ءرولىن تۇسىنەدى. جاعداي وزگەرىپ كەلەدى. بۇل – ليبەرالدى دەموكراتيالىق مودەلدىڭ جاڭارۋىنا العىشارت بولماق.

ارينە، 2020 جىل ۋاقىتشا پروبلەماعا اينالۋى مۇمكىن. جاپپاي ۆاكتسيناتسيا پاندەميانى توقتاتىپ، ادامدار، كورپوراتسيالار مەن ۇكىمەتتەر پاندەمياعا دەيىنگى جاعدايىنا قايتا ورالۋى ىقتيمال. بۇعان دەيىنگى وكپە-رەنىشتەر ودان ءارى ءورشىپ، ەلدەر بۇرىنعىداي شاتاسىپ جۇرە بەرەدى.

مۇنداي جاعدايدا پاندەميا تاعى ءبىر تراگەديالىق وقيعا رەتىندە تاريحتا قالماق. اسىرەسە وتە قاۋىپتى، قورقىنىشتى وقيعا رەتىندە. ەگەر 2020 جىل ىندەت ۇكىمەت پەن باسقارىلاتىندار ارا­سىنداعى قاتىناستارعا تەرەڭى­رەك ۇڭىلۋگە، ليبەرالدى-دەمو­كراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ شىنايى نىعايۋىنا اكەلسە، وندا ناعىز وزگەرىس نۇكتەسىنە اينالادى.

انا پالاسيو،

يسپانيانىڭ بۇرىنعى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى، دۇنيەجۇزىلىك بانك توبىنىڭ بۇرىنعى ۆيتسە-پرەزيدەنتى جانە باس كەڭەسشىسى

Copyright: Project Syndicate، 2020.

www.project-syndicate.org