كيەلى جەرلەردى قورعاۋ – كەشەندى ءىس

ۇڭگىردىڭ تۇبىندە ايناداي تۇنىق كول جاتىر. اڭىز بويىنشا، كولدىڭ تۇبىندە تاستان جاسالعان قۇپيا ەسىك بار ەكەندىگى ايتىلادى. «وسى قۇپيا ەسىك شىڭعىسحان جەرلەنگەن قوناق بولمەگە اپارادى» دەگەن اڭىزدى ەستىگەندە، اۋزى تار ۇڭگىرگە قالايدا كىرۋگە اسىعاسىز. بىراق تار ۇڭگىرگە ءسۇرىنىپ-قابىنىپ كىرۋىن كىرىپ العانمەن، تۇبىندەگى كولگە جەتە قويۋ وڭاي بولمايتىن. وسى جاعدايدى ەسكەرگەن شىعىس قازاقستان وبلىستىق باسقارما باستاماسىمەن تاس قاراڭعى ۇڭگىردىڭ ىشىنە سامالاداي جارىق ورناتىلىپ، باسپالداق قويىلىپ، جاعداي جاسالۋى مۇندا كەلۋشىلەر ءۇشىن تاماشا جاڭالىققا اينالدى.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەيا­سىنىڭ «وكىنىشتە» اتتى تاراۋىندا ابايدىڭ پەتەربوردان كەلگەن ءابىشتى سەرگىپ، سەرپىلىپ قايتسىن دەپ وسى قوڭىر اۋليەگە جىبەرەتىنى باياندالادى. سوندا ۇڭگىردىڭ ماڭىنداعى قورىمدارعا تاڭدانا قاراعان ابىشكە ابايدىڭ شاكىرتى ءارى ءىنىسى كوكباي اقىن قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ ابىلاي حاننىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ، قالاي «دارابوز» اتانعانى تۋرالى اڭگىمەنى ايتىپ بەرەتىن تۇسى بار.

بۇرىن كورگەندەر ەرتەرەكتە ۇڭگىر ىشىن­دە بالبال تاستار مەن مۇسىندەر بول­عانىن ايتادى، بىراق يادرولىق جارىلىس كەزىندە قوپارىلىپ قۇلاعان تاس­تار باسىپ قالعان با ەكەن، قازىر جوق. جالپى، ۇڭگىردىڭ اينالاسىندا قورىم كوپ، ءارى قاراي اسساڭىز، باقاباس اۋليە جا­تىر، قىسقاسى اڭىز تۇنعان توڭىرەك دەۋ­گە بو­لادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلىندا ەلىمىزدىڭ رۋحاني-مادەني مول مۇراسىنا ءمان بەرىلىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى سارالاۋ، رۋحاني- گەوگرافيالىق، تاريحي-مادەني بەلدەۋدەگى قاسيەتتى جەرلەرىمىزدى جاڭعىرتۋعا ۇلكەن ماڭىز بەرىلىپ، قوڭىر اۋليە تاريحي ورنى سىندى ەلىمىزدەگى تاريحي-مادەني مۇرانىڭ باسىم بولىگى كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتتى. ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق قۇجاتىندا جالپىۇلتتىق قاسيەتتى مەكەندەر ۇعىمىنىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ وتكەن بولاتىن. پرەزيدەنت ءوز سوزىندە: «قازاقستاننىڭ قاسيەتتى جەرلەرىنىڭ مادەني-گەوگرافيالىق بەلدەۋى – نەشە عاسىر وتسە دە، ءبىزدى كەز كەلگەن رۋحاني جۇتاڭدىقتان ساقتاپ، امان الىپ شىعاتىن سيمۆولدىق قالقانىمىز ءارى ۇلتتىق ماقتانىشىمىزدىڭ قاينار بۇلاعى. ول – ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ باستى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى» دەي كەلە، «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» قۇجاتى اياسىندا «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى» اتتى جوبانىڭ قولعا الىناتىندىعى تۋرالى ايتقان ەدى. ماسەلەن، «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى» جوباسى قولعا الىنعالى بەرى 100-دەن استام نىسان جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە قاسيەتتى ورىندار ساناتىنا كىرسە، 500-دەن استام نىسان جەرگىلىكتى ماڭىزى بار كيەلى نىساندار قاتارىنا ەنگىزىلگەن. اتالعان نىساندار ەجەلگى زامانداردان، ودان كەيىنگى تاس داۋىرىنەن باستاپ، ورتا عاسىرلارعا دەيىنگى ارالىقتاعى اۋقىمدى حرونولوگيالىق كەزەڭدەردى قامتيدى. وسى رەتتە اتالعان نىساندار تۇبەگەيلى عىلىمي زەرتتەۋلەردى، قورعاۋدى جانە قالپىنا كەلتىرۋدى، سونداي-اق بارىنشا ۇقىپتىلىقتى قاجەت ەتەدى. كيەلى نىساندار ءتىزىمى ءۇش ۇيىمنىڭ ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينس­تيتۋتى، ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى، مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى عىلىمي ۇجىمدارىنىڭ القالىق ىرىكتەۋىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلىپ، مۇراعات-بيبليوگرافيالىق سيپاتتاعى ماتەريالدارعا، دالا زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، عالىمدار ەجەلگى كەزەڭنەن قازىرگى زامانعا دەيىنگى سيپاتتاماسى بار نىسانداردىڭ ءتىزىمىن جاساپ شىقتى. بۇل رەتتە «تاۋەلسىزدىك جىلدارى، اتاقتى اتا-بابالارىمىزدىڭ ەسىمدەرىن قايتا جاڭعىرتۋعا مۇمكىندىك تۋعاندا، قوعامدىق سانا دا وزگەردى. ءدىني تۋريزم ءوزىنىڭ شەڭبەرىنە جىل سايىن جاڭا ايماقتاردى جۇمىلدىرىپ، كەڭ ەتەك جايىپ كەلەدى. ءدىني تۋريزم مەن اتاقتى اتا-بابالاردى قۇرمەتتەۋمەن بايلانىسى بار كيەلى جەرلەردى حالىقتىڭ زيارات ەتۋى اراسىندا ولاردىڭ ارا-جىگىن اجىراتۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى»، دەگەن اكادەميك باۋىرجان بايتاناەۆتىڭ پىكىرى بولاشاعىمىزدى قۇرۋدا رۋحاني نەگىز بولىپ تابىلاتىن باي مۇرانى ساقتاپ، كەلەشەك ۇرپاققا امانات ەتۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن اڭعارتادى.