تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، زيابەك قابىلدينوۆتىڭ مودەراتورلىعىمەن وتكەن بۇل جيىندا قازاقستاندا جانە تمد ەلدەرىندە شوقانتانۋشى عالىمداردىڭ ءبىر-بىرىمەن پىكىر الماسۋىنا مۇمكىندىك بەردى.

جيىنعا قاتىسقان تاريحشىلار شوقاندى زەرتتەۋ باعىتى كسرو كەزىندە تابىلعان تاريحي دەرەكتەرگە كوبىرەك سۇيەنەتىنىن ايتتى. جيىنعا قاتىسقان تاريحشىلار، شوقانتانۋشى عالىمدار ايتىپ وتكەندەي، ونىڭ بويىندا تاريحشىنىڭ، گەوگرافتىڭ، ادەبيەتشىنىڭ، ءتىل ءبىلىمىن زەرتتەۋشىنىڭ جانە جاۋىنگەردىڭ تالانتى ۇيلەسىم تاپتى. «پەندە اتاۋلىدا سيرەك كەزدەسەتىن ۇلى تالانت وعان شىنايى دوستاردى سىيعا تارتتى”، – دەپ جازادى ولجاس سۇلەيمەنوۆ..  

استانالىق شوقانتانۋشى راۋشان نۇرحانقىزى ءيمانجۇسىپ شوقاننىڭ جۇمباعى كۇنى بۇگىنگە دەيىن اشىلماعانىن تىلگە تيەك ەتىپ ءوتتى. حح عاسىردىڭ دا  شوقانعا ىقىلاسى وڭ بولدى. قام­شى­نىڭ سابىنداي از عانا عۇمى­رىن­دا حالقىنا مول مۇرا قال­دىر­عان شوقاندى زەرتتەۋدىڭ ءالى جەت­كى­لىكسىزدىگىن، ءتىپتى ءححى عاسىردا بۇل جۇمىستىڭ ەندى باستالۋى كەرەك­تىگىن ايتتى عالىمدار. حح عاسىرداعى زەرتتەۋلەر رەسەي ارحيۆتەرىندە ساقتالىپ قالعان دەرەكتەر بويىنشا جازىلعانىن ايتقان راۋشان نۇرحانقىزى  شوقاننىڭ دوستارى، مىسالى گ. ءپوتانيننىڭ جەكە قورى اشىلعانىن، وندا شوقان جايلى جاڭا دەرەكتەردىڭ تابىلىپ جاتقانىن، مۇنى رەسەيلىك تاريحشىلار حابارلاپ جاتقانىن تىلگە تيەك ەتتى. شوقان جايلى بىشكەك، ماسكەۋ، سان-پەتەربور ارحيۆتەرىندەگى، شوقاننىڭ دوستارىنىڭ اتىنان اشىلعان جەكەلەگەن قورلارداعى دەرەكتەردى ەلگە الدىراتىن كەز كەلدى. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي جانە فيلوسوفيالىق كوزقاراستارى ءحىح عاسىردىڭ 60-جىلدارىنداعى كۇردەلى تاريحي جاعدايدا، ياعني قازاقستاننىڭ رەسەيگە ء«وز ەركىمەن قوسىلۋى» پروتسەسى اياقتالعان جانە سول ۋاقىتتا باسىبايلىلىق داعدارىسقا بايلانىستى قالىپتاستى. رەسەي ءوزىنىڭ ساياسي جانە يدەولوگيالىق كۇرەسىن كۇشەيتتى. ۇلى عالىمنىڭ شىعارماشىلىق جانە عىلىمي مۇراسى قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستان جاعدايىندا وزەكتىلىگىن ساقتاۋدى جالعاستىرۋدا. ءحىح عاسىردىڭ الدىڭعى قاتارلى مادەنيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى، كوپتەگەن عىلىمي باعىتتاردا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ش.ش. ءۋاليحانوۆتىڭ 185-جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ – ءححى عاسىر ۇرپاقتارىنىڭ عىلىمي جەتىستىكتەرىنىڭ وزىندىك قورىتىندىسى بولماق. ونىڭ عىلىمنىڭ دامۋىنا قوسقان وتە قۇندى ۇلەسى جانە باي تاريحي-مادەني مۇراسى ادامزات يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋدە.

قىرعىزستاننان   كەلگەن تاريحشى چولپون تۋرداليەۆا شوقاننىڭ قىرعىز تاريحى مەن مادەنيەتىندە ەرەكشە ورنى بار ەكەنىن ايتتى. بۇل تاقىرىپقا ول ءوزىنىڭ كوپتەگەن ەڭبەكتەرىن ارنادى. ولاردا قىرعىز جۇرتىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىنە، تاريحي مەكەندەرىنە، رۋارالىق قاتىناستارىنا، شارۋاشىلىقتارى مەن سالت-داستۇرلەرىنە بارىنشا كەڭ كولەمدە سيپاتتاما بەرەدى. جەكەلەگەن رۋ باسىلارىنا انىقتاما جاساپ، ولاردىڭ حالىق اراسىنداعى قىزمەتتەرىنە تالداۋ جاسايدى. 

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ بۇل زەرتتەۋلەرى قىرعىزدار تۋرالى كەڭىنەن تاراعان اۋىزشا دەرەكتەرمەن قاتار، ورتا عاسىرلاردان بەرگى بەلگىلى شىعىس، ورىس، باتىس عالىمدارىنىڭ، ولكەتانۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىمەن تانىسۋ، ولارعا عىلىمي تۇرعىدا ساراپتاما جاساۋى نەگىزىندە دايىندالعان. ونىڭ پايدالانعان سان-سالالى دەرەكتەرىنىڭ مازمۇنى باي، تالداۋلارى مەن قورىتىندىلارى ءوز داۋىرىندەگى جانە قازىرگى مەرزىمدەگى عىلىمي ورتادا قۇندىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى.

 قىرعىز جەرىندە بولعان كەزىندە قازاق عالىمى قىرعىزدىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى، كۇندەلىكتى تۇرمىستا قولدانعان زاتتارى تۋرالى جادىگەرلەر جيعان. بىراق قازىر شوقان جيعان ارتەفاكتتتار جوق. نەمەسە باسقا بىرەۋلەردىڭ اتىندا مۋزەيلەردە تۇرۋى ابدەن مۇمكىن.   

شوقان ءۋاليحانوۆ ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ تاريحىنا، ەتنوگرافياسىنا، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە بەلسەندى قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ورتالىق قازاقستان، جەتىسۋ، تارباعاتايعا ساياحات جاسادى، ماتەريالدار جينادى جانە دالا ولكەسىنىڭ تاريحى، ادەت-عۇرىپتارى مەن قازاقتاردىڭ ءدىنى تۋرالى ماقالالار جازدى.

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي جانە تاريحي-فيلوسوفيالىق كوزقاراستارى ءحىح عاسىردىڭ 60-جىلدارىنداعى كۇردەلى جاعدايدا، ياعني قازاقستاننىڭ رەسەيگە ء«وز ەركىمەن قوسىلۋى» ءۇردىسى اياقتالعان جانە سول ۋاقىتتاعى شارۋالاردىڭ باسىبايلىلىق داعدارىسىنا بايلانىستى قالىپتاستى. رەسەي ءوزىنىڭ ساياسي جانە يدەولوگيالىق كۇرەسىن كۇشەيتتى. بۇل شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ دۇنيەتانىمىنا اسەر ەتپەۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ول ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي كوزقاراستارىندا رەسەيدىڭ پروگرەسسيۆتى، دەموكراتيالىق باعىتىن ۇستاندى، العا باستاۋشى، دەموكراتيالىق رەفورمالاردىڭ تاباندى جاقتاۋشىسى بولدى جانە سول زاماننىڭ جامان جاقتارىن جويۋعا كومەكتەسۋگە تىرىستى. ونىڭ قىزمەتى اعارتۋشىلىق سيپاتتا بولدى، بىراق وندا ءوز زامانىنداعى قۇرىلىستى سىناۋدىڭ بەلگىلەرى، قازاق قوعامىنىڭ ومىرىندە ەلەۋلى وزگەرىستەرگە قول جەتكىزۋگە ۇمتىلىس بولدى، بۇل ش. ءۋاليحانوۆتى اعارتۋشى-دەموكرات، ءوز حالقىنىڭ ۇلكەن پاتريوتى جانە گۋمانيسى رەتىندە سيپاتتايدى. ۇلى عالىمنىڭ شىعارماشىلىق جانە عىلىمي مۇراسى قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستان جاعدايىندا وزەكتىلىگىن ساقتاۋدا. ءحىح عاسىردىڭ الدىڭعى قاتارلى مادەنيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى، كوپتەگەن عىلىمي باعىتتاردا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ش.ش. ءۋاليحانوۆتىڭ 185-جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ – ءححى عاسىر ۇرپاقتارىنىڭ عىلىمي جەتىستىكتەرىنىڭ وزىندىك قورىتىندىسى بولماق. ونىڭ عىلىمنىڭ دامۋىنا قوسقان وتە قۇندى ۇلەسى جانە باي تاريحي-مادەني مۇراسى ادامزات يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋدە.

ول قازاقستانداعى عىلىمي جانە قوعامدىق ويلاردىڭ باستاۋىندا تۇردى، ورتالىق جانە ورتا ازيانىڭ، وڭتۇستىك ءسىبىر مەن قازاقستاننىڭ تاريحىن، ەتنوگرافياسىن، گەوگرافياسىن زەرتتەۋگە ۇلكەن ۇلەس قوستى، ونىڭ ىشىندە ورتالىق قازاقستان، جەتىسۋ مەن تارباعاتايدى زەرتتەۋگە ەرەكشە نازار اۋداردى.

كونفەرەنتسيا جۇمىسىنا وتاندىق جانە شەتەلدىك عالىمدار، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقىتۋشىلار قۇرامى، ورتا مەكتەپتەرىنىڭ مۇعالىمدەرى، دوكتورانتتار، ماگيسترانتتار، باق وكىلدەرى قاتىستى. قۇتتىقتاۋ سوزدەرىن ينستيتۋت ديرەكتورى، قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، ت.ع.د.، پروفەسسور ز.ە. قابىلدينوۆ، الماتى قالاسى ءبىلىم باسقارماسىنىڭ قالالىق ءبىلىم بەرۋدەگى جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ عىلىمي-ادىستەمەلىك ورتالىعىنىڭ عىلىميادىستەمەلىك جانە يننوۆاتسيالىق جۇمىس ءبولىمىنىڭ باسشىسى ءا.ءا. سايلىباەۆ، ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى «التىنەمەل» مەملەكەتتىك مەموريالدى مۋزەيىنىڭ جەتەكشىسى م.و. راحاتوۆا جانە پۋبليتسيست-زەرتتەۋشى نيك فيلدينگ ايتتى. ءىس-شارا بارىسىندا قر ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى م.ع. جىلىسباەۆا «ش. ءۋاليحانوۆ تۋرالى ارحيۆ قۇجاتتارىنان» اتتى قولجازبالار مەن قۇجاتتاردىڭ كورمەسىن جاسادى. بايانداماشىلار رەتىندە قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى حالىقارالىق مادەنيەتتەردى جاقىنداستىرۋ ورتالىعىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، پروفەسسور ك.ش. حافيزوۆا، ورتالىق ازياداعى امەريكاندىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى (قىرعىزستان، بىشكەك ق.) چ.د. تۋرداليەۆا، ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، «شوقان جولدارى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى ر.ن. ءيمانجۇسىپ، م.ۆ. لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى قازاقستاندىق فيليالىنىڭ پروفەسسورى ج.ا. ەرمەكباي، م.ۆ. لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاقستاندىق فيليالى الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق عىلىمدارى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، قر ۇعا اكادەميگى ر.ج. ءابدىلدينا، ينستيتۋتتىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، پروفەسسور م.ج. ءابدىروۆ، ك. قاراساەۆ اتىنداعى بىشكەك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قىرعىستان تاريحى مەن شەتەلدىك شىعىس كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، قىرعىزستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءبىلىم قىزمەتكەرى د.ب. ساپاراليەۆ جانە ت.ب. بولدى. سونىمەن قاتار اكادەميك ق.ي. ساتباەۆتىڭ مەموريالدىق مۋزەيى «شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى» فيلم ۇسىندى. كونفەرەنتسيا سەكتسيالىق ماجىلىستەرىمەن جالعاستىرىلدى.

حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا اياسىندا ۇلى دالانىڭ ۇلى ەسىمدەرىن زەرتتەۋ كونتەكستىندە ش.ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن، ونىڭ ەتنوگرافيالىق مۇراسىن; ش.ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قوعامدىق-گۋمانيتارلىق عىلىمداردى دامىتۋعا قوسقان ۇلەسى جانە باسقا دا ماڭىزدى قىرلارى قاراستىرىلدى.