باتىس قازاقستاننىڭ بيىك نۇكتەسى

                                               ەشكىتاۋ

...ءالى ەسىمدە، 2015 جىلى موڭعوليالىق قانداسىمىز، بەلگىلى تاۋشى (الپينيست) جاناربەك اقبي الەۋمەتتىك جەلىدە «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ءار وڭىردە ەڭ بيىك تاۋعا شىعىپ، تۋ كوتەرىپ سۋرەتكە ءتۇ­سىپ، ارنايى اشىلعان پاراقشاعا سالساق، وسى­­لايشا جىل سوڭىنا دەيىن 550 تاۋعا كوك تۋىمىزدى جەلبىرەتسەك» دەگەن باستاما كوتەرگەن بولاتىن. سول جىلى 8 ماۋسىم كۇنى باتىس قازاقستان وبلىستىق قوس گازەت پەن اۋداندىق باسىلىمداردىڭ باسىن قوسقان «جايىق پرەسس» مەكەمەسىنىڭ سول كەزدەگى باسشىسى جانتاس سافۋللين باس­تاعان ءبىر توپ ارىپتەسپەن بىرگە ورال قا­لا­­سىنان 80 شاقىرىمداي جەردە جاتقان ەش­­كىتاۋ بيىگىنە شىعىپ، قازاقستان رەس­پۋب­­ليكاسىنىڭ كوك تۋىن جەلبىرەتكەن ەدىك.

ەشكىتاۋ باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تاسقالا اۋدانىندا جاتىر. گەوگرافيا عىلىم­دارىنىڭ كانديداتى سەرىك را­ما­زانوۆ اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، ۇل­كەن ەشكى تاۋى – باتىس قازاقستان وب­لى­سىنداعى بيىكتىگى جونىنەن ەكىنشى نۇك­تە. ەشكىتاۋدىڭ ابسوليۋتتىك بيىكتىگى 259 مەتر. باتىس قازاقستان وبلىسى بويىن­شا جايىق وزەنىنىڭ وڭ بەتىندە ەش­كىتاۋدان بيىك نۇكتە جوق. اۋماعىنىڭ ىق­شامدىعىنا قاراماستان، مۇندا ءتۇرلى دا­رەجەدەگى قىزىل كىتاپتارعا ەنگىزىلگەن 41 وسىمدىك ءتۇرى وسەدى. 1986 جىلى ارحەولوگ ب.ت.رايىمقۇلوۆ ۇلكەن ەشكى تاۋىنىڭ باسىنان تاسپەن، توپىراقپەن جابىلعان 8 قورعاننان تۇراتىن زيراتتى تاپقان. بۇل وبالار ەرتە تەمىر داۋىرىمەن شامالاس كەلەدى. سونىمەن قاتار وسى جەردە جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق ەكسپە­ديتسيالىق جۇمىستاردىڭ بارىسىندا 2002 جىلى پالەوليت داۋىرىنە جاتاتىن ەجەلگى ادامداردىڭ تۇراقتارى انىقتالدى.

باتىس قازاقستان وبلىسى اكىمدىگىنىڭ شەشىمىمەن ۇلكەن ەشكى تاۋى 1996 جىلى وبلىستىق ماڭىزى بار تابيعات ەسكەرتكىشى بولىپ ۇيىمداستىرىلعان. ەسكەرتكىشتىڭ اۋماعى 175 گەكتار. بۇل ايماققا ارنايى رۇقساتپەن عانا كىرۋگە بولادى. وت جاعۋعا مۇلدەم تىيىم سالىنعان.

ءبىر ءتاۋىرى، تاسقالا اۋدانى اكىمدىگى ەش­كىتاۋدىڭ باسىنا ارنايى تاس بەلگى ورناتقان ەكەن. ەل-جۇرت ارنايى كەلىپ، قاسيەت تۇتىپ ءتاۋ ەتەتىنى وسى جەردەگى ارشا بۇتالارىنا بايلانعان سانسىز شۇبەرەكتەردەن دە كورىنىپ تۇر. ەشكىتاۋ ەتەگىندەگى ءمولدىر بۇلاقتىڭ دا سۋى ەرەكشە شيپالى كورىندى. ءبىز تاۋ باسىنداعى گەودەزيالىق بەلگى – موسىاعاشتىڭ باسىنا وزىمىزبەن بىرگە الىپ بارعان كوك جالاۋدى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تۋىن قاداپ كەتتىك...

                                               اقتاۋ

ءبورلى اۋدانىندا ورنالاسقان وسى اقتاۋ بيىگى – رەسمي تۇردە باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى سانالاتىن شوقى. تەڭىز دەڭگەيىنەن 263 مەتر بيىكتە جاتقان بۇل شىڭ بورلى توبەلەر اراسىندا جاتقاندىقتان ايقىن بايقالمايدى دا. ۇزىندىعى 250-300 مەتر، ەنى 50-60 مەتر بولاتىن سولتۇستىك شىعىستان وڭتۇستىك باتىسقا قاراي سوزىلىپ جاتقان شاعىن قىرقا كىشىگىرىم ءتورت شوقىدان تۇرادى.

«ورال ماڭى ۇستىرتىندە باتىس قازاق­ستان وبلىسىنىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى جاتىر. ول – اقتاۋ» دەپ جازىلعان 2001 جىلى ورال قالاسىندا جارىق كورگەن «باتىس قازاق­ستان وبلىسىنىڭ گەوگرافياسى» كىت­ابىندا.

وسى اقتاۋ بيىگىنە بيىل قازان ايىن­دا جەرگىلىكتى ولكەتانۋشى ايبولات قۇ­رىمباەۆ، ارحەولوگ مۇرات قالمەنوۆ جانە وپەراتور الىشەر عۇماروۆپەن بىر­گە ارنايى بارعان ەدىك. سوڭعى جىلدارى جەرگىلىكتى ءتۋريزمدى دامىتۋ جولىندا جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جۇرگەن ايبولات شامۇرات ۇلى باتىس قازاقستاننىڭ تابيعاتى كوركەم، تاريحى تەرەڭ ءاربىر نۇكتەسىن ارالاپ، «كيەلى قازاقستان» جيناعىنىڭ جەرگىلىكتى تومىن دايىنداۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان بولاتىن. تالانتتى وپەراتور، بەلسەندى ازامات الىشەر عۇماروۆ بولسا اق جايىق ءوڭىرىنىڭ ءار اۋدانىنا ارناعان سەريا­لى بەينەفيلمدەر جاساپ، حالىققا ۇسىنىپ ءجۇر. تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ارحەولوگ مۇرات دابىل ۇلىنىڭ دا جا­نىمىزدا جۇرگەنى جاقسى بولدى. بۇل بورلى توبەلەردىڭ ءبىر كەزدەرى تەڭىز تۇبىندەگى شوگىندى ەكەنىن ايتىپ، تابان استىنان تەڭىز موليۋسكالارىنىڭ تاس بولىپ قاتقان دەنەسىن تاۋىپ الىپ كورسەتىپ، ساپارىمىزدىڭ مازمۇنىن بايىتا ءتۇستى.

ايتا كەتەيىك، وسى اقتاۋ بيىگى – جەر­گىلىكتى ساياحاتشىلار ارنايى كەلىپ، سۋرەت­كە تۇسەتىن تانىمال مەكەن ەكەن. ءبورلى اۋدا­نىنىڭ اقبۇلاق اۋىلدىق وكرۋگىندە، اق­بۇلاق اۋىلىنان وڭتۇستىك شىعىسقا قاراي 10 شاقىرىم قاشىقتا ورنالاسقان بۇل شوقىعا ارنايى بەلگى ورناتىلماسا دا، جول بويىندا ارنايى سىلتەمەلەر بولماسا دا ىزدەگەن جان اقتاۋدى تاۋىپ، فوتوعا ءتۇسىپ، سۋرەتىن الەۋمەتتىك جەلىگە جۇكتەپ جاتادى.

ءبىز دە سويتتىك.

اقتاۋ شوقىسىندا سۋرەتكە ءتۇسىپ جاتىپ مەن جانىمداعى جىگىتتەرگە:

– ءدال وسى ساتتە باتىس قازاقستان وبلىسىندا بىزدەن بيىك تۇرعان ەشكىم جوق! – دەپ ازىلدەدىم.

                                    شىبىندى تاۋى

مەن قاتەلەسىپپىن.

اقتاۋعا بارعان ساپارىمىز تۋرالى WhatsApp جەلىسىندەگى «بقو/تۋريزم» توبىنا جازىپ، سۋرەتتەر سالعانبىز. وسى توپتا بولعان كاسىبي گەوگراف، ما­حام­بەت اتىنداعى باتىس قازاقستان ۋني­ۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى قاجىمۇرات اح­مەدەنوۆ، باتىس قازاقستان وبلىستىق بالالار ءتۋريزمى ورتالىعىنىڭ ءبولىم جەتەكشىسى، ماگيسترانت نيازبەك عاتاۋوۆ باتىس قازاقستان وبلىسىندا اقتاۋدان دا بيىك جەر بار ەكەنىن حابارلادى.

– بۇل قالاي؟ ەندەشە نەلىكتەن كوپشىلىك ادەبيەتتە باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى – اقتاۋ دەگەن اقپارات تاراپ ءجۇر؟

– كاسىبي گەوگرافتار ءۇشىن وبلىستىڭ ەڭ بيىك جەرى شىڭعىرلاۋ اۋدانىندا ەكەنى بۇرىننان بەلگىلى. گەوگرافتار گ.ە.موسكالەۆ پەن ا.گ.تارانوۆتىڭ 1985 جىلى باسپادان شىققان «ورال وبلى­­سىنىڭ تابيعاتى» كىتابىندا، گەوگراف ا.جۇبانوۆتىڭ 1998 جىلى جارىق كورگەن «باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تابيعي-رەسۋرس­تىق الەۋەتى جانە قورىق قورىنىڭ جوبا­داعى نىساندارى» ەڭبە­گىندە بۇل انىق جازىلعان، – دەيدى قا­جىمۇرات احمەدەنوۆ.

– ەندەشە سول ەڭ بيىك نۇكتەنى كوزىمىز­بەن كورىپ قايتايىق! – دەگەن ۇسىنىس تاس­تادى ايبولات قۇرىمباەۆ.

سونىمەن شىڭعىرلاۋعا باراتىن بول­دىق. بۇل ساپارعا جوعارىدا اتالعان گەوگراف عالىمدار، كاسىبي ماماندار دا شىعاتىن بولدى. ءتىپتى زەينەت دەمالىسىنا شىققان اقساقال، باتىسقازاقستاندىق گەوگرافتاردىڭ كوبىنىڭ ۇستازى، گەوگرافيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سەرىك رامازانوۆ تا جاتا الماپتى. ءسويتىپ، سىر­­كىرەپ جاۋعان جاڭبىرعا قاراماستان، اۆتوبۋس جالداپ، ءبىر توپ ادام ورال قالاسىنان الا تاڭمەن شىعىپ كەتتىك.

ايتپاقشى، ءبىز بارعالى وتىرعان شى­بىندى بيىگى – شىڭعىرلاۋ مەن ەلەك وزەندەرىنىڭ قوسىلعان مۇيىسىندە، رەسەي فەدە­راتسياسىمەن شەكارادا، شەكارا سىزى­عىنان نەبارى 2،8 كم جەردە تۇر. ول جەرگە بارۋ ءۇشىن شەكارا كۇزەتى ورىندارىنان الدىن الا رۇقسات الۋ كەرەك ەكەن. جولباسشىمىز ايبولات قۇرىمباەۆتىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق شەبەرلىگى، شىڭعىر­لاۋ اۋدانى باسشىلارىنىڭ كومەگى ارقا­سىندا بۇل ماسەلە وڭىنان شەشىلدى. شى­بىندىنىڭ حالىق اراسىندا تانىمال بولماۋ سەبەبى دە وسىنداي ابىگەردىڭ سەبەبىنەن شىعار دەپ وي تۇيدىك.

ورال قالاسىنان تاڭەرتەڭ شىققان ءبىزدىڭ كولىك 182 شاقىرىم جولدى ارتقا تاستاپ، شىڭعىرلاۋعا جەتكەن كەزدە تۇس­­كە تاياپ قالعان بولاتىن. ءبىزدى اۋدان ورتا­لىعىندا قارسى العان اۋداندىق ول­كەتانۋ مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى تىلەگەن قاليەۆ ارى قاراي باستاي جونەلدى. شى­بىندى تاۋى ورنالاسقان اقبۇلاق اۋىلدىق وكرۋ­گىنىڭ ورتالىعىنا دالا جولىمەن 35 شا­قىرىم ءجۇرىپ جەتتىك. اۋىل اكىمى ەرلان مالىك ۇلىنىڭ ماماندىعى تاريحشى ەكەن. تۋعان اۋىلىنىڭ تاريحىنا جەتىك جىگىت ءبىز باراتىن مەكەندە بۇرىن كىشى ءجۇزدىڭ تابىن، تاما رۋلارى مەكەندەگەنىن ايتتى. كۇن بۇلتتانىپ، جاڭبىر سىركىرەپ تۇر. اقبۇلاقتان ءارى قاراي 15 كيلومەتردەي تاعى جۇر­دىك. ساپارلاس عالىمدار بيىكتىكتى ول­­شەيتىن ارنايى قۇرالدارىن، GPS قون­دىرعىنى قوسىپ، اسكەري كارتانىڭ باعىت كورسەتۋىمەن ىزدەگەن جەرىمىزدى ءدال تاپ­تىق. باعانادان بەرى ىڭىرانا تارتىپ، ورگە قاراي كەلە جاتقانى بىلىنگەن «ۋاز» كولىگىمىز ءبىر توبەنىڭ باسىنا توق­تاي قالدى. سەرىك كىشىبەك ۇلىنىڭ قون­دىرعىسى بىردەن 279 مەتردى كورسەتىپ تۇر­دى. قاجىمۇرات احمەدەنوۆتىڭ قو­لىنداعى قۇرال تەڭىز دەڭگەيىنەن 278 مەتر بيىكتىكتى تاڭ­بالاپتى. ايبولاتتىڭ ولشەۋىشى 280 مەتر دەپ تۇردى.

– بۇل قۇرالداردا 1-2 مەتر جاڭساقتىق بولا بەرەدى. ىزدەگەنىمىز وسى. باتىس قازاق­ستان وبلىسىنىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسىن تاپتىق! – دەپ جاريالادى قاجىمۇرات ماقسۇت ۇلى.

ءبىر قىزىعى، شىبىندىنىڭ ناق بيى­گىندە سارمات زامانىنىڭ وبا-قورعانى بار ەكەن. ونى ارحەولوگ مۇرات قالمەنوۆ بىر­دەن بايقاپتى. ادەتتە، مۇنداي جەرگە ورناتىلاتىن گەودەزيالىق بەلگى – موسىاعاش كوزىمىزگە تۇسپەدى. تەك الدەكىم توبە باسىنا بيىكتىگى ءبىر مەتردەي اعاش كومىپ كەتىپتى. وزىمىزبەن الا بارعان كوك تۋىمىزدى سوعان بايلاپ، ءبارىمىز سۋرەتكە تۇستىك.

سول ساتتە باتىس قازاقستان وبلىسىندا بىزدەن بيىك تۇرعان ەشكىم بولمادى. بۇل انىق ەدى.

باتىس قازاقستان وبلىسى